Tayanısh tu`sinikler: «Dala orfeyi» Ájiniyaz zamaniniń gumanisti, «Bozataw» poemasi, adam qádriniń jirshisi, «Bul du`ńyaniń kórki adam balasi»

1. Ájiniyazdıń ómiri hám dóretiwshiligi

Ájiniyaz filosofiyası onıń poeziyasında jumsartılıp, onıń jeke mápiniń qıyqanlığınan shıqpay, jámiyetlik qarardıń hám iskerliktiń ónimi retinde kórinedi. Sebebi, ol jasalmalı emes, jámiyet girdabınıń kemisi. Ájiniyaz jámiyettegi qıyan keski oyınlardı ashtı. Onı analizledi, óz poeziyasında oğan tu`s berdi.

Ájiniyazdıń kóp ellerdi aralawı, bolajaq shayırdıń aldına gózzallıqtıń hám ádepliliktiń, adam qatnasındağı birinshi elementlerin tağıda bir ayqın kórsetedi. Ol bul saparlarda shınlıq, qayırlılıq, gózzallıq du`ńyasın tanıwı keńeyip, oğan hár qıylı adamlar menen janasıwğa hám sáwbetlesiwge janlı hám ótkir talap tuwıladı. Nátiyjede oğan keleshekte jámiyetlik turmıstıń real sferasında aktiv háreket etip, qaraqalpaq eliniń qospalı qatnasına aralasıwğa iytermeledi. Jámiyettegi real turmıs kolleziyasın, qayırlılıq penen jawızlıqtıń soğısqanın («Kórin»), muhabbat hám óshpenliktiń ayqasıwların kóredi. Bunnan keyin ol du`ńya mashqalasınan bezip, ózin poeziya hám bilim du`ńyasına bağıshlap, xalıqtıń bul du`ńyada ádalatlı hám aqılğa tiykarlanıp itibarlı ómir qurıwına umtılıwınıń shaydası bolıwdıń jolın izledi. Nátiyjede adamlardı jawızlıqqa, ruwxıy jarlılıqqa, jalataylıqqa karsı gu`reske shaqıradı, olardı sotsiallıq ádalatsızlıqqa qarsı sezimin oyatıp, haqıyqıy gumanizm ideyasın taratadı. Onıń gumanizmi ápiuayı adamdı álpeshlew, adamnıń insanıylıq qásiyetin, háwesin onıń su`ymspenshiligin, qıynalıwın, jek kóriwshiligin, qayırlı isin qudayday sıylaudı táriplep, adamdı sol sezimlerdiń pu`tkilley qol astına alıp, onıń óziniń jaqsıraq bolıwına, adamıylıraq bolıwına jol kórsetedi. Ájiniyaz gumanizmi ápiuayı, tábiyiy talap adamnıń miynetke qatnas talabınıń qádimiyligi sıyaqlı onıń basına pitken ádeti hám minnetsiz qayırlılığı. Yağnıy adamnıń turmısındağı ku`ndelikli sapası hám qásiyeti hám miyrim - shápááti.

Ájiniyaz lirikasın duńyağa belgili Shığıs lirikasının, yağnıy Omar Hayam, Xafiz sıyaqlı ataqlı lirik shayırlardıń shığarmaları menen qatar turatuğın lirika dep qarawğa boladı. Sebebi Ájiniyazdıń lirikasıda, shığıs lirikasına tán bolgan konkret adamğa esaplanılğan. Bunda lirikalıq qaharman jeke, qaytalanbaytuğın, ózinshe tulga. Ol barlığın oz deminde tartıp turğan du`ńya menen óziniń sheksiz kóp tu`rli baylanıslarına iye sezimlerdin qol astında. Bunda adam abstraklı emes, al tiri tabiyğıy, sezimler, quuanıshlar iyesi. Onda sotsillıq yaki nravlıq, jawızlıq, ózimshil despotizmniń, feodallıq zorlıqtıń, fanatikalıq dinshilliktiń, qarańğı ádetlerdiń, u`stem nadanlıqtıń, u`zliksiz háueskóyliktiń qáwpinen qutqargan sezimge hám quwanıshqa hár bir adamnıń xakılı ekenligi kórsetiledi. Ájiniyaz poeziyasında hár bir adamnıń baxıtqa, erkinlikke házlikke, shınoıqtı biliwge zorlıqızlıqqa, karatılgan turmısın adalatlı qurıwğa, tiyisli xukuları poetikalıq formada, tereń mazmun menen berilgen. Onda o du`ńyadağı emes jerdegi ómirdiń bahalılığı hám qaytalanbatuğınlığı dálillengen. Ol ólgennen keyingi ómirdiń emes, al házirgi ómirdiń bahalılığın belgilegen. Ol barlıq tirishiliktiń ájeliniń bolatuğınlığın barlıq isenimi menen tu`sine otıra, óziniń jeke bolmısındağı hár bir máuritke quwanıwğa, qorshağan du`ńyadağı gózzallıqtıń hár qanday kórinisine shadlanıwğa shaqırğan.

Ájiniyaz adamğa isenndi, onıń jeke sapası bolğan haqıyqatlıqtıń hám qayırlılıqtıń kuwanısh hám gózzallıqtıń ku`sheyiwin ku`sedi. Ol adamga ómir tek baylıq jıynaw ushın berilmegen («Xarun ne boldı») Ne ushın olay, degen sorawdı ortağa shığarıp oğan adamlarğa sózde emes al iste kórinetuğın su`yispenshilik tiykarğı ortağa shığarıp oğan adamlarğa baylıq dep juwap berdi.

Arablarda adam denesine hám ózine tázim etiwdiń ádiwli kórsetpeleri bar. Olar bir birewge ayrıqsha qatnas, ózgeshe qushaqlaw, ózinshe ópiw, ózgeshe kóz taslaw, ózgeshe tiyip ketiw bolsa, adamnıń denesine tázim etiw máselesinde deneniń hesh bir mu`yeshi ol kórsetpeniń názerinen sırtta qalmağan. Olardıń teńewleride de lábleri piste, tishleri hinji marjan, qashları káman, kirpigi oq, qara kóz, zulpı qundız, sózi esel, qıpsha bel, ju`zi shámshi kamar degen Ájiniyaz teńewleri sıyaqlı ajayıp. Su`yiskenler bir biri menen ushırasarda dáret alıp, unamlı hám sulıw kiyimlerine oranıp, tağınshaqların tağıp, ózin ózi talpındıradı.