Telekommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
TELEKOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI


REFERAT
Mavzu: “ Ilmiy uslub janrlari. ilmiy janr “
Bajardi: DI-12-22-guruh talabasi Xasanov Karim
Qabul qildi: R.D.Yuldasheva
Mavzu: Ilmiy uslub janrlari. ilmiy janr
Reja:
1. Adabiy nutq va uning uslublari.
2. Badiiy nutq uslubi, uning xususiyatlari.
3.Ilmiy uslubning boshqa uslublar bilan bog’liqligi.
Adabiy nutq va uning uslublari Adabiy nutq – yozuvchilar, shoirlar, olimlar tomonidan ishlangan, qat’iy me’yorlarga ega bo`lgan nutq ko`rinishidir.Adabiy nutqning muayyan sohadagi muloqot uchun moslashtirilgan, bir qator o`ziga xos xususiyatlari bilan farqlanib turadigan ko`rinishlari - uslublari mavjud.
Adabiy nutq va uning uslublari Adabiy nutq – yozuvchilar, shoirlar, olimlar tomonidan ishlangan, qat’iy me’yorlarga ega bo`lgan nutq ko`rinishidir.Adabiy nutqning muayyan sohadagi muloqot uchun moslashtirilgan, bir qator o`ziga xos xususiyatlari bilan farqlanib turadigan ko`rinishlari - uslublari mavjud.
Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma’lum nutqiy vaziyatga xoslangan ko`rinishi nutq uslubi hisoblanadi.
Ayrim nutq uslubidagina qo`llani ladigan so`zlar uslubiy xoslangan so`zlar, bunday xususiyatga ega bo`lmagan so`zlar esa uslubiy betaraf so`zlardir. Olim na’matakka ilmiy izoh bersa, shoir esa unga badiiy tus beradi, metafora, o`xshatish, jonlantirish, leksik vositalar bilan shoirona kuylaydi.
Uslub – so`zlovchi va yozuvchining ifodalanayotgan fikrga, voqea, hodisaga shaxsiy munosabatidir.
Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni nutq sanaladi. Hayotning turli sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, nutqning quyidagi uslublari o‘zaro farqlanadi: so‘zlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslub, ilmiy uslub, publitsistik uslub va badiiy uslub.
Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni nutq sanaladi. Hayotning turli sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, nutqning quyidagi uslublari o‘zaro farqlanadi: so‘zlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslub, ilmiy uslub, publitsistik uslub va badiiy uslub.
Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan so`zlashuv uslubi adabiy so`zlalashuv uslubi, bunday xusuiyatga ega bo`lmagan so`zlashuv uslubi esa oddiy so`zlashuv uslubidir.
Oilada, ko`cha-ko`yda kishilarning fikr almashish jarayonida qo`llanadigan nutq uslubi so`zlashuv uslubi sanaladi. So`zlashuv uslubi adabiy va oddiy so`zlashuv uslublarini o`z ichiga oladi.
So`zlashuv uslubining har ikki turi ko`pincha dialog shaklida ro`yobga chiqadi. Ikki shaxsning o`zaro so`zlashuvi dialogik nutq sanaladi. So`zlashuv uslubida so`zlar ko`pincha kinoya, piching, qochirmalarga boy bo`ladi. Bu uslubning yana bir o`ziga xos xususiyati uning erkinligidir.
Badiiy uslub - badiiy adabiyot, ya’ni badiiy asarlarga xos bo`lib, unda badiiylik, ifodaviylik, ta’sirchanlik kuchlidir. Obrazlilik va estetik ta’sir etish badiiy uslubning muhim belgisidir.
Badiiy uslub - badiiy adabiyot, ya’ni badiiy asarlarga xos bo`lib, unda badiiylik, ifodaviylik, ta’sirchanlik kuchlidir. Obrazlilik va estetik ta’sir etish badiiy uslubning muhim belgisidir.
Badiiy uslub kishi hayotining hamma tomonlarini qamrab olishi, umuminsoniyatga xosligi, barchaga barobarligi, o‘quvchi yoki tinglovchiga hissiy-estetik ta’sir etishga yo‘naltirilganligi bilan boshqa uslublardan ajralib turadi. Badiiy uslubda muallif asarning estetik ta’sirini kuchaytirish maqsadida tilning leksik va grammatik vositalardan ustalik bilan va ijodiy foydalanishi, turli ifodaviy vositalarni qo‘llashi yoki o‘zi yangilarini yaratishi mumkin bo‘ladi. Shuning uchun ham bu uslubda yozuvchilar mavjud so‘zlarni obrazli ishlatishdan tashqari o‘ziga xos so‘z va iboralar ham ijod etadilar. Badiiy nutqda til obraz, xarakter, manzara yaratishga, yuksak obrazlilikni namoyon qilishga xizmat qiladi. Bu uslubda har bir yozuvchining voqelikni badiiy idrok etish ko‘lami, ijod usuli, poetikmahorati badiiy nutqning janr xususiyatiga muvofiq tarzda bir-biridan farqlanadi. Shunga ko‘ra badiiy nutq uslubi nisbatan keng imkoniyatlarga ega o‘ta qamrovli va boy nutq ko‘rinishidir.
Barcha turdagi san’at va adabiyot asarlari shu uslubda yaratiladi. Obrazlilik va estetik ta’sir etish badiiy uslubning muhim belgisidir.
Barcha turdagi san’at va adabiyot asarlari shu uslubda yaratiladi. Obrazlilik va estetik ta’sir etish badiiy uslubning muhim belgisidir.
Publitsistika –lotincha so`z bo`lib, «xalq, omma» ma’nolarini anglatadi.Davrning eng muhim, dolzarb masalalarini o`quvchilarga, tinglovchilarga, tomoshabinlarga gazeta-jurnal, radio, televideniye orqali yetkazish, ommani jonlantirish, kishilarning ongiga atrofda sodir bo`layotgan voqealarni singdirish, ularning ijtimoiy qarashlarini shakllantirish uchun xizmat qiladi.
Ommaviy axborot vositalarida (gazeta-jurnal, radio, televideniye), Oliy majlis yig`inlarida, turli xil anjumanlarda qo`llaniladigan nutq uslubi publitsistik uslub sanaladi.
Ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag`ishlangan bosh maqolalar, felyeton va pamfletlar, murojaatnomalar, chaqiriqlar, deklaratsiyalar publitsistik uslubning yozma shakliga mansubdir. Radio va televideniyeda chiqayotgan siyosiy sharhlovchilar, notiqlarning nutqlari esa publitsistik uslubning og`zaki shaklidir.
Publitsistik uslub - matbuot, radio, teleko`rsatuvga xos bo`lgan tildir. Ilmiy_uslub_va_uning_xususiyatlari'>Ilmiy uslub va uning xususiyatlari
Fan va texnika tili ilmiy uslub deyiladi. Daliliy munosabatlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga asoslanuvchi, har bir fan sohasining o`ziga xos atamalariga tayanuvchi, fikrni aniq va mantiqiy izchil bayon qiluvchi uslub ilmiy uslubdir.
Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi barcha narsa hamda hodisalar to‘g‘risida aniq, asoslangan, izchil ma’lumot berishda qo‘llanadi. 
Unda narsa-hodisa mohiyatini ta’riflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish muhim hisoblanadi. Maxsus atamalar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy me’yorga qat’iy rioya etilgani holda majhul nisbatdagi fe’llar va murakkab qurilishli gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga mo‘ljallanganligiga nisbatan o‘zaro farqlanadi.
Unda narsa-hodisa mohiyatini ta’riflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish muhim hisoblanadi. Maxsus atamalar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy me’yorga qat’iy rioya etilgani holda majhul nisbatdagi fe’llar va murakkab qurilishli gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga mo‘ljallanganligiga nisbatan o‘zaro farqlanadi.
Masalan, fan sohalari muayyan shartli belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Ilmiy uslubdagi kitoblar ilm-fanga oid ma’lumotlar berish bilan mutaxassislargagina mo‘ljallanishi yoki bunday ilmiy ma’lumotlar keng ommaga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Keng jamoatchilikka tushunarli bo‘lgan, tasvir bayonida emotsionallik, obrazlilik mavjud bo‘lgan uslub ilmiy- ommabop uslub sanaladi. Ko‘pchilikka mo‘ljallangan ma’ruzalar, risola va darsliklar shu uslubning ko‘rinishlaridir.
Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi beriladi), fikrlar qiziqarli tilda tushuntiriladi, bayonda obrazlilikni ta’minlovchi badiiy tasvir usullaridan foydalaniladi.
Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi beriladi), fikrlar qiziqarli tilda tushuntiriladi, bayonda obrazlilikni ta’minlovchi badiiy tasvir usullaridan foydalaniladi.
Rasmiy-idoraviy_uslub.'>Rasmiy-idoraviy uslub. Barcha qonunlar, prezident farmonlari va hukumat qarorlari, turli hujjatlar, ish qog`ozlari, idoralararo yozishmalar va shu kabilar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi.Rasmiy-idoraviy uslubda gaplar ixcham va aniq bo`ladi. Bu uslubda qaror qilindi, inobatga olinsin, ijro uchun qabul qilinsin, tasdiqlanadi kabi qoliplashgan so‘zlar va so‘z birikmalari keng qo`llaniladi.
Qisqalik, aniqlik, soddalik rasmiy ish qog’ozlarining bosh belgilaridir. Bu uslubda ibora va jumlalar bir qolipda bo`ladi. Davlat hujjatlarida, rasmiy uslubda so`zlar ko`chma ma’noda ishlatilmaydi.
Ilmiy uslubning vazifalari ushbu janrga tegishli matnlardan, mavhum ma'noga ega bo'lgan otlarning tez -tez ishlatilishini ("shakllanish", "yo'nalish") talab qiladi. Shuningdek, bu erda abadiy ma'noga ega yoki fe'lsiz shaklga ega fe'llar, og'zaki ismlar va genitiv holatdagi otlar ko'pincha ishlatiladi. O'ziga xos xususiyati shundaki, bu uslubda zamonaviy tilshunoslik tomonidan ot sifatida qabul qilingan turli xil qisqartmalardan faol foydalanishga intilish mavjud.
Ilmiy nutqda qisqa sifat va nisbiy sifatlar ham faol ishlatiladi. Yuqori va qiyosiy darajadagi murakkab shakllarga alohida o'rin ajratiladi ("eng daromadli", "eng qiyin" va boshqalar). Ilmiy janrda keyingi o'rinda turadigan gap qismlari egalik va shaxsiy olmoshlardir. Indikativ, faqat hikoya qismining turli qismlari orasidagi mantiqiy aloqalarni ko'rsatish uchun ishlatiladi.
Ilmiy uslubning asosiy vazifasi tasvirlash bo'lgani uchun bu erdagi fe'llar passiv, ot va sifat esa - faol. Ushbu tartibning uzoq vaqt davomida mavjudligi semantikasi hozircha bo'sh bo'lgan juda ko'p sonli fe'llarning paydo bo'lishiga olib keldi. Masalan, "ifodalaydi" fe'li endi qo'shimcha otsiz qila olmaydi va bitta pozitsiyada ishlatilmaydi.
Ilmiy uslubning funktsiyasini aniqlash uchun matnni tahlil qilganda, jumlalar murakkab algoritmlar asosida tuzilganligini, ko'pincha bir necha grammatik asoslarga ega ekanligini osongina topishingiz mumkin. Bu hodisani me'yoriy deb hisoblash mumkin, chunki ularsiz murakkab atamalar tizimini etkazish, ma'lum bir teoremaning xulosalari va dalillari o'rtasidagi bog'liqlikni ochib berish deyarli mumkin emas. Bu erda janrning ikkinchi funktsiyasi o'quvchida mantiqiy fikrlashni tarbiyalash bilan bog'liq holda eng faol namoyon bo'ladi.
Ilmiy uslubdagi jumlalarda predlogli va nomli iboralar tez -tez ishlatiladi ("bir sababga ko'ra", "kursda", "oxirida"), nominal predikatlar ("echimini ochdi"), gapning alohida a'zolari va ergash gaplar. Bu janrning deyarli har bir matnida muallif biror hodisa yoki jarayonni tasvirlaydigan shaxssiz jumlalarni topish mumkin. Taqdimot qismlari o'rtasida ilmiy uslubda qo'shimcha muloqot qilish uchun kirish tuzilmalari va so'zlar ishlatiladi ("shunday", "ehtimol", "bizning nuqtai nazarimizdan").
Ilmiy uslubning etakchi vazifasi fakt yoki hodisani tavsiflashiga qaramay, qo'shimcha funktsiya - bu matnlarni tahlil qilishda doimo o'zini eslatib turadigan, mantiqiy munosabatlar o'rnatish qobiliyati. Tilshunoslarning fikricha, ilmiy uslub zamonaviy rus tilida eng faol rivojlanayotgan uslublardan biridir, buning sababi shundaki, taraqqiyot bir joyda turmaydi va yangi ixtirolarni tasvirlash uchun tegishli til vositalari zarur.
Ilmiy uslub rus adabiy tilining kitob uslublari tizimini anglatadi. U o'ziga xos xususiyatlar bilan ifodalanadi, uning monologik xarakteri, lingvistik vositalarni qat'iy tanlash, standartlashtirilgan nutqqa tortish.
Ilmiy nutq uslubi ilmiy va kasbiy, ilmiy va ta'lim sohasida, olimlar, muhandis -texnik ishchilar, ma'lum bir sohadagi professional mutaxassislar orasida qo'llaniladi. Shuning uchun, ilmiy nutq o'z manziliga ega. Ilmiy uslubdagi asarlar adresatlari asosan ilmiy ma'lumotni idrok etish uchun tayyorlangan mutaxassislardir.
Ilmiy ish uslubi ilmiy xabarning mazmuni va maqsadlari bilan belgilanadi. Akademik V.V. Vinogradovning fikricha, ilmiy tafakkurning vazifasi - "bilish faktlarini semantik (mantiqiy) toifalarga, ifodali rang berish va emotsional baholanishdan mahrum bo'lgan tushunchalarni mantiqiy o'zlashtirish orqali dunyoni anglash" (badiiy fikrlashning vazifasi - bu ijodiy dam olish orqali uni o'zlashtirish orqali dunyo) "
Shunday qilib, ilmiy uslubning asosiy maqsadi-ob'ektiv ma'lumotlarni etkazish, haqiqat faktlarini to'g'ri va to'liq tasvirlash, ilmiy bilimlarning to'g'riligini isbotlash, hodisalar orasidagi sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatish, tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash. , va boshqalar.