Tema- №13 Leksiya Tema: Awıl xojalıǵında túrli záhárli ximiyalıq elementler isletiliwiniń tirishilikke ekologiyalıq unamsız tásiri

Tema- № 13 Leksiya
Tema: Awıl xojalıǵında túrli záhárli ximiyalıq elementler isletiliwiniń tirishilikke ekologiyalıq unamsız tásiri.
Ekenin aytıw kerek, awıl xojalıq egin maydanlarında maxsuldorlikning artpaqtası, zamanagóy agrotexnikalıqa hám texnologiya qullash jolı menen dexkan chilik eginlerinen joqarı ónim alınadı. Kupchilik jaǵdaylarda awıl xujalik zıyankesleri (otaqlar, utlar, zıyanlı shıbın-shirkeyler) ga qarsı gúresde jańa texnologiya retinde tur li gerbinetsidlar qullanildi. 1984 jılı Burınǵı Birlespede 343 mıń t pestitsi d lar islep shıǵarılǵan, sonnan 157 mıń tonnası gerbinetsidlar bulgan.
Egin maydanlarınıń keńeyiwi, ximiyalıq qayta islew hám gerbinetsidlardan payda lanish da keńeyip bardı. Gerbinetsidlarni qullab, túrli biygana utlarni yuqotish jaqsı effekt bergen. Lekin zıyanlı elementlardıń keń qo'lanilishi, olardıń ortalıq hám sol ju mladan, insanǵa tásir etiwi jámiyetshilikke úlken qáwip tugdirdi. Sol sebepli ) da ximiyalıq zıyanlı elementlardı qullashda ekologiyalıq zálel sizlikke itibar beriw mashqalası júzege keledi.
Topıraq ortalıqtaǵı baslanǵısh biologiyalıq xalkada: tuprok « ortalıq «inson « topıraq hámme zat tuplanadi, shimiladi, bóleklenedi, bir formadan ikk inchi formaǵa utadi. Topıraqtıń ayriqsha shıdamlılıq shegarası bar. Kuplab qullaniladigan zıyanlı gerbinetsidlar tásiri nátiyjesinde tuprok uzını -uzi tazalaw sıyaqlı bioedafik páziyletleri ni yuqotadi hám ol da úlken maydan daǵı zıyanlı, ollıq ortalıqqa aylanadı.
Ekenin aytıw kerek, keyingi jıllarda Turkiston sharayatında qishlok xujalikning rawajla nishi talay jedellesdi, egin maydanları kengaydi. Topıraqta beriletuǵın ug'itlar muq dári asdı, awıl xujaligining tiykarǵı islep chitsarish tarmaqları keyingi 15 jılıch ida 13-14 % ga artqan.
(82-keste).
Kiishloq xujaligida mineral ug'itlar, zıyanlı ximiyalıq elementlardıń keń qullanishi sebepli topıraq» hám a hám jetiwtirilgan usimlik hám de hay vonlar óniminde, tirilik ushın zıyanlı salmaqli metallar (kadmiy, kurg'o shin, sınap, ftor hám radionukleidlar) muǵdarınıń normadan asıp ketiwi ge alıp keldi.
82-keste
Awıl xojalıǵınıń rawajlanıw dárejesi

Ao'il xojalig'i tarmaqlari 1970 jil 1976 jil 1985 jil

Ao'il xojalig'i yegin maydanı, miң/ga 24809, 1 2647, 04 26142, 7
Paqta atizlarinda pestitsidler, gerbinetsidler hәm defoliyantlardiң isletilio'i, kg/ga 60, 05 72, 0 60, 8
Tapiraqka salinatug'in mineral tөginler, kg/ga 226 249 288
Tapiraqka salinatug'in organikalıq tөginler, kg/ga 4. 1 5. 4 6. 1
Ao'il xojalig'inda traktorlar, paxta terio' mashinaları, biyday orio' kombay ınları, juk avtomashinaları, miң dana 154, 1 202, 4 239, 6

Turkiston tapda hám sonday-aq, Uzbekistonda suwǵarılatuǵın maydanlar kenga yishi sol aymaqta ekologiyalıq sharayattıń tábiyiy jaǵdayı aynıwına hám quramalı jańa mua mmolarning kelip chitsishiga sebep buldi. Milion-milion gektar jerlerdiń uzlashtirili shi Amudarya hám Sirdaryo suwi azayıwına, Aral buyi regioninde hám ásirese, Koraqa lpogiston, Toshovuz wálayatı jerlerinde suw támiynatın salmaqlilestirdi. Suwǵarılatuǵın jerlerge mineral ug'itlar, xloroorganik hám fosfororganik uwlı zatlı birikpelerdi isle- tıs kúshaydi. Shunki pestitsidlar awıl xujalik mashqalasın sheshetuǵın bulib, olar sebepli joqarı ónim alınadı dep karaldi. Biraq Turkiston aymaǵında ximiyalıq zaxarli elementlardı asa isletiw, texnologiyalıq islew usıllarınıń tómenligi tirilik ushın qáwipli ekologiyalıq sharayattı júzege keltirdi.

Burınǵı Birlespe dáwirinde respublika xujaliklari hár jılı 1, 3-1, 4 mln. tonna mineral ug'itlar hám 80-85 mıń tonna hár túrli pestitsidlar (onıń yarımı defoliantlar) isletilingen. Pestitsidlarning 6 mıń tonnası keyingi 10 jıl ishinde sırt elde paydalanıwı qadaǵan etilgen uwlı zatlı elementlar bulgan.
Hár gektar suwǵarılatuǵın maydanǵa 300-350 (450) kg mineral ug'itlar hám gektarına 20 -25, ayırım wálayatlarda 40 kg pestitsidlar isletilingen (54-keste). Pestitsidlardan hádden tıs kup paydalanıw sebepli Qasqa dárya, Xorezm, Namangan, Surxondaryo, Samarkand hám Sirdaryo wálayatlarınıń jerleri kupi uwlı zatlanǵan. Paxta atızılardıń hár gektarına urtacha 240 -250 kg azot, 120 -130 kg fosfor ug'iti berilgen, sonnan 35-40 % ini g'uza poydalan gan. Qalǵan bólegi tuprokning tómengi katlamlariga utib, sizot suwda nitrat hám nitrit retinde tuplanib, jer astı suwining záhárleniwine sebep bulgan. Respublika buyicha hár jılı tek 15-20 mln. t organikalıq ugit isletilingen, bul topıraqtaǵı gumus balansın saqlaw ushın kerek muǵdardan 2-3 ret kem bulgan.
Respublikada uzlashtirilgan topraqlardıń derlik barlıǵı DDT, GXTsN sıyaqlı uwlı zat li elementlar qaldıqari menen normadan 2, 5-3 ret artıq if loslangan. Andijan, Búrtik ondaryo, Xorezm jerleriniń tuprogi 100 hám hátte ki 1000 ret kup pataslanǵan.
Professor Yu. Shodimetovning (1994) bergen maǵlıwmatına kura, 1990 jıllar basında Respublika xujaliklarining 993 teleklerinde mudd ati utgan hám qullash qadaǵan et nngan 12 mıń tonna uwlı zatlı ximiyalıq elementlar tuplanib dolgan. Olardıń ekologiyalıq xav flilik dárejesi anıqlanǵan, olar uwlı zatlı bulganligi sebepli yuqotish ushın Respubli ka byudjetinen 26, 2 mln. swm ajıratılǵan. Ximiyalıq uwlı zatlı elementlar olardı saqlaw ushın uyqas kelmaytuǵın ashıq orınlarda saklangan. Xalıq ishinde pestitsidlardan 245 kisi ızǵar arlangan, 13 danası halok bulgan. Bunday jaǵday hár jılı baqlanǵan.
1990 jıllarda Respublikada 80 ge jaqın túrli nomdagi pestitsidlar jumıs latilgan bulsa, usılardan 14 tasi buyicha tuprots quramı azmaz qadaǵalaw et ingen. Materiallıq baza dıń zaifligi, zamanagóy ásbap -úskenelerdiń yuqligi, elementlardıń haddan zıyat zah arli ekenligi ashıq aytılmaǵanı kisiler dıń zaxarlanishiga, túrli keselliklerdiń kelip shıǵıwına alıp kelgen.
Turkistonning issik.joqarı temperaturalı sharayatında pestitsidlarning ti riklikka uwlı zatlı tásir dárejesi bir neshe ese tartıp, organizmlerde násillik nuxsonlar, buzılıwlar, mutagenlik ayrıqshalıqlar kelip chiqqon.
Pestitsid hám mineral ug'itlarning kóplegen isletiliwi nátiyjesinde topıraqta ushraytuǵın mikroorganizmlarning sanı keskin azayǵan. Aldınari 1 gramm topıraqta olardıń sanı 3-3, 5 mlrd.ga, jawın jawın qurtılarinnng sanı bolsa 1 gektar maydanda 5-6 mln.ga jetken bolsa, mineral ug'it hám pesti tsidlar isletiwden olardıń sanı 3-4 ret azayıp ketken.
Ortalıq topıraǵın túrli elementlar (radionukleidlar, salmaqli metallar, neft ónimleri) menen pataslanıwına karaganda pestitsidlar qáwipi jetkilikli dárejede hám tula túsinip jetilgen emes. Óytkeni, pestitsidlar quramında tásir etiwshi elementlar hám hár túrlı ximiyalıq preparatlar bolıp, olardıń mánisin túsiniw júdá quramalı.
Átirap -ortalıqta bar pestitsidlarni analiz qılıw quramalı, qımbat, qıyın hám de alınǵan maǵlıwmatlar hámme waqıt tug'ri bulmagan. Sol sebepli de házirgn kúnde gerbine tsidlarning topıraqtaǵı jaǵdayı, topıraqnnng biolo gik ózgesheligi, tiri organizmlerge unamsız tásir etiwi, uwlı zattıń top roqda uzaq saqlanıp turıwı, onı uwlı zatlashi hám if loslashi, topıraqtan qan day yul menen onı kemeytiriliwi sıyaqlı mashqalalardi sheshiw muh im rol uyn aydi. Gerbinetsidlardan paydalanıw hám paydalanmaslik sıyaqlı quramalı másele larni sheshiwi zárúrligi kún tártibinde bolıp tabıladı.
Házirgi kúnde ekologiyalıq máseleler insan iskerliginiń túrli tarmaq larida kelip shıǵıp atır, olardı sheshiw júdá zárúr bulib qaldı. Lekin kelip shıǵıp atırǵan ekologiyalıq jaǵdaylarǵa áhmiyet bermaslik, keleshekte salmaqli unamsız, hátte tábiyǵiy apatlarǵa alıp keliwi múmkin. Pán-texnika rawajlanıwı de, xujalikning túrli tarawların qayta qurıwda ekologiyalıq bilim bulishi shárt, keri jaǵdayda ilimiy-texnika rawajlanıwı jámiyeti xalo katga alıp keledi. Sol apattan qutilishning bir yuli-bul taza ekologiyalıq awıl xujaligi hám ekologiyalıq taza ónim alıwdan ibarat esaplanadi.
1. Ximiyalıq uwlı zatlı elementlardı islep shıǵarıw
hám olardan paydalanıw
Házirgi kúnde Dúnya buyicha 1000 den artıq ximiyalıq elementlar isleti ladi. Olardan bir qansha mıń pestitsidlar forması daǵı preparatlar tayyo rlanadi. Lekin 180 ge jaqın pestitsidlar keń isletiledi (Yablokov, 1990 ).
Dúnya buyicha pestitsidlarning satılıw mikdori (kólemi) tómendagicha: 1979 jılı 10 mlrd. do., 1980 jılı 11, 5 mlrd., 1983 jılı 13, 0 mlrd., 1985 jılı 13, 7 mlrd., 1986 jılı 18 mlrd. dollardı sırtqıl etken (Rapoport, 1987; Spinks, 1986 ). 1984 jılı amerikalıq fermerler pestitsidlarni alıw ushın 5 mlrd. dollar sarp etiw etkenler hám hámme egin mayd oniga urtacha (1986 y.) 1, 8 kg/ga isletganlar.
1983 jılı Duns buyicha 3 mln. t pestitsid isletilingen bulsa, 34 % i Amerikada, 45% i Ovrupa hám 12 % i Burınǵı Birlespede isletilingen házirgi kúnde AQShda awıl xuja lik eginleri egiletuǵın jerdiń 61% iga, gáp den, temeki 100 %, paxta 96 %, juxori 94 %, saya 90 %, palız eginleri 80 %, ot-jemli utlar 4%, utlotszorlar 0, 3 %, urmonzor lar 0, 7 %, mámleket jerleri 18, 7 % iga pestitsidlar menen ishlov beriledi. Ulıwma AQSh dıń 16, 1 % maydanında pestitsidlardan paydalanıladı. 1985 jılı Burınǵı Birlespede awıl xujalik eginleri egiletuǵın maydandıń 87 % iga pestitsidlar menen qayta islengen.
Kuyidagi kestede Burınǵı Birlespe Respublikalarında pestitsidlardan qansha miq dorda paydalanǵanligi keltirilgen (83-keste).
AQShda pestitsidni jaratıw procesi quramalı, qımbat hám uzaq waqıt talap etedi. Jańa pestitsidlar tayarlaw ushın 20 jıl hám urtacha 45 mln. dollar sarp etiw boladı. Yaponiyada bir pestidni tayarlaw ushın urtacha 2 mlrd. yen hám 8-10 jıl waqıt ketedi, sol dáwir ishinde 80-100 mıń preparatlar sınaq den utadi.
Jańa pestitsidlarni jaratıwdıń tiykarǵı sebepleri hám yunalishlari-DD T ga uxshash tábiyaatda turaqlı, karbonat hám organofosfot birikpeleri sıyaqlı kúshli uwlı zatlovchilarni jaqtılandıriwden ibarat esaplanadi.
1980 jıllardıń baslarında AQShda qullaniladigan pestitsidlarning 5 % ini orga noxloridlar, 95 % ini bolsa organofosf atlar hám karbonatlar tash kil etken.
Pestitsidlarni g/ga kóleminde qullashda kishi kólemde sebiw búrkiw kútá úlken qıyınshılıqlarǵa dus keledi. Málim jayǵa pestitsidlarni mayda tamshıları tugri tushmaydi. Samolyot menen sepilganda bolsa 60 -70 % element basqa jayǵa samal hám hawa tulqini menen alıp ketiledi.
83-keste
Burınǵı Birlespe Respublikalarınıń egin maydanlarında 1986 jılı pestitsidlarning isletiliwn (Paton, 1988, Yablokov, 1990 )
Aymaqlar kg/ga Esletpe
Өzbekstanniң paxtashiliq rayonlari 54, 6 1985 jili Respublika boyinsha (altin kukirt da mistan basqa) 10, 4
Orta Aziyaniң paxta hәm shali yegiletug'in rayonlari 34, 5 -
Tajikstan 31, 8 Respublika boyinsha ortasha 19, 8 kg/ga
Turkmenstan 30, 0 Jan basina 10 kg/ әtirapinda
Primoriyaniң shali yegiletug'in rayon lari 30, 0 -
Moldova 13, 7 1987-13, 2 kg/ga
Azerbayjan 7, 3
Ukrayna 5, 1 1987 jili; 1990 -4, 8 kg/ga
Qazaqstan 3, 8
Estoniya 1, 80
Gruziya 0, 22

Asrimizning 70-jıllarına shekem isletilingen DDT jáne onıń ónimleriniń muǵdarı biosferada million tonnadan artıq bulib, pútkil tirilikti zah arlamoqda. Qadaǵan etiliwine qaramastan, DDT hám xloroorganik pestitsid lar (XOP) texnikalıq eginler hám meditsinaning ayırım yunalishlarida (shıbın hám gnuslarga qarsı ) qollanılıp atır. Sol sebepli da Burınǵı Birlespe (hoz irgi MDX- ǵárezsiz mámleketlikler hamdustligi) taptıń úlken maydan lari sol zaxar ximikatlar tásirinde bolıp tabıladı. Mısalı, ol zaqım keseli tarqalǵan jaylar ǵa ishlov beriwde hám sugurlar ınların atız dezinfektsiyasi qılıw de gek tariga 1 k g ge shekem DDT isletiledi. Sonnan sung tiri dolgan sugular dene sida (teri yogida) DDT dıń artıp barıwı baqlanadı (Ibragimov, Bixvalov, 1987).

DDTning ortalıqta joqarı muǵdarda bulishi tug'risida 4 pikir bar. Yaǵnıy : 1) DDTning úlken muǵdarda qalıp keliniwi basqa xit'alardan ushıp keletuǵın qus arqalı júzege keledi (hár bir qus denesine urtacha 1 mg element jabıwıp keliwi múmkin).
2) Basqa pestitsidlar (atap aytqanda, dikofola) dıń qullanilishidan) da tábiyaatda DDT júzege keliwi múmkin.
3) Topıraqta (1972 jılǵa shekem qollanılǵan ) DDT da uz saqlanıp turadı.
4) Biziń waqtımızda da bul elementtıń taqitlanishiga qaramastan DDTning jasırınsha isletiliwi nátiyjesinde tábiyaatda úlken muǵdarda uchr aydi.
Átirap -ortalıqǵa pestitsidlarning zálelin kemeytiw maqsetinde, tásir etedi
gan xillarini jaqtılandıriwge háreket etińip atır. Lekin tábiyaattı basqarib turıw zárúr bulgan tiri túrlerdiń sanı 80000 den artıts bolıp tabıladı. Masapan, kartoshkanıń 260 tan artıq «dushman lari» bar. Olarǵa viruslar (23), bakteriyalar (6 ), xasharotlar (128), chuval shań lar (68) hám zamburuglar (38 ta) kiredi. Sol keltirilgen hár bir tur tábiyaatda basqa tur lar menen baylanısda boladı hám bir-birleriniń san-sapasın boshqrib turadı. Olardıń sanın uzgartirish unamsız uzgarishlarga alıp keledi. Mısalı, kapustada fito faglarning 50 dane túri bulib, olar sanın shegaralap turatuǵın 500 ge jaqın entomofag larning túrleri boladı. Agrotsenozda guzaga zıyan yetka zadigan 10 ǵa jaqın zálel kunanda túrler bar. Sonıń menen birlikte paxta atızlarında 250 den artıq jırtich hám parazit túrler bulib, olar guza zálel kunandalari sanınıń kupayib ketiwin shegaralap tura?
di. Tábiyaat daǵı túrleraro munasábetlerdi sak^pab tsolish tiykarǵı mashqala bulganligi sab anli, tańlap tásir etiwshi pestntsidlarni jaqtılandıriw júdá zárúr bolıp tabıladı. Mısalı, Indoneziya salıkeshlıq jerlerinde tınımsız 20 jıl túrli pestitsidlar-sevin, xlorofos, karbofurna, amidofos, metomil sıyaqlılar isle tiliwi nátiyjesinde awıl xujaligiga úlken zıyan kel tirilgan. Taǵı usim lik zıyankesleriniń dushpanı, jep joq qılıwshıları yuqolib ketken.. 2. Ximiyalıq elementlardıń ortalıqta tarqalıwınıń ekologiyalıq aqıbetleri
Pestitsidlarning ortalıqta keń tarqalıwina tiykarǵı sebepler: a) awıl xujalik mexnatida islep shıǵarıwdı asırıw, agrotexnikalıqani ápiwayılastır jumıs, ónimdiń nobud bulishini kemeytiw ushın olar qullaniladi; b) Kúsh menen tásir etip zıyankes larni absolyut yul^ ^ilish payda beretuǵın hám al'ternativ (biologiyalıq ) usıllardan cheki ósindi; v) Pestitsidlar islep chiqa radigan kompaniyalardıń úlken payda alıwǵa 1$izi]^ib, olardıń zaxarli ligini jasırıp, targibot qılıw hám basqa sebepler olardı keń qullashga alıp kelgen.
Awıl xujaligini jadaplashtirish uz gezeginde túrli kesellikler dıń kelip shıǵıwına sebep boladı : ásirese, awıl xujalik eginleri tur li keselliklerge shalınadı, zıyankesler tasirida nobud boladı hám olar ni biygana utlar basıp ketedi. Sol sebeplerge kura, ónimdiń 30 -40 % i yuq qa chi^adi.
Mısalı, qumsheker qamıs óniminiń 54 % i; qumsheker láblebiniń 23-27, 5, júzimniń 34, paxtanıń 32, palız eginleri óniminiń bolsa 24-48% i nobud boladı.
Egin maydanların ut basıwda 300 den artıq usimlik túrleri qatnasa di. Kupchilik madanny usimliklar 200 den artıq biygana utlar menen báseki bilip usadi, ónim beredi. 50 mıńnan artık zamarıq túrleri kishloq xuja lik eginleri hám haywanların zálelleydi. Málim bulgan nematodlardan 1500 túri usimliklarda jasap, olarǵa júdá úlken zıyan keltiredi.
Olardan tısqarı 10000 den artıq bugin ayaqlılar (shıbın-shirkeyler, kanapar, bıytlar, kora^rtsimonlar) qishlok xujalik materiallıq usimliklari hám haywan larni zálellentiredi. Tek AKSh aymaǵında patogen zamburug hám bakteriya larning 160 túri, viruslardıń 250, shıbın-shirkeyler hám kanalarning 8 hám beg ana utlarning 2000 túri menen gúresolib barıladı (Bondarenko, 1988). Sol kursatilgan zıyankesler tásirinde hár jılı AKSh de ulıwma paydanı ng 33 % i nobud boladı. Uwlı zatlı ximiyalıq elementlar ku anilmasa, ónimdi ng nobud bolıwı 42 % ge shekem kutariladi. Qushimcha 9 % ónim alıw ushın 8, 7 mlrd. dollar ǵárejet kilinsa, onı saklab kolish ushın kullaniladigan pestitsidlar bahası 2, 2 mlrd. dollarǵa jetedi.
Házirgi kúnde awıl xujaligining kuyidagi yunalishlarida zadarli ximiyalıq elementlar qullaniladi:
1) Usimliklarni bugimoyo^lilar (z^asharotlar, kanalar):
nematodlar, jawın qurtılar, mollyuskalar, kemiriwshiler, qus hám bas qa haywanlardan saqlaw ushın.
2) Usimliklarni túrli keselliklerden saqlaw ushın.
3) haywanlarda ushraytuǵın yuqimli kesellklarga qarsı gúresiw maq sadida.
4) Awıl xujalik haywanların hár túrlı ektoparazit (shıbın, bıyt, ka na, suna sıyaqlı ) lardan saqlaw ushın.
5) Usimlik hám haywan ónimleri, dán zapasini salash maksadida.
6 ) Túrli biygana utlarga karshi gúresiwde.
7) Usimlik hám haywanlardıń usish hám de rawajlanıwın basqar jumıs ushın ximiyalıq elementlar kullaniladi.
Pestitsidlar tek ǵana awıl xujaligidagina emes, bálki urmonchi lik, balıqchilik, sharbashılıq, qurılıs (taxga-yogoch úylerdi saqlaw ) de kúl aniladi. AQSh de isletiletuǵın ulıwma ximiyalıq elementlardıń 73 % i fun gitsidlar, 45 % i gerbinetsidlar hám 43 % ini insektitsidlar quraydı. Kanadada 1985 jılı 45% pestitsidlar kulanilgan.
AKSh de 1980 jıllar baslarında túrli zıyankesler tásirinen awıl xujalik ónimleri 7, 1-13 % ga, kesellikten 0, 5-12 % ga, umum iy azayıw bolsa 31, 4-37 % ni tashkil etken.
1970-1985 jıllardan Burınǵı Birlespediń eń kup ga a jetiwtiradigan Ukraina hám Kazaxstan jerlerine pestitsidlar kullashikki ese asırı lishiga qaramastan, ga a ^osili júdá tómenlep ketken.
Bul zat sonı kursatadiki, pestitsidlar qayta -qayta isletilingen menen qshloq xujalik eginleri ónimin mudam asırıp bulmaydi. Shunki ónim pas aymaqtasına sebep buluvchi zıyanlı túrler pestitsidlar tásirinde nobud bulmay di yamasa olar nobud bulsa da usimlik óniminiń asıwı yamasa azayıwına tásir etetuǵın ekologiyalıq faktor emes. Yamasa pestitsidlar zıyankes turla rni tula effektiv nobud etken emes. Mısalı, AQSh de paxtaǵa zálel kel tiradigan shıbın-shirkeylerdi yuqotish ushın vegetatsiya dáwirinde 30 dan 50 retke cha pestitsidlar menen ishlov beriledi. Onıń ushın Amerikada islep chika rilgan pestitsidlarning 50% i sarp etiw etiledi.
Ruzani saklash ushın kup jıllar dawamında Tadjikistan hám Uzbekistonda tınımsız kullanilgan pestitsidlar paxtanı tula saqlap qalıwın támiyin etpegen, bálki zıyankeslerdi júdá tez hám ǵalabalıq kupayishi, ónim tómenlewi, xalıq salamatlıǵınıń ogirlashishiga alıp kelgen (Narzga^lov hám basqalar, 1986 ).
Kup respublikalarda keyingi jıllardan baslap ximiyalıq elementlardı qullash qısqartirildi, onıń urniga ulıwma usıllar kullanilgandan key ın paxta ónimi asıp, onıń sapası da jaqsılanǵan.. 3. Pestitsidlarni kullashning ayırım ekologiyalıq
qásiyetleri
Burınǵı Birlespe húkimetindegi shloq xujalikda hár kanday jumıs rejeli bul lgan. Atap aytqanda, awıl xujalik eginlerin zıyankeslerden saqlaw, jerge mineral ug'itlar hám pestitsidlar menen qayta islew sıyaqlı jumıslar malum ay, málim mawsim hám málim jay, rayon, xujalikda utkazilgan. Orınlanıwı haqqında esabatlar berilgen. Sonday esabatlar ushın mińlaǵan tonna pesti tsidlar dalaga keltirilib aytaqırlarǵa taslanǵan, sha buyım hám suw menen atr ofga tarqalǵan, tiri jonzotlar, sonday-aq, insanlar uwlı zatlanǵan.
Eger pestitsidlar paydalanıwdıń hámme qaǵıydaları, fito sanitar-dia gnostikasi, jerge beriletuǵın norma, transportda tasıwda abaylılıq sıyaqlı jaǵdaylarǵa ámel etilgende pestitsidlardan paydalanıwdıń muǵdarı 30 % ga azayǵan bular edi. Kullaniladigan pestitsidlar mikdorini 30 % ga kamayti rish menen awıl xujalikdagi islep shıǵarıw procesi aste lash maydi yamasa jamanlashmaydi, bálki jer, suw, hawanıń sanitar jaǵdayı yaxti lanadi, átirap -ortalıq záhárleniwi azayadı, insanlardıń salamatlıǵı saqlanadı, jerden alınatuǵın ónimler ekologiyalıq taza bulardı.
Burınǵı Ittifok Respublikalarınan Azerbaydjan topraqları pestitsid lar menen júdá qáwipli uwlı zatlanǵan. Bul zaxarning topıraqtaǵı muǵdarı chega rali norma koncentraciyasınan (PDK) 6 -44 márte artqan. Armeniya egin maydanları topıraǵında DDT dıń mitsdori normadan 5-26 ret govori bulsa, bul kursatkichdan da joqarı muǵdar Moldova tupro^ari de dus kelgen. DDT dıń uwlı zatlı qaldıqları Armeniya, Azerbaydjan, Moldova, Tájik iston, Uzbekistan hám basqa Respublikalar bogyaarida, júzim baǵılarında, pol ız-eginleri egilgen topraqlarda PDK den júzlegen ret artıq halda tapil gan (84-keste).
DDT dıń Azerbaydjanda júdá keń (85 kg/ga) 1$ anilganligi sebepli respublikanıń egin egiletuǵın jerlerdegi topıraq, suw hám ulıwma átirap -ortalıqtaǵı tirilik uwlı zatlandi.
Ekenin aytıw kerek, Burınǵı Birlespede islep shıǵarılǵan pestitsidlar paydalan jumıs ushın qolaysız taralarda (100-200 litrli) yamasa kup kilogrammlı qaltalarda xujaliklarga junatilgan. Hár jılı 20000 t den artıq suyıq pestitsidlar tsis ternalarda temir yullar orali junatilib turılǵan. Xujaliklarda pestits idlarni isletiwge tayarlaw ushın olardı eritadigan kerekli agregatna rn ing yarımı da bulmagan. Bunıń nátiyjesinde pestitsid larning 20 % ga yaqi ni atızlarǵa yetmasdan yullarda tukilib, okib, topıraq, suw hám olardaǵı tiri likni uwlı zatlaǵan.
Pestitsidlarni saqlaytuǵın bazalar talapǵa absolyut juwap bulmagan. Ayırım jaǵdaylarda pestididlar isletilmasdan jıl sayin tuplanib barǵan. Mısalı, 1989 jılı Burınǵı Itifok buyicha 38, 5 mıń tonna qurǵaqlay hám suyıq pestitsidlarning waqtı utganligi sebepli yukotish kerek bulgan. Lekin olardı yuqotish xam uziga tán qáwip tugdirgan. Pestitsidlar chutsur, úngir, aymaq, gor, páta sıyaqlılarǵa taslansa da muzlig (topıraq, jer astı, jer ústi suwi) ni zaz^arlaydi jáne bul process júdá uzots jıllar dawam etedi.
Yigalgan hám paydalanıw vatsti uttan pestitsidlardan ^uti li t ushın Krasnodar ulkasida 3000 t zaz^ar tik skvajinaga taslanǵan. Odessa viloya tida 1987 jıl aqırına kelip 890 t pestitsid tuplanib dolgan b^lsa, sol jılı Uzbekistonda 7000, 1990 jılı bolsa 12000 t den artı^ kereksiz pestitsidlar tuplangan.
Sonnan 350-400 t ga jaqinı Xorezm hám Buxara chu ariga shıǵarıp (arnawlı qarbiy bólimler) kuydirib jiberilgen.
1987 jılı Burınǵı Birlespediń 96, 47 mln.gektar jerine yamasa pestitsidlar isletiletuǵın maydanlardıń 63 % iga samolyotlar arqalı pestitsidlar qızǵa beriletuǵın dúńya ilgan. Sonnan 20 % i jaqsı bahalanıp, ushqıshlar sıylıqlar alǵanlar, lek ın sol átirap daǵı xalıq, xujaliklar hesh qashan eskertilgen emes. AQSh de bolsa xalıq, qushni xujaliklar 2-3 kún aldın eskertiledi.
Uwlı zat unamsız tásir etpesligining hámme ilajları kuriladi. hátte boglar, parklar, tennis kortlari, sport maydanları da inabatqa alınadı.
Kartoshka, palız eginleri, máyek, gushtlar ushın DDT hám onıń xillari qal diqlari buyicha maksimal yul kuyilgan dáreje 0, 1, ga a ushın 0, 02, sutte 0, 05. hámme ónimler ushın DDTning kúnlik muǵdarı 0, 0005 mg/kg ozu^a ogirligiga teń bulish kerek.
Burınǵı Itifokda pestitsidlardan paydalanıwdan kelip chiqqaan kemshilikler hám unamsız ekologiyalıq jaǵdaylar :
1. Egin maydanınıń tábiyiy jaǵdayı hám mawsimge qaramastan pestitsidlar den planlı sistema yuli menen kullanganligi.
2. Awıl xujalik raqbarlarining pestitsidparni júdá kúshli uwlı zat ekenligin túsinip jetpegenligi hám oǵan tugri baha bere almaǵanlıǵı.
3. Pestitsidlarni isletiwde, sepitssha júdá qalaq usıllar hám texno logiyadan (shelek, bochkalarda aralastırıw, nápes alıw yullarini tuyıqit masdan, qulga rezina kulg'op kiymasdan islew) paydalanıw.
4. Pestitsidlarni egin maydanlarına sepadigan jumısshılardıń arnawlı tayarlaw kursların utmaganligi.
5. Pestitsidlarni isletiwde arnawlı baqlaw sistemaları yuqligi (usi mliklarni qorǵaw etiw xizmetkerleri).
6. Pestitsidlarni qullash hám júklewdi buzǵanlıǵı ushın hesh qanday jaza anıqlanbaǵanlıq sebepli.
7. Pestitsidlar, olardıń xillarini absolyut shegaralaw, qadaǵan etiw buyicha hár tárepleme keń monıtorıń sisteması yuqligi hám pestitsidlar, olardıń qaldıqarini abiotik, biotik komponentlerge ekologiyalıq tásiri dıń ani'qlanmagani.
8. Uwlı zatlı elementlardıń azıq ónimlerine, olardan insan denesine utishi, tuplanishi hám uwlı zatlaw dárejesiniń anıqlanmagani.
9. Pestitsidlar qulaniladigan rayonlarda olar menen boglits bulgan kesellikler, xillari, dárejesi hám insan jasına qatnasına tiyisli maǵlıwmatlar dıń qolay ug'iti sıyaqlılar kiredi.

4. Uwlı zatln elementlardıń tiri organizmlerge

ekologiyalıq unamsız tásiri
Ekenin aytıw kerek, túrli pestitsidlarni keń kullash joqarı ónim alıwǵa im kán beredi, biraq bul usıl átirap -ortalıq -topıraq hawa -suw-usimlik hám haywan larni, sonday-aq, insanlardı uwlı zatladi. Burınǵı Birlespediń Ovrupa kis midagi uzlashtirilgan jerler tuprogida gerbinetsidlar muǵdarı 0, 005 ig/g, jan ubiy rayonlar tuprogida 0, 5 mg/g ga teń bulgan. Qullanilgan túrli gerbinets idlar uzaq múddet topıraqta saqlanıp turadı. Mısalı fosfor organikalıq birik málerden 2 m-4 x, fukdazol, monuron, tilt, paration sıyaqlılar jerge isletilingen 16 jıldan keyin, xlorofos, rogos, metafos, fazalon sıyaqlılar bolsa 2 jıldan keyin da topıraqta saqlanıp turǵan.
Pestitsidlar topıraqtan usimlik, suw hám hawaǵa tez utadi.
Mısalı, xloroorganik pestitsidlarni topıraqtan usimlikka utish- mig ratsiya qılıw tezligi 30 % ge shekem, suwǵa 10 -15, hawaǵa utishi 28 % ge shekem jetedi. Sol pestitsidlardan biri - polixlor-kamfenaning topıraqtaǵı muǵdarı 1 mg / kg bulib, sol muǵdardıń 0, 48 mg/kg gachasi egilgen palız eginlerinde, fazaloning qaldıǵı kartoshka hám biydayda bulgan. Bul sonı kursatadiki, topıraq pesti tsidlar menen uwlı zatlanǵan, tuyingan, jetiwtirilgan kartoshka, biyday hám sab zavot ónimi bolsa ekologiyalıq taza emes, odan azıq retinde goydala jumıs múmkin bulmagan. Ayırım pestitsidlarning usimlik denesindegi muǵdarı topıraqdagidan (fosfamid) yukori bulgan.
Erga isletilingen za^arli pestitsidlar topıraqta tuplanib, ekologiyalıq yom onlashtiradi. Ayırım pestitsidlar bir formadan ekinshi formata utadi. Mısalı, ftalofos oǵırı uwlı zatlı ftalomid hám ftaliy kislotanı payda etip, olar organizmlerde túrli majruqlik keltirip shıǵaradı.
Ayırım uwlı zatlı elementlardıń ıdıraw tezligi hár túrlı bolıp tabıladı. Mısalı, tsineb hám polikarbatsinning láblebinde yarım ıdıraw dáwiri 3-4 kún bulsa, sol pestitsidlar qaldıqları 12-13, hátte 22 kún dawamında da zorǵa yarım bóleklenedi.
Pestitsidlarning usimliklar hám olardıń óniminde tuplanish de rajasini biliw úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Shunki olar insan azıǵınıń hasası esaplanadı. Mısalı, kupchilik pestitsidlar geshirde kup tuplanadi. Sonday-aq, linuron hám prometrin geshirde 0, 001-0, 01 mg/kg muǵdarında tuplanib, ol 4 ay dawamında bóleklenip ketedi. Kartoshkada tuplangan pesti tsidlar 3 ay ishinde tula bóleklenip, ónim uz-uzidan ekologiyalıq tazalanıp qaladı.
Pestitsidlarning zıyanlı birikpeler payda etiwi topıraqdagina em as, bálki usimlik hám tiri organizmler denesinde de júzege keledi. Mısalı, haywan denesine utgan bayteks uz gezeginde júdá zıyanlı metobo litlar-sul'foksid hám sul'fon sıyaqlılardı payda etse, fosfor organikalıq prep. aratlar (koral, trixlormetafos) júdá turgun qaldıqlar payda etip, olar nan, gusht, mıy hám bawırda tuplanadi hám deneden 7-8 hápte ishinde shıǵıp keta di.
Túrli aymaqlar topraqlarına 1-3 kg/ga muǵdarında gerbinetsidlardan-sima zin, atrazin, prometrin, propazin, dixloral'm ogevin, treflan, 2, 3, 6 -TB, 2, 4 -D, banvel-D sıyaqlılar kullanilganda, topıraqta ushraytuǵın ammonifaka tar, nitri-fikator, tselyuza bóleklovchiva azottuplovchi bakteriyalardıń rawajlanıw tezligi hám ulıwma mshuyuri azayǵan. Tek aktinomitsetlar hám zamburuglarning kuyi formaları azmaz kupaygan.
Sh oday etip, gerbinetsidlar topıraq mikroflorasining rawajlanıwı ni pasaytirgan, usimlik qaldıqlarınıń bólekleniwi yuq jaǵdayǵa kelgen, hátte kullanilgan gerbinetsid tásiri 24 jıldan keyin de ammonifikator bakteriyalar rawajlanıwın kontrolga nisbagan 3-5 ret kemeytirgen.
Topıraqta baqlanǵan joqarıdaǵı processlerden tashkari, gerbinetsidlar dıń transformaciya tezligi topıraqtıń mexanik quramına da bog'lsh bolıp tabıladı. Mısalı, ılay (saz) mineralı topıraq! utarda gerbinetsidlar aste bóleklenedi. Gerbinetsidlar bólekleniwin tezlestiriw ushın mikroorganizmlarning riv ojlanishiga optimal ekologiyalıq sharayat jaratıw kerek.
Fungitsidlar da topıraqtaǵı túrli organizmlerge, sol jumadan, topıraq zamburuglariga da túrlishe tásir etedi. Mısalı, ser túbirli kúl reń topraqlarda ushraytuǵın saprofit zamarıqlardan trixoderma, fuzarium, penitsiium sıyaqlı gruppalardıń wákilleri fungitsidlar tásirine eń sez gir hám júdá shıdamlı bolıp tabıladı. Fungitsidlar topıraq zamburuglarning quramı hám muǵdarına hám de topıraqta ushraytuǵın mikroflora wákilleriniń de miq dárine sezilerli unamsız tásir kursatadi (Mineev, Rempe, 1990 ).
Professor A. Sheraliev Uzbekistan awıl xujalik eginlerinde hár qıylı kesellikler tugdiruvchi fuzarium (Fusarium) zamburug túrleriniń kupayishi hám eginlerdi zálellantirishlariga Uzgen, Olgin, FI-32, FP-17, derozal, panaktin sıyaqlı fungitsidlarni kullagan. Alımdıń alıp barǵan ilimiy jumıslarınıń nátiyjeleri buyicha, ximiyalıq preparatlarning 0, 2 % li
koncentraciyam zamburuglar (sabaqların ) usishini sezilerli dárejede pasaytiradi, usimlik zıyanlanıwı 57, 9 % ga azayǵan hám zamburug túrler ining pategenik ózgeshelikin basqan, bul awıl eginlerin qorǵaw hám olardan joqarı ónim alıwda úlken áhmiyetke iye.
Gerbinetsid, pestitsid hám fungitsidlar topıraqtaǵı tiri orga nizmlar tar kibi, mshuyuri, rawajlanıw dárejesi hám olardıń tarqalıwina topıraq orq ali tásir etedi. Zıyanlı elementlar, bárinen burın, topıraqtı uwlı zatlaydı. Ásirese, bir neshe ximiyalıq preparat birlikte kompleks halda kullanilgan de, olardıń topıraqtaǵı uwlı zatlılıq dárejesi joqarı boladı. Erlerge egilgen usimliklarning usishi menen hám yerni suwǵarıw hám de tuprok mikroorganiz mlari rawajlanıw processinde hám ásirese, vegetatsiya dáwiri aqırında topıraqn ing uwlı zatlılıq dárejesi pasayadi.
Bul jaǵdaydı bugdoyzorlar tuprogi mısalında da kurish múmkin.
Kullanilgan mineral ug'itlardan azot, fosfor, kaliyning muǵdarı da top roqda azayǵan, gúzgı biydaydan yukori ónim alınǵan.
Buǵan isletilingen gerbinetsidlar da sebep bulgan. Lekin kullanilgan kompleks ximiyalıq qayta islew nátiyjesinde topıraqtıń bioekologik jaǵdayı jamanlasqan, topıraqta ushraytuǵın ikroorganizmlarningtarkibi hám mikdori azayǵan, topıraqtıń záhárleniw dárejesi artqan.
Taǵı qaytarıp aytajaqmizki, kompleks ximiyalıq preparatlar isletil ganda kartoshka hám onıń shirasi da uwlı zatlı bulgan. Tur statyası kulan ilgandan yigib alınǵan kartoshka ónimin 2, 5 ay saqlangandan keyin onı ng quramında 30 -38 % uwlı zatlılıq saqlanıp qalǵan. Kompleks ximiyalıq prepa ratlar kullanilgan jerlerden yigilgan kartosh ka jáne onıń shirasidan 14 ta zıyanlı elementler tabılǵan.
Kullanilgan gerbinetsidlarning uwlı zatlilign topıraqta, usimlik túbiri, kartoshka túyininde 20 -30 % mitsdorda tuplangan hám usimlik rawajlanıwı dıń hámme fazalarında baqlanǵan, eń kup m i lo r de iddiz kartoshka tug unida tabılǵan. Túyinde kraxmal muǵdarı kontrolga salıstırǵanda 6, 7 % ge shekem kem bulgan.
Sonday etip, pestitsid jáne onıń birikpeleri-gerbinetsid, fungitsndlar dıń paydalı túri yuq. Olar topıraq, suw, hawa hám pútkil tiri jonzotlarni uzaq waqıt dawamında uwlı zatlaydı. Olar ortalıqta uzo^ biR formadan boyshqa formaǵa utib, saqlanıp turadı. Olar ishinde ekologiyalıq paydalı xillari hám birikpeleri yuq. Maǵlıwmatlar buyicha, kupchilik pestitsidlar tábiyiy shar oitda júdá ktsori dárejede turgun, bólek lan maydigan elementlar bolıp tabıladı.
Mısalı DDT kullanilganidan (1949 -1950 jıllar ) sol kunge shekem qanday hám qansha bóleklengenligi tugrisida maǵlıwmat yuq. Pestitsidlar organizmge júdá tez tásir qılıw menen bir qatarda, uzor vaxt organizmde saqlanıp, ol menen mudam baylanıslı halda turadı. Pestitsidlar quramalı ximiyalıq birikpeler den hám júdá kup komponent tlardan tash kil tapqan boladı. Mısalı, insekti tsid oktafen 100 den artıq komponentten shólkemlesken. Qatar pestitsidlar (ásirese, fenoksiger gerbine tsidlar 2, 4-D, 2, 45-T hám basqalar ) ishinde turaqlı qospa retinde dioksin lar boladı.
Olar házir málim bulgan uwlı zatlı elementlardıń eń kúshlisi esaplana di. Olardıń oǵırı az muǵdarı teratogen, kantserogen hám mutagenlik sal biy aqıbetler keltirip shıǵaradı (Majarova hám bas., 1988, 1989 ).
Ortalıqqa túsken pestitsid bioekologik nızamlar buyicha bioakkumulya ciya hám biotransformatsiya procesine utib, azıq sheńberleri buyicha topıraq usimlik xayvon insan yamasa suw fitoplankton zooplankton balıq insan hara kat qipadi.
Mayda balıtslar úlken balıqlar insan azıq sheńbersi buyicha háreket etiwi nátiyjesinde pestitsidlarning tuplanish dárejesi júz mıń márte artıp baradı. Bunıń nátiyjesinde tábiyiy ortalıqta pestitsid hám olardıń qaldıqları júdá qáwipli muǵdarda tuplanishi múmkin. Pestitsidlar biakku mulyatsiyasi kuyida keltirilgen (85-keste).
Bul qullaniladigan fungitsid hám insektitsidlarning tek 3% i kek muljallangan nátiyjeni beredi, qalǵan bólegi bolsa topıraq, usimliklar, tur li haywanlar hám suw háwizlerine túsedi.
Gerbinetsidlarni 5 ten 40 % ge shekem isletiw maqsetke tugri keledi. Lekin ayırım pestitsidlarning 0. 1 % i jetkilikli bulsa, qalǵan bólegi átirap -ortalıqqa tarqaladn (Popova, 1983; Pimental, Levitan, 1986 ).
Bul kesteden sol zat kurinadiki, pestitsidlar jabayı haywanlar hám balıq denelerinde kup tuplanganligi ushın, olardıń ónimi insanlar ushın júdá qáwipli ekenligi sawlelengen. Málim atız sharayatında isletilingen DDT, al'drin, dil'drinlarning 50 % ga jaqinı bir hápteden keyin atmosfe raga buglanib ketedi. Topıraq ızǵarlıǵı, hawa háreketi, temperatura hám ulıwma ıǵallıqqa qaray, 1 ge jerden jılına isletilingen DDT dıń ulıwma muǵdar idan 10 -50 kg kólemde jer betidan atmosferaǵa buglanib ketedi, hawada uwlı zatlı buglar, gazlar muǵdarı artıwına sebep boladı. Sol sebepli de Burınǵı Birlespe taptıń hár bir km2 jerine hawadan hár jılı urtacha 30 kg DDT túsken. Topıraqtıń hár gektar jeriniń 20 sm qalıńlıǵında bolsa 300 g DDT bulgan (Yudanova, 1989 ).
85-j adval
Ayrım pestitsidler bioakkumulyatsiyag'a Misallar
(Yablokov, Ostroumov, 1985)
Ximiyaliq za Akkumulyatsiya dәrejesi
Leptofos Quyash penen (Lepomis macrohirus) X 773
Endrin Qaliң basli pimefalis-Pimerhales promelas X 6800
Xlorpirifos - X 1700
Kepon Karpozubik Cyprinodon variegatus X 7400
DDT Qaliң basli pimefales-Pimephales
Ustritsa-Cassostria verginica X 133000
X 70000
TDE Fitoplankton
Gagara X 333
x107000-179000
GXB
Aminokarbonatlar Qara basli pimefales
Rogolistnik-Ceratophillum demersum X 2100
X 400-qaraңg'ida
X 1000 - jaqtida

Keyingi jıllarda Uzbekiston tuprogini DDT menen pataslanıwı 86 a-kestede keltirilgen.

Zaxarli ximiyalıq elementlardan DDT ni bioakkumulyatsiya-tiri organizm larda azıq sheńbersi buyicha million ret tuplanishiga Amerikanıń eń úlken Michigan kulidagi ekosistemani mısal etip keltiriw múmkin, yaǵnıy :
DDT dıń suwdaǵı muǵdarı 0, 014 mg/l;
DD T dıń zooplanktondagi muǵdarı 5 mg/l ge shekem ;
DDT dıń mayda bapi^lardagi muǵdarı 10 mg/kg ge shekem ;
DDT dıń úlken balıdoagi muǵdarı 200 mg/kg ge shekem ;
DDT dıń balıqxur qus daǵı muǵdarı 2500 mg/ga ge shekem jetedi.
Tábiyiy ortalıqqa túsken pestitsid haywanlar, usimlnklar, mikroorgan baǵındırıwlar denesinde yokn ortalıqtıń faktorları tásirinde az-ozdan bóleklenedi. Bunıń nátiyjesinde pestitsidlarning baslanǵısh zaxarlanish qásiyetleri azayıp baradı.
Keyingi jıllarda kúshli zaxarli hám ortalıqta turgun xloroorganik pest itsidlar urmiga, turgunligi kem (karbonatlar hám piretroidlar) fosfororga nik birikpeler islep shıǵarılǵan.
Olar bir neshe hápte yamasa bir neshe kún ishinde bóleklennb ketedi.
Lekin uwlı zatlılıq páziyletleri joqarı bulganligi sebepli fosororganik pestitsidlar da turgun pestitsidlar sıyaqlı tiri organizmlerdi uwlı zatlaydı, nobud etedi, átirap -ortalıq (suw, tiri organizmler denesi) dagi elementlar menen reakciyaǵa kirip, unamsız jaǵdaylardı keltirip shıǵarıwı múmkin. Mısalı, gerbinetsidlardan atrazin hám triazinning xillari mikroorganizm lar, usimliklar denesindegi fermentler tásirinde jańa kúshli mutagenlik qásiyetlerine iye bolatuǵın elementlar payda etiwi múmkin. Moskva yetrolarida ushraytuǵın (biyikpigi 60 -70 sm, uzınlıǵı 1 m, ogirligi 20 -30 kg, adamlar ǵa taslanatuǵın ) kalamushlar sonday mutagenlardan bulishi múmkin yamasa túrli kesel taratıwshı jańa-jańa viruslar, bakteriyalar hám zamburuglar ara si de mutagenlar payda bulishi múmkin.
Pestitsidlarni qullash hám olardıń tásirin baqlaw boyınsha mal. umotlar sonı kursatdiki, haywanlar ishinde pestitsidlardan záhárleniw dar ajasi buyicha omırtqasızlar, balıqlar, qus, sutemizuvchilar hám mikro organizmler tez zálellenedi. Mısalı, urmonzorga gerbinetsid (2, 4-D) menen qayta islengende kuyon hám bugularning ulganligi baqlanǵan. Germaniya hám basqa Garbiy Ovrupa mámleketlerinde kishloq xujaligida pestitsidlar qollanılǵanda tábiyaatda jabayı haywanlar sanı azayǵan, arnawlı qulda kupayti riladigan túrler (bugu, kosulya, fazan, lan') kupaygan, lekin sudralib yuruv chi haywanlar (reptiliya, amfibiya), kúndizgi gúbelekler yuqolib ketiw hal iga kelip dolgan. Jırtqısh qus sanı keskin azayǵan. Oraylıq Rossiya jerlerinde chugurchshuxar, túrgeylar sanınıń azayıwına da awıl xujali gini ximiyalastırıw sebep bulgan.
Tábiyaatda yigilgan túrli gerbinetsidlar (GXTsG, karbofos, tetalon) kush lar hám sutemizuvchilarda gematologik kursatkichlarni, kondagi o^sil uyushi, xolin-esterazlar aktivligin uzgartirib jibergen. Orgonofosfat pestitsid lar tsushlarda fezlin, gormonlar dárejesi hám sovueda shıdamlılıǵı, dene degi duzlar, embriondıń usish hám rawajlanıwın uzgartirgan.
Awıl qxujaligida qullanilgan pestitsidlar hám mineral ug'itlarni ng 30 -70 % i egin maydanlarınıń aqabaları menen suw háwizlerine túsip, olardı pataslaydı hám uwlı zatlaydı. Sonday jaǵday nátiyjesinde 1980 jılı Tadjikistanda málim bulgan balshugarning 20 % i yuqolib ketiw qáwpin tugdirgan (Sokov, 1980). Rossiyanıń Gorkiy wálayatında 1980 jılǵa shekem málim bulgan 57 balshq túrinen 21 túri yuqolgan. Suw háwizlerinde nobud boladı gan 33% balıqlarga suwdı o^ova menen tushshngan pestitsidlar tásiri arqa li záhárleniw bulgan.
Burınǵı Birlespe suw háwizleriniń záhárleniw i nátiyjesinde nobud bul gan balıqlarning ulıwma kiymati 85-90 mln. do shólkemlestirgen.
Xloroorganik pestitsidlarning Uzbekistan, Moldova, Turkmenistan, Krasnodar ulkasi suw háwizlaridagi mitsdori norma daǵı kursatkichdan júz eseden de artıq bulgan. volga dáryası jáne onıń eteklerinde bolsa pestitsi dlar PDK den mıń ese artıp ketken (86 b-keste).
Shordora suw bazası (1985 y.) hám Sevan (1984 y.) kulining ayırım balıq larida DDT (DDT=DDE) dıń urtacha muǵdarı (mln1) (hul massası ) (Babav nikova i dr., 1987) ^uyidagi kestede keltirilgen.

86 a-keste

Balıq toqimalari alardiң ag'zalari Sevan kөli 1984 jil. Shardara suo' saqlag'ishi 1985 jil

Sig'aq balıq Sazan Aq qayraq Sıla
Bulshiq yetler 0, 124 0, 102 0, 305 0, 344
Ishki ag'zalar 7, 884 7, 013 2, 817 -
Sag'aqlar 0, 398 0, 388 1, 413 2, 626
Teri 0, 290 0, 469 1, 642 1, 534
Miy 1, 677 0, 328 0, 348 -
Bao'ir 4, 099 - - -
Gonodlar 2, 211 0, 138 - 0, 552
Tiri organizmler denesinde bulgan pestitsidlar (86 -keste) olardıń tiykarǵı turmıs funkciyaların buzib jiberedi, ásirese, kupayish procesi mut loqbuziladi. Organizmde maksimal múmkin bulgan pestitsidlar dárejesi 0, 03 mg/kg ga teń bulgan halda keste degi kursatkichlar júdá da artıq ekenligi kurinib turıptı. Shordora suw bazasında ushraytuǵın laeda, aq amur, tolstolobik, sıla, churtan hám basqa balıqlar denesinde de keste dagidek pestitsidlar muǵdarı anıqlanǵan. Balıqlardan tayarlanǵan azıq larda pestitsidlarning 6 -7 toparınıń qaldıqları tapılıp, olar norma den 3-4 % artıq bulgan.
86 b-keste
Өzbekistanda 1999 -2003 jillar dao'aminda tapiraqtiң DDT
mene pataslanio'i, PDK de (Gidromet basqarmasi
materialı, 2005)

O'әlayatlar Jillar

1999 2000 2001 2002 2003
Өzbekstan 1. 800 1. 930 1. 500 1. 333 1. 095
Qapaqalpaqstan 3, 620 11, 350 3, 500 2, 009 1, 997
Andijan 1, 500 0, 930 0, 460 0, 754 0, 397
Buxara 0, 940 0, 450 0, 140 0, 307 0, 134
Shıjıqq 0, 500 0, 460 0, 460 0, 237 -
Qasqadarya 1, 130 1, 190 0, 220 0, 432 3, 494
Nao'ayi 1, 100 1, 500 0, 620 0, 498 0, 191
Namangan 1, 220 1, 440 4, 220 0, 646 0, 555
Samarkand 0, 830 1, 260 0, 750 0, 696 0, 409
Surxandarya 1, 660 1, 840 1, 777
Sirdarya 1, 760 1, 510 1, 020 0, 556 0, 334
Tashkent 1, 570 1, 880 1, 290 1, 650 0, 458
Ferg'ana 5, 910 6, 080 4, 510 3, 643 2, 380
Xorezm 2, 420 2, 390 1, 910 1, 829 0, 460

Turkiston suw háwizlerinde pestitsidlarning muǵdarı hádden tıs yu quran oqıwshı bulganligi sebepli, balıqlarning tek 1% ida kek ikralar normal rawajlanadı, qalǵanları bolsa (99 %) obud boladı.

Uzbekistonning egin maydanlarında xaddan zıyat kup pestitsid isletil ganligi sebepli máyek quyadigan qus máyekleriniń 25 % ida túrli tug má kemshilikler - qushchalarning ayaq hám qanatları qıysıq, tumsıqları kle stsimon hám basqasha kuriniishlar payda bulgai, fazanlar sanı azayıp ket gan.
Er júziniń ayırım jaylarında, dare etagidagi urmonlarda «tsetse» pashsh asini yuqotish uchuy del'tametrin (12 g/ga) hám permetrin (40 g/ga) pestitsid lari menen qayta islengende «tse-tse» shıbını qalıp, sol rayonda ushraydı gan dushshı suwga tán 55 ta súwennen 11 tasi ulıwma yuqolib ketken.
Izi bar