Tekshirdi: U. Ortiqov toshkent – 2023

Aksiyalar narxini aniqlash
Aksiyalar kelgusi dividendlar asosida baholanishi kerak degani har qanday muayyan investor har doim muayyan aksiyaga ega bo’lishga intilishi mumkinligini anglatmaydi; aksiyalar potensial sotuvidan daromad o’z-o’zidan sotish sanasida kelgusi dividendlar kutilishiga bog’liq bo’ladi.
Agar kompaniya tomonidan har yilning oxirida aksiya uchun doimiy d dividendi to’lanishi kutilayotgan bo’lsa, har bir oddiy aksiya qiymati aksiyalarini sotish niyati yo’q investor uchun quyidagini tashkil etadi:

Biroq, faraz qilaylik, investor aksiyani t vaqt paytida sotmoqchi; ushbu vaqtda uning narxi quyidagini tashkil etadi:

Bu shuni anglatadiki, bizning aksiyadorimiz uchun aksiya qiymati quyidagini tashkil etadi:

ya‘ni, aksiya qiymati t vaqtgacha olinishi kerak bo’lgan (taalluqli ravishda, diskontlangan) dividendlarga plyus bozor qiymatini qayd etilgan qiymatga keltirish uchun t paytida [1/(1 + kE) t bo’yicha diskontlangan] bozor qiymatiga bog’liq bo’ladi.
Qisqartirilgandan so’ng ushbu ifoda quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:

Taalluqli ravishda, kelgusida muayyan paytda aksiyalar sotilishi nazarda tutilayotganligi yoki nazarda tutilmayotganligidan qat‘i nazar (qolaversa, ularning narxi har doim dividendlarga bog’liq bo’ladi), joriy qiymat bir xil usul bilan aniqlanadi.
Odatda, qarz oluvchi va qarz beruvchi (kreditor) o’rtasidagi shartnoma bilan belgilanadigan obligatsiyalar bo’yicha foizdan hamda kompaniyalar, odatda, to’lashga intiladigan (va yuqori chegarasi belgilangan) imtiyozli aksiyalar bo’yicha dividendlardan farqli ravishda, oddiy aksiyalar bo’yicha dividend to’lovlari miqdori juda noaniqdir. Bu aksiyalar qiymatini hisob-kitob qilishda asosiy muammoni tashkil etadi.
Kelgusi dividendlarni prognozlash mushkul vazifa hisoblanadi. Biroq quyidagi ikkita soddalashtiruvchi yondashuvning biridan foydalanish mumkin:
• dividendlar hozirgi vaqtdagi kabi saqlanib qolishini taxmin qilish;
• ularning muayyan doimiy o’sish sur‘atini taxmin qilish.
Agar birinchi yondashuv qabul qilinsa, muddatsiz obligatsiyalar qiymatini hisob-kitob qilishdagi formula qo’llanadi, ya‘ni:

bu, dividendlar har doim bir xil bo’lgan holatda, quyidagini anglatadi:

Agar dividendlarning doimiy o’sish sur‘atini taxmin qilsak (g), bunda:

bu quyidagiga keltiriladi:

Shunday qilib:

bunda, d₁ – aksiya uchun kutiladigan, kelgusi yilda to’lanadigan dividend. Mazkur tenglama uni chiqargan iqtisodchi (Gordon, 1959) nomidagi Gordon o’sish modeli (Gordon growth model) sifatida ma‘lum.
Makleyni, Poynton, Tomas va Taker (McLaney, Pointon, Thomas and Tucker, 2004) tomonidan aniqlanishicha, Buyuk Britaniya kompaniyalarining birja listingidan o’tgan 28 foizi aksiyalar qiymatini hisob-kitob qilish uchun dividend usulidan foydalanadi. Ularning 75 foizi o’sish omilini hisobga oladi va bu deyarli har doim oldingi an‘analarga asoslangan o’sish sur‘atidan iborat bo’ladi.
Al-Ali va Arkrayt (Al-Ali and Arkwright, 2000) aniqlashlaricha, Buyuk Britaniyaning u yoxud bu darajada yirik tashkilotlari 21 foizi dividend yondashuvdan foydalanadi. Grem va Xarvi (Graham and Harvey, 2001) tomonidan aniqlanishicha, Amerika kompaniyalarining 16%i ushbu usuldan foydalanadi, bunda kichik firmalar tomonidan yirik firmalarga nisbatan ko’proq ishtiyoq bilan qo’llanadi. Qayd etamizki, amaliyotda CAPMning aksiyalar qiymatini aniqlashning standart usuli sifatidagi ahamiyati doimiy ravishda oshib bormoqda.
Misol
Hozirgi paytda kompaniyaning oddiy aksiyalari kapital bozorida har biri 2,00 f. st. (dividendsiz) narx bo’yicha muomalaga kiritilgan. Kelgusi yilda aksiya uchun dividend 0,14 f. st. ni tashkil etishi va kelgusi dividendlarning har yilgi o’sish sur‘ati oldingi yil dividendining 5 foiziga teng bo’lishi kutilmoqda. Aksiya narxi qancha bo’ladi?