"telekommunikatsiya texnologiyalari va kasb ta’limi” fakulteti "Telekommunikatsiya injiniringi" kafedrasi "Kompyuterni tashkil etish” fanidan

---

1 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI 
 
"telekommunikatsiya texnologiyalari va kasb ta’limi” 
fakulteti 
"Telekommunikatsiya injiniringi" kafedrasi 
"Kompyuterni tashkil etish” fanidan 
 
 
 
Bajardi: STT20-01-guruh talabasi
Alimov E 
Qabul qildi: Sobirov R.A
 
 
 
 
 
 
 
 
SAMARQAND – 2022 

---

2 
Nazariy qism: 
1. Kesh xotira va ularning darajalari. 
2. 
ATX сокет AM4
tizimli platasining asosiy ko`rsatkichlari.
 
Nazariy qism: 
Kesh xotira va ularning darajalari 
Protsessorlar har doim xotiraga nisbatan tez ishlagan. Protsessorlar ham, xotira 
ham parallel ravishda takomillashtirilib kelinmoqda. Konveyerli va superskalyar 
arxitekturali, unumdorligi juda katta bo‘lgan protsessorlar ishlab chiqarilmoqda. 
Xotira qurilmalarini ishlab chiqaruvchilar esa birinchi galda, uning hajmini 
oshirishga harakat qilmoqdalar, tezkorligini emas. Shuning uchun ham protsessorlar 
va xotiralarning ishlash tezliklari orasidagi farq yana ham kattalashmoqda. 
Tezliklarning bunday farqlari tufayli, protsessor xotiraga unga kerakli so‘zni o‘qib 
olish uchun murojaat qilganida, bir nechta mashina sikllarini bekor o‘tkazib 
yuborishiga to‘g‘ri kelayapti. 
9.1-rasm. Kesh-xotira joylashgan o‘rni. 
Xotira protsessorga nisbatan qanchalik sekin ishlasa, shunchalik ko‘proq sikllar 
davomida protsessor uni kutib turishi kerak bo‘layapti. 
Bu muammoni hal qilishning bir nechta yo‘llari mavjud ekan. Shu- lardan biri, 
uncha katta bo‘lmagan hajmga ega, ammo nisbatan ancha tez ishlaydigan, protsessor 
bilan asosiy xotira orasida joylashgan xotiradan foydalanish ekan (9.1-rasm). 
Bunday xotira kesh-xotira deb ataladi («cacher» - fransuz tilida «yashirish» degan 
so‘zni anglatadi). Kesh- xotirada dastur tomonidan ko‘p ishlatiladigan so‘zlar yoki 

---

3 
asosiy xotiraning ma’lum bir qismi saqlanadi. Asosiy xotiraning bu qismi, o‘sha 
pay-tda ishlayotgan dastur tomonidan ko‘proq foydalanilishi mumkin bo‘lgan qismi 
bo‘ladi. Bu lokallik tamoili deb ataladi (rus tilida - prinsip lokalnosti). 
Xotiraning asosiy xarakteristikalari quyidagilar hisoblanadi: 

o’qish va yozish tezligi; 

sig’imi; 

montaj qilinadigan (joylashadigan) o’rni; 

murojaat etish usuli. 
Nisbatan uncha katta bo’lmagan sig’imli birinchi va eng tezkor xotira turini
iyerarxiyaning birinchi darajasida turgan UVR va L1 kesh tashkil etadi. Bu o’ta 
operativ manzillashtirilmaydigan xotira. UVR registrlar soni nisbatan katta emas 
(umumiy sig’im yuzlab bayt), birinchi darajali L1 kesh xotira 128K gacha va undan 
ham ko’p sig’imga ega. Bu xotira turlarining har ikkalasi texnologik jihatdan 
bevosita prosessorning kristalliga joylashtiriladi. Bu xotira turlarining har 
ikkalasiga dasturchining murojaatiga ruxsat yo’q, bu operasion tizimning 
vazifasidir. Manzillashtirilmaydigan xotira qatoriga stekli xotira ham kiradi. 
9.2-rasm. Xotira turlarini joylashtirish darajalari 
UVR kichik hajmlarga ega bo’ladi, ammo eng yuqori yozish/o’qish tezligiga 
ega bo’ladi. Bu har biri so’z uzunligiga teng sig’imga ega oddiy registrlar. UVR
registrlar prosessorlarda ichki o’ta operativ xotira rolini o’ynaydi. Ularning soni, 
razryadliligi va vazifasi loyihalashtirish bosqichida aniqlanadi. 
UVRga murojaat qilish bevosita prosessor buyruqlarida ko’rsatilgan 
manzillar bo’yicha amalga oshirish mumkin, shuning uchun UVRda axborotlarni
УВР 
КЭШ 
L1 
ROM, 
RAM 
КЭШ 
L3 
CD 
Биринчи даража 
Иккинчи даража 
Учинчи даража 
КЭШ 
L2 

---

4 
yozish va o’qish joriy buyruqlarning bajarilishi davomida amalga oshirilishi
mumkin. Bunda registrlardan foydalanib mashina kodining bajarilishi faqatgina 
uchta taktlardan: buyruqni o’qish, deshifrasiya va bajarilishidan iborat. 
KESh usulning g’oyasida katta sig’imli asosiy xotira va tezkor, uncha 
katta bo’lmagan xotira imkoniyatlarini birlashtirish yotadi. KESh asosiy xotira
axborotlarni yoki dasturlarni, bloklarning nusxalarini vaqtincha saqlaydigan
qo’shimcha va tezkor xotira hisoblanadi. Prosessor ishining yaqin taktlarida bu 
bloklarga murojaat qilish ehtimoli juda yuqori bo’ladi. KESh ma’lumotlar 
bloklarining cheklangan miqdorini va asosiy xotirada joylashgan bu bloklarning 
nusxalari jadvalini saqlaydi.
Keshlanadigan xotiraga har bir murojaatda kesh xotira kontrolleri katalog 
bo’yicha keshda talab etilgan haqiqiy nusxalar borligini tekshiradi. Agar nusxa u 
yerda bo’lsa, u holda kesh-tushish bo’ladi va ma’lumotlarga murojaat qilish faqat 
kesh xotiraga amalga oshadi. Agar nusxa u yerda bo’lmasa, unda bu hol kesh-
yanglishish bo’ladi va ma’lumotlarga murojaat qilish asosiy xotiraga qarata amalga 
oshiriladi. 
Shunday qilib, har bir dastur bloki uchun uning ko’plab ishchi manzillarini 
shakllantirmasdan bir harakat bilan oraliq kesh-xotiraga joylashtirish mumkin.
Dastur bo’lagini bir martalik qayta o’rnatish uning ko’plab manzillarini bir necha 
satr (sahifalar) ko’rinishida taqdim etishga imkon beradi va ular bajarilishdan oldin 
kesh-xotiraga joylashtiriladi.
Bunday yondashuv ma’lumotlar uchun ham ishlatiladi. Boshqacha aytganda 
kesh-xotirada dastur tez-tez murojaat qiladigan OXQ sohalari ma’lumotlarining 
nusxalari saqlanadi. Kesh registrlarining razryadi asosiy xotira satrlarining 
razryadidan kichik, shuning uchun bitta satr keshning bir necha xona registrlariga 
joylashtiriladi. 
Ichki prosessorli kesh-xotirani tashkil etish sxemasi 9.3-rasmda keltirilgan. 
Kesh-xotiraning ishlash tartibi quyidagicha: dastlab prosessor kesh-xotirada OXQ 
da kerakli dasturning nusxasini qidiradi. Agar nusxa bo’lsa (tushish), u holda OXQ 
ga murojaat qilish amalga oshmaydi, agar nusxa bo’lmasa (yanglishish), operativ 

---

5 
xotiraga murojaat amalga osha boshlaydi. Operativ xotira o’zining n-bit manzilini 
2
n 
manzillashtirilgan so’zlardan iborat. Operativ xotiraning oralig’i har bir blokda K 
so’zlardan iborat qayd etilgan uzunlikdagi M bloklarga bo’linadi. 
Kesh-xotira S bloklardan (satrlardan) tashkil topgan, ulardan har biri K 
so’zlardagi o’lchamli uzunligiga ega, ya’ni kesh xotiraning bitta satrida bitta 
operativ blok joylashadi, o’qishda operativ xotiraning bitta blokining nusxasi bitta 
kesh satriga ko’chiriladi. Operativ xotiraning sig’imi keshdagi satrlar sonidan ko’p 
bo’lgani uchun OXQ dan ma’lumotlar bloklari keshning bo’sh satrlariga joriy ish 
tartibida (masalani yechilishining umumiy algoritmi tomonidan beriladigan 
bajarilish ketma-ketligida) joylashadi. 
9.3-rasm. Kesh-xotirani tashkil etish 
Keshning bu satrida OXQ ning qaysi bloki joylashgani haqida ma’lumot 
TEG razryadida (blokning belgisi) mavjud bo’ladi. Tezkorlikni oshirish uchun KIS 
larni tayyorlashning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish tufayli kesh-xotira 
prosessor bilan bitta kristallda ishlab chiqariladi. Bunday ichki kesh-xotira statik 
OXQ texnologiyasi bo’yicha ishlatiladi va tezkor hisoblanadi. Uning sig’imi odatda 
64-256 Kbaytni tashkil etadi, binobarin bu sig’imni keyingi oshirish, odatda, 
boshqarish sxemasini va manzilni deshefrasiyalashning murakkablashishiga olib 
keladi. 
Shunday qilib, xotirani joylashtirishning birinchi darajasi eng tezkor 
hisoblanadi va prosessor chipidagi kristallida joylashtiriladi. Saqlanadigan 
axborotning hajmi bo’yicha birinchi daraja ikkinchi va uchinchi darajalarga nisbatan 
sezilarli darajada. Asosiy xotiraning bosh sig’imi ikkinchi darajali joylashtirishga 
Блок 1 
0 
1 
2 
2
n
-1 
0 
1 
2 
C-1 
Тег 
Блок 2 
Блок М 
Оператив хотира 
Сатр
(К сўзлар)
КЭШ-хотира 

---

6 
to’g’ri keladi. Ikkinchi darajadagi xotiraning chiplari ona platada joylashadi va 
kompyuterning ichki xotirasi toifasiga kiritiladi.
Kompyuterning oldingi modellarida ikkinchi joylashtirish darajasi asosiy 
xotiraning ikki OXQ va OXQ elementlaridan tarkib topgan. Keyingi ikkinchi 
darajada sig’imi ichki prosessor L1 sig’imidan ancha katta bo’lgan ikkinchi darajali 
L2 kesh-xotira qo’yila boshlanadi. Texnologik jihatdan ikkinchi L2 kesh-xotira 
ichki prosessordagi L1 va OXQ orasida joylashadi. Bunday ikki darajali kesh-
xotirada L2 sig’imi L1 dan katta emas, tezkorligi va narxi esa past. 
Ikkinchi darajadagi kesh-xotira statik OXQ sifatida ishlatiladi. Uning sig’imi 
256 Kbaytdan 1 Mbaytgacha bo’lishi mumkin. Texnik jihatdan L2 alohida 
mikrosxema sifatida ishlatiladi. 
Xotiraga ruxsat etishda prosessor dastlab L1 ga murojaat qiladi. 
Yangilashishda L2 murojaat amalga oshadi. Agar axborot u yerda ham bo’lmasa, 
OXQ ga murojaat amalga oshadi va mos blok dastlab birinchi, keyin esa kesh-
xotiraning ikkinchi darajasiga kiritiladi. Bunday prosedura tufayli, prosessor tez-tez 
so’raydigan axborot L2 ning ishlatilishi kompyuterning unumdorligini sezilarli 
yaxshilaydi. Aynan shuning uchun mikroprosessorlarning eng so’nggi turkumlarida 
ikki, hatto uchinchi darajali (L3) kesh-xotira qo’llaniladi. Misol uchun zamonaviy 
prosessor Pentinum IV 32 Kbaytli L1 kesh-xotira (buyruqlar uchun 16 Kbayt, 
ma’lumotlar uchun 16 Kbayt) va 512 Kbayt sig’imli ikkinchi darajali L2 kesh-
xotiraga ega. 
Ikkinchi darajali asosiy xotirada uning manzillashtiriladigan qismida 
operativ xotira qurilmasi OXQ va doimiy xotira qurilmasi OXQ joylashgan. Ular 
mikrosxemalar (chiplar) to’plami ko’rinishida kompyuterning ona platasiga 
joylashtiriladi va 30 ms (L2 uchun)dan 40 mks (OXQ uchun) vaqtgacha murojaat 
qilishga ega. 
Asosiy xotiraning manzillashtiriladigan qismini ixtiyoriy ketma-ketlikda 
ishlaydigan mikrosxemalar tashkil etadi. Har bir xona noyob manzilga ega va ikkilik 
sonlar bitlariga mos qayd etilgan saqlovchi elementlar soniga ega bo’ladi. OXQ va 

---

7 
DXQ ni qurish tamoyili va murojaat etish usuli o’xshash. Xotira sxemalarida 9.4,b-
rasmda ko’rsatilgan xonalarni manzillashtirishning koordinatali tamoyili ishlatiladi. 
Zamonaviy kompyuterlarning asosiy manzillashtiriladigan xotirasining 
sig’imi megabayt qiymatlarga yetadi, shuning uchun u texnologik jihatdan bir necha 
katta mikrosxemalar ko’rinishida ishlab chiqariladi, bunda OXQ yoki DXQ ning 
razryadini oshirishga bir necha xotira mirosxemalarini manzilli kirish bo’yicha 
birlashtirish hisobiga erishiladi. 
OXQ asosiy xotirani tashkil etadigan mikrosxemalar to’plami xotira moduli 
deyiladi. 9.5-rasmda xotirani modulli tashkil etish sxemasi keltirilgan bo’lib, bu 
yerda M
0
,M
1
,....M
n
modullarining bir necha mikrosxemalari A
0
,...,A
n
manzil kirishi 
va boshqarish (“Yozish”, “O’qish”) bo’yicha ulangan. Barcha modullar kirishlariga 
keladigan manzil kodi bo’yicha yoki berishga, yoki D
0
,...,D
n 
chiqishlar orqali 
sonlarni kiritilganda ishlaydigan modullardan biri tanlanadi. 
Bloklarga birlashtirilgan modullardan tashkil topgan operativ xotiraning 
soddalashtirilgan tuzilishi 9.6-rasmda tasvirlangan. Umumiy manzili oralig’ ketma-
ket manzillar guruhlariga bo’lingan bo’lib, har bir guruh 0 dan 3 gacha bloklardan 
bittasiga joylashgan. Manzilning yettita (A
0
...A
6
) kichik razryadlari har bir 
bloklardan bitta xonaga tanlanadi. Ikkita katta razryadlar (A
6
-A
7
) yordamida 
malumotlarni o’qish yoki yozish uchun bloklardan birini tanlash amalga 
oshiriladi.Bunday tuzilish zarur malumotlarni yoki ularni qayerda joylashganini 
qidirishni tezlashtiradi. 
Ўқиш 
D
1
D
n
D
0
М
0
М
1
М
n
A
0
A
n
Ёзиш 

---

8 
9.5-rasm. Xotirani modulli tashkil etish