Tema : Ekonomikalıq hám sociallıq tarawdaǵı (14 ) ústin xalıqaralıq reytingler hám olarǵa Ózbekistannıń integratsiyalasıwı

Tema :Ekonomikalıq hám sociallıq tarawdaǵı (14 ) ústin xalıqaralıq reytingler hám olarǵa Ózbekistannıń integratsiyalasıwı.

Joba :
Кirisiw

1. Social tarawdıń túsinigi jáne onıń rawajlanıwı
2. Social tarawdıń ekonomikasınıń ayriqshalıǵı
3. Social tarawdıń quramı
4. Social tarawdıń túsinigi jáne onıń rawajlanıwı
Juwmaqlaw
Ádebiyatlar dizimi


Kirisiw
Insaniyat rawajlanıwı, barlıq tarawlarda kesheip atırǵan globallasıw processler, sapa hám strukturalıq ózgerisler xalıq aralıq sheriklik hám baylanıslardı jańa basqıshqa kóteriw esesinde hár bir ǵárezsiz mámlekettiń bul jaǵdaylarǵa jańasha qarawǵa, olar menen birge adım taslaw wazıypasın kese qoyıp atır. Bul bolsa, bárinen burın, sol mámlekettiń jáhán kólemindegi ornı, xalıq aralıq reyting hám kórsetkishlerde tutqan poziciyasi menen belgilenedi. Búgin turmıstıń hár bir iskerlik tarawında jańalıq hám qurılısshılıq jumısları jedel pátda dawam etpekte. Tuwrısıda, bunday jańalanishlar nátiyjesi tekǵana xalqımız turmısında, bálki abıraylı xalıq aralıq reyting hám indeksler kórsetkishlerinde de óz ańlatpasın tapayotir. Sonı da aytıw kerek, xalıq aralıq reyting hám indeksler hár bir mámlekettiń rawajlanıw procesin ózinde kórsetip, mámleket basqarıwı sapası, xalıqtıń turmıs dárejesi, insan huqıqları qáwipsizligi, isbilermenlik iskerligi hám shet el investorlar ushın qolay ortalıq, turaqlı ekonomikalıq ósiw hám básekige shıdamlılıq sıyaqlı zárúrli táreplerdiń aynası bolıp tabıladı. Bul tárepler mámleketimizdegi reformalar mánisinde de sáwlelengen. Bulardıń barlıǵı insan qadrini kótermelewge, adamlardıń turmıstan razı hám minnetdar bolıp jasaytuǵının támiyinlewge xizmet etiwi menen jáne de tereń mazmun kásip etedi.

Social tarawdıń túsinigi jáne onıń rawajlanıwı
Prezidentimizning 2020 -jıl 2 iyunda qabıl etilgen “Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq reyting hám indekslerdegi ornın jaqsılaw hám de mámleket shólkemleri hám shólkemlerinde olar menen sistemalı islewdiń jańa mexanizmin engiziw tuwrısında”gi pármanı jurtımızda bul jóneliste ámelge asırılıp atırǵan islerdi jańa basqıshqa kóteriwde zárúrli programmasılamal boldı. Keyingi jıllarda mámleketimiz kóplegen ústin turatuǵın reytinglerde joqarılap baratırǵanı jurtımızda xalıq turmıs párawanlıǵın asırıw, jámiyetimizde ashıqlıq, áshkaralıqtı támiyinlew boyınsha qılınıp atırǵan iygilikli islerdiń zárúrli nátiyjesi bolıp tabıladı. Mısalı, jaqında BMTning Sanaattı rawajlandırıw shólkeminiń - (YUNIDO) “Básekige shıdamlı sanaat ónimliligi indeksi” boyınsha esabatı basıp shıǵarıldı. Ol jaǵdayda mámleketimiz dáslepki márte sáwlelendirilip, 152 mámleket arasında 92-orındı, MDHga aǵza mámleketlikler arasında 5-orındı, Oraylıq Aziya mámleketleri arasında 2-orındı iyeledi. Sonı da aytıw kerek, búgin jámiyetimizdegi reformalardıń bas maqseti xalqımızdı razı qılıw sıyaqlı iygilikli maqsetke jóneltirilip atır. Barlıq umtılıw-háreketlerimiz, reformalarımız, qabıl qılıp atırǵan nızam hám qararlarımız zamirida da bul maqset sáwlelengen. Xalıq yuritilayotgan siyasattan qanshellilik razı bolsa, túrli reyting hám indekslerdegi ornımız óz-ózinen asıp baraveradi. Atap aytqanda, ekonomikada mámlekettiń rolin kemeytiw, makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew, ekonomikalıq ósiw kelesheklerin jaqsılawǵa qaratılǵan basqıshpa-basqısh reformalar 2020 jılda Jáhán bankiniń “Biznes júrgiziw” indeksinde 76 -orından 69 -orınǵa eliriwimizge, “Transparency International”ning Korruptsiyanı qabıllaw indeksi hám de “World Justice Project”ning Nızam ústinligi indeksinde mámleketimiz ornı jaqsılanıwına alıp keldi. Usınıń menen birge, bul jóneliste ele etiliwi kerek bolǵan wazıypalar ádewirgine. Prezidentimiz pármanı tiykarında mámleket shólkemleri iskerligi nátiyjeliligin joqarı, yaǵnıy parlament dárejesinde baqlaw belgilengeninen maqset — buǵan baylanıslı ministrlik hám keńseler basshılarınıń juwapkerligin asırıw bolıp tabıladı. Sol sebepli, xalıq aralıq reyting hám indeksler menen islew boyınsha respublika keńesi dúzildi. Joqarı Jıynalıs deputatları hám senatorlarining xalıq tárepinen saylanıwın inabatqa alatuǵın bolsaq, usı mexanizm tarawdaǵı ilajlar atqarıwı ústinen xalıq qadaǵalawı ornatılǵanlıǵın ańlatadı. Bunnan tısqarı, ayırım reyting hám indekslerde talap etilgen statistikalıq maǵlıwmatlar respublikamizning mámleket keńseleri hám shólkemleri tárepinen qáliplestirilgen statistikalıq maǵlıwmatlar bazasına tiykarlanadı. Mısalı, BMTning “Turaqlı rawajlanıw maqsetleri”da jámi 206 milliy indikator tastıyıqlanǵan. Mámleket statistika komiteti tárepinen jaratılǵan arnawlı saytqa buǵan baylanıslıǵı zárúr maǵlıwmatlar turaqlı túrde jaylastırıladı. SHuningdek, xalıq aralıq reyting hám indeksler ushın kerekli maǵlıwmatlar mámleket keńseleri tárepinen úzliksiz jańalanıp barıladı. Mısal ushın, húkimet portalı sheńberinde “Ashıq maǵlıwmatlar portalı” jumısqa túsirilgen. Usı portal Mámleket statistika komitetiniń mámleket shólkemleri hám shólkemleriniń ashıq maǵlıwmatlar bazası júritiliwi hám jańalanıwı, sonıń menen birge, tiyisli informaciyalardıń waqıtında sáwlelendirilishini muwapıqlashtirib kelip atır. Ulıwma alǵanda, xalıq aralıq reyting hám indekslerdi jurgiziwshi shólkemler isbilermenler hám xalıq ortasında ótkerilgen sorawnamalar nátiyjelerine, mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler maǵlıwmatlarına hám de milliy hám shet el ekspertler juwmaqlarına tayanadi. Bul bolsa, óz gezeginde, respublika kóleminde ekonomikalıq, siyasiy jáne social tarawdaǵı reformalar hám olardıń nátiyjelerinen jergilikli xalıq hám isbilermenler qaysı dárejede xabarlı ekenin kórsetip beredi. Atap aytqanda, mámleketimizde sóz erkinshegi hám de ǵalaba xabar qurallarınıń sheklew hám tosıqlarsız xızmet kórsetiwi ushın zárúr sharayatlar jaratıldı. Ǵalaba xabar quralları ushın media bazarında teń sharayat jaratıw hám olardı jáne de rawajlandırıw hám de jurnalist hám blogerlarni qollap-quwatlaw maqsetinde Milliy mass-medianı qollap-quwatlaw hám rawajlandırıw jámiyetlik fondı dúzildi[1]. Qatar tarawlar daǵı ózgerisler menen baylanıslı nızamshılıqtıń jedel rawajlanıwı ayırım jaǵdaylarda ámeldegi nızam hújjetlerine qarsı bolǵan kóplegen normalardıń payda bolıwına sebep boldı. SHuning ushın da nızamshılıqtı tupten qayta kórip shıǵıw, onı sistemalastırıw, normativlik-huqıqıy hújjetlerdi islep shıǵıw hám qabıllaw processleri sapasın asırıw, atqarıwı monıtoringini jetilistiriw maqsetinde Norma dóretiwshiligi iskerligin jetilistiriw kontseptsiyası islep shıǵıldı. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlik jıllarında strategiyalıq máplerin rawajlanıwlashtirib barıp, dúnyanıń túrli jaylarında hám ásirese, Oraylıq Aziya regioninde turaqlılıqtı bekkemlew salasında xalıq aralıq hám regionlıq shólkemler menen aktiv sheriklikti jolǵa qoydı. Ózbekstannıń jáhán mámleketleri menen ekonomikalıq integraciyalashuvi milliy ekonomika natiyjeliligin asırıwdıń zárúrli faktorı esaplanadı, sonıń menen birge, pán-texnika rawajlanıwın jedellestiriwge, milletler hám xaliqlardiń jaqınlashuviga, adamlardıń turmıs dárejesin asırıwǵa járdem beredi. Mámleketlerdiń arnawlı bir integratsion shólkem sheńberinde birlesuvi, olar ortasında ónimler, xızmetler hám kapital háreketi menen baylanıslı munasábetlerdi rawajlanıwına unamlı tásir kórsetedi. Usınıń menen birgelikte, mámleketler ortasında jańa texnologiyalardıń erkin tarqalıwina, olardıń milliy ekonomikalarda islep shıǵarıw tarmaqların rawajlandırıw procesine engiziliwine qolay jay jaratadı hám sońıında ekonomika turaqlılıǵınǵa erisiwge kómeklesedi. Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasında “xalıq aralıq ekonomikalıq sheriklikti jáne de rawajlandırıw, atap aytqanda, etakchi xalıq aralıq hám shet el finanslıq institutlar menen baylanıslardı keńeytiw, puqta oylanǵan sırtqı qarızlar siyasatın ámelge asırıwdı dawam ettiriw, tartılǵan shet el investitsiya hám kreditlerden nátiyjeli paydalanıw”[2] bólek ústin turatuǵın wazıypalar retinde belgilep berilgen. Usı wazıypalardıń nátiyjeli atqaralıwı sırtqı ekonomikalıq sheriklikti rawajlandırıw, xalıq aralıq finanslıq shólkemler menen óz-ara baylanıslardı rawajlandırıw mámleketimizdiń jáhán ekonomikasına integraciyalashuvini kúsheytiwdi hám usı tarawǵa qaratılǵan ilajlardı aktiv tárzde ámeliyatqa engiziwge bolǵan talaptı kúshaytadı. Ózbekstanda ekonomikalıq integraciyanı rawajlandırıw siyasatı áwele, milliy ekonomikanıń turaqlı dárejede artıwın támiyinlew hám de jáhán daǵı taraqqiy etken mámleketler qatarına kiriwine jóneltirilgen.
Bazar ekonomikası sharayatında social tarawdıń xızmetkerleriniń materiallıq naǵıymetler óndiriwshi tarmaqlar iskerligine qosıp atırǵan úlesleri joqarı dárejege kóterilip atır. SHuning ushın da social tarawdı rawajlandırıwǵa mámlekettiń salmaqlı úles degi materiallıq, miynet hám finanslıq resursları sarplanıp atır. Xizmet kórsetiw tarawları xalıq tálimi, den sawlıqtı saqlaw, kórkem óner hám mádeniyat, ilim, dene tárbiyası hám sport, ilimiy izertlewler, mámleket basqarıwı, qorǵaw, xojalıq xızmet sıyaqlı tarawlardı óz ishine aladı. Bularsız jámiyet rawajlanıwın oyda sawlelendiriw múmkin emes. CHunki bul tarawdıń xızmetkerleri miynettiń ulıwma baǵdarı insan hám jámiettiiń social, ruwxıy rawajlanıwı ushın qaratılǵan.
Social tarawdıń iskerliginiń tariyxına shaqırıq qilsak, dáslepki dáwirlerde onıń insaniyat rawajlanıwında iyelegen úlesi asa kamligining guwası bólemiz. Házirde ekonomikası rawajlanǵan mámleketler social islep shıǵarıw natiyjeliliginiń ósiwi, xalıq social hám materiallıq zárúriyatınıń rawajlanıwı social miynet bólistiriwinde social tarawdıń iri tarmaqqa aylanıwına sebep boldı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, bul mámleketlerde jumısqa jaramlı ulıwma xalıqtıń ortasha 70% ten kóplegeni sol tarawlarda iskerlik kórsetip atır. Social tarawdıń payda bolıwı hám keleshekte rawajlanıwı onıń social miynet bólistiriwindegi ornıniń bekkemlenip barıwında hám mámleket ekonomikalıq ósiwinde sezilerli tásir kórsetedi. Bul tarawlardıń arnawlılasıwı, irilewi, jańa tarmaqlardıń tashkil tabıwı ekonomikanı boyitgan halda islep shıǵarıw dárejesiniń artıwın támiyinleydi.
Xizmet kórsetiw tarawlarınıń baǵdarı hám rawajlanıw xarakteristikası, onıń quramı hám bólek tarmaqlardıń rawajlanıw dárejesi jámiettiiń ekonomikalıq qurılısı jáne social islep shıǵarıw forması menen anıqlanadı. Respublikamızda ǵárezsizlikke erisilgen birinshi kúnden baslapoq tiykarǵı itibar social tarawdı rawajlandırıwǵa, sol tarawda islep atirǵan xızmetkerlerdi bazar ekonomikası sharayatında social qorǵawǵa qaratildi. Ásirese, social -materiallıq, ilim, dene tárbiyası hám sport tarawları joqarı dárejede rawajlanıp atır. Bazar ekonomikasına ótilip atırǵan házirgi dáwirde respublikamız xalqi aldında turǵan sociallıq-ekonomikalıq máselelerdi sheshiwde social tarawdıń ornı jáne de asıp barıp atır. Insan faktorınıń asıwında, miynet ońimdarlıǵınıń asıwında xizmet kórsetiw tarawlarınıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı.
Bazar ekonomikası sharayatında xizmet kórsetiw tarawları insannıń miynet qábiletin rawajlandırıw hám islep shıǵarıwdı ósiriwge tásir qılıw menen shegaralanıp qalmaydı, onıń tiykarǵı maqseti rawajlanǵan bazar ekonomikasına óz úlesin qosatuǵın, hár tárepleme jetik shaxstı qáliplestiriwden ibarat esaplanadi.
Mámleketimiz Prezidenti bazar ekonomikasına ótiwde xalıq párawanlıǵın asırıw jáne onı jańa sapa dárejesine kóteriwdi tiykarǵı wazıypa etip qoydı. Bul wazıypanı ámelge asırıw óz-ózinen zamanagóy, joqarı rawajlanǵan xizmet kórsetiw tarawların shólkemlestiriwdi talap etedi. Kelesi 5-10 jıl dawamında social siyasattiń nátiyjesin asırıp barıw arqalı bul tarawlarda joqarı nátiyjelerge erisiw kútilip atır. Házirgi sharayatta social tarawdıń social miynet bólistiriwi sisteması rawajlanıwda tiykarǵı orındı iyeleydi. Materiallıq óndiriwshiler menen bolatuǵın ekonomikalıq baylanıslarda social tarawdıń óz ornı bar. Olar miynet xızmetleri menen óndiriwshilerdiń óz ónimlerin realizatsiya etiwilerinde qatnasadılar. Xizmet kórsetiw tarawları materiallıq islep shıǵarıw menen baylanısqan bolıp tabıladı. Materiallıq óndiriwshiler xizmet kórsetiw tarawları miyneti ornına óz miynetleri jemisin almastırıw arqalı tarawdıń xızmetkerlerin jasaw quralları hám miynet xızmetlerin materiallar menen támiyinleydiler. Social tarawdıń xızmeti materiallıq naǵıymetler óndiriwshilerdiń jeke mútajligi esaplanadı.
Tákirar islep shıǵarıw kózqarasınan tarawǵa jeke tutınıwdıń qosılıwı birotala, ulıwma joq bolıp ketiwinen bildirgi bermeydi. Keri jaǵdayda óndirislik emes tarawları menen ekonomikalıq baylanıslar tuwrısında gáp bolıwı múmkin emes edi. Xizmet kórsetiw tarawları jeke tutınıwǵa qosılatuǵın tákirar islep shıǵarıw procesiniń payda bolıwında ob'ektiv sharayat jaratıp beredi. CHunki, birinshiden, bul tarawlardıń birpara tarmaqları xızmeti jumısshı kúshi islep shıǵarıw mámilesine kiredi hám islep shıǵarıw processinde jumısshılar tárepinen tákirar islep shiǵarıladı. Ekinshiden, social tákirar islep shıǵarıw boyınsha alınǵan jeke tutınıw tarawı ózinde ulıwma processni kórsetedi. Mámleketimiz bazar ekonomikasına ótip barar eken, Xukumatimiz tiykarǵı itibardı social tarawdı rawajlandırıwǵa qaratıp atır, sebebi bul tarawdı taraqqiy ettirmay turıp, rawajlanǵan bazar ekonomikasına ótip bolmaydı. Buǵan dáliliy mısallar jol menende Respublikamızda " Saw áwlad ushın" ordeniniń engiziliwi hám de xizmet kórsetiw tarawları xızmetkerleri jumıs haqlarini turaqlı túrde asırıp kiyatırǵanın " Uqıp", " Kámalǵa jetken" sıyaqlı bir neshe fondlar tashkil etilip, jaslarımızdıń bilim dárejelerin asırıw ushın múmkinshilikler jaratılayotganini, dene tárbiyası hám sportqa itibar kúshaytirilayotganini kórsetiwimiz múmkin.
“Mámleketimizde turmıstıń barlıq tarawlarında ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń táǵdirinde, adamlar dúnyaǵa kóz qarasınıń ózgeriwinde, ullı mámleket qurıw sıyaqlı ullı ármanimizning ámelge asıwda zaman talaplarına juwap beretuǵın kadrlar tayarlaw zárúrli áhmiyetke iye boladı” - dedi Prezidentimiz Ǵárezsizlik jıllarında tarmaqtıń tálim sistemasına bólek itibar qaratılıp atır. Respublikamızda jaslarǵa tálim-tárbiya alıwları ushın social kepillikler hám keń múmkinshilikler jaratıp berilip atır.
Kishi hám jeke biznesti rawajlandırıw hám de awıl jasların isbilermenlik iskerligine qosshdga kómeklesiw ushın awıl ámeldegi oqıw orınları iskerligi tupten ózgertirildi. Hár bir rayonda ilaj -kárlik boyınsha oqıw orayları, kásipler boyınsha liceyler, biznes-mektepler, kishi hám jeke biznes hám fermer xojalıqları hám de xalıqqa xizmet kórsetiw tarawları ushın kadrlar tayarlaw boyınsha kásip-óner kolledjleri dúzilip atır.
Xalıq aralıq sheriklik keńeyip baratırǵanlıǵı nátiyjesinde oqıwshılarniig shet el mámleketler degi abıraylı joqarı oqıw orınlarında tálim alıwları ushın múmkinshilikler jaratıldı. CHunonchi, hár jılı respublika ulıwma bilim beriw mektepleriniń test sınaqınan ótken kóplegen oqıwshıları sırt ellerge oqıwǵa jiberilip atır. SHu menen birge, sırt el joqarı oqıw orınlarında da jaslarımız tálim alıp atır.
Respublikamızda keń kólemde rawajlanǵan den sawlıqtı saqlaw sisteması ámeldegi bolıp, xalıqqa medicinalıq xizmet kórsetiwdiń barlıq formalarında iskerlik alıp barıladı. Medicinalıq xizmet kórsetiwdiń jańa-jańa formaları - kúndizgi statsionarlar, úyde xızmet kórsetiletuǵın statsionarlar, ambulatoriya-xirurgiya orayları engizilgen.
Xojalıq esabı principlerı tiykarında isleytuǵın mákemeler, medicina kooperativlari, individual jeke shıpakerlik ámeliyatı, dári-dármanlar islep shıǵarıw boyınsha qospa kárxanalar tarmaǵı rawajlanıp barıp atır. Dárixanalardı jekelestiriw hám mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw jolı menen usı tarmaqtıń materiallıq-texnikalıqa támiynatına baylanıslı bolǵan ilajlar tolıq ámelge asırıldı
Sociallıq tarawdıń ekonomikasınıń ayriqshalıǵı
Social tarawdıń xızmeti, birinshiden, ayriqsha ekonomikalıq nizamlıqǵa iye: olardıń ma`nisi bolmaydı, sebebi baha jaratıw ushın materiallıq naǵıymetler jaratılmaydı, kerisinshe xızmet kórsetiledi. Ekinshiden, xizmet kórsetiw tarawları miyneti materiallıq islep shıǵarıw tarawları miynetinen bólek tárepleri menen parıq etedi. Bul tarawlar xızmetkerleri bólek adamlar menen baylanısde boladılar, hár túrlı taypa daǵı hám hár túrlı diddagi adamlardıń sorawlarına juwap berediler. Bul bolsa xızmetkerlerden joqarı sapalı kásip sheberligin talap etedi. Úshinshiden, social tarawdı jaylastırıwda tábiyaat faktorı materiallıq islep shıǵarıw tarawların jaylastırıw daǵı sıyaqlı áhmiyetke iye emes. Xizmet kórsetiw tarawlarınıń tiykarǵı islep shıǵarıw fondlari materiallıq islep shıǵarıw miynet qurallarına sırtqı kórinisten uqsawı múmkin. Ekonomikalıq mánisi bolsa bir-birine uqsamaytuǵın, sebebi materiallıq óndiriste miynet quralları óz ma`nisin islep shıǵarılıp atırǵan ónimge az-azdan ótkera barıp amortizatsiya ajıratılǵan qarjı retinde óz ma`nisin tiklasa, social tarawda tutınıw nátiyjesinde miynet quralları óz ma`nisin joǵatadı hám materiallıq islep shıǵarıw tarawları tárepinen jaratılǵan milliy dáramat esabına olar qayta tiklenedi. Tórtinshiden, xizmet kórsetiw tarawları miynetiniń tek az muǵdarı mexanizatsiyalastırıladı hám avtomatlastıradı. SHuning ushın da social tarawdıń materiallıq islep shıǵarıw tarawlarınan miynet sıyımlılıqın kópligi menen parıq etedi. Social tarawdıń xızmeti, birinshiden, ayriqsha ekonomikalıq nizamlıqǵa iye: olardıń ma`nisi bolmaydı, sebebi baha jaratıw ushın materiallıq naǵıymetler júzege keliw etilmeydi, kerisinshe xızmet kórsetiledi.
Ekinshiden, xizmet kórsetiw tarawları miyneti materiallıq islep shıǵarıw tarawları miynetinen bólek tárepleri menen parıq etedi. Bul tarawlar xızmetkerleri bólek adamlar menen baylanısde boladılar, hár túrlı taypa daǵı hám hár túrlı diddagi adamlardıń sorawlarına juwap berediler. Bul bolsa xızmetkerlerden joqarı sapalı kásip sheberligin talap etedi.
Úshinshiden, social tarawdı jaylastırıwda tábiyaat faktorı materiallıq islep shıǵarıw tarawların jaylastırıw daǵı sıyaqlı áhmiyetke iye emes.
Xizmet kórsetiw tarawlarınıń tiykarǵı islep shıǵarıw fondlari materiallıq islep shıǵarıw miynet qurallarına sırtqı kórinisten uqsawı múmkin. Ekonomikalıq mánisi bolsa bir-birine uqsamaytuǵın, sebebi materiallıq óndiriste miynet quralları óz ma`nisin islep shıǵarılıp atırǵan ónimge az-azdan ótkera barıp amortizatsiya ajıratılǵan qarjı retinde óz ma`nisin tiklasa, social tarawda tutınıw nátiyjesinde miynet quralları óz ma`nisin joǵatadı hám materiallıq islep shıǵarıw tarawları tárepinen jaratılǵan milliy dáramat esabına olar qayta tiklenedi.
Tórtinshiden, xizmet kórsetiw tarawları miynetiniń tek az muǵdarı mexanizatsiyalastırıladı hám avtomatlastıradı. Sol sebepli de social tarawdıń materiallıq islep shıǵarıw tarawlarınan miynet sıyımlılıqın kópligi menen parıq etedi. Social tarawda miynet kólemin keńeytiw hám xizmet kórsetiw sapasın asırıw tiykarınan miynet resurslarini sanın kóbeytiw miynet hám de taǵı basqarishni shólkemlestiriwdiń taraqqiylashgan usılların qóllaw arqalı ámelge asıriladı.
Besinshiden, xızmet tutınıw predmeti esaplanadı. Mámleketimizde xizmet kórsetiw tarawlarınıń xızmeti tiykarınan biypul kórsetiledi. Bazar ekonomikasına ótiw processinde respublikamızda social tarawda málim xızmet túrleri pullıq kóriniste ámelge asırılıp atır, lekin bunday xizmet kórsetiwde de málim sheńber degi social qáwipsizlikke mútáj taypa daǵı adamlarǵa málim kiyim-kenshekiklar berilip atır.
Biypul xızmet bul social tarawdıń social materiallıq (tálim, den sawlıqtı saqlaw, mádeniyat hám t.b. ) tarawları xızmeti bolıp tabıladı. Bul xızmet túrleriniń rawajlanıwı ulıwma tutınıw fondları esabınan alıp barıladı.
Pullıq xızmet túrlerine turaq-jay, kommunal xojalıǵı kárxanaları, xojalıq xızmet, baylanıs, transport, sayaxat hám turizm, sport, dem alıw tarawları, huqıq shólkemleri hám bólekan medicina hám tálim sistemaları daǵı xızmetler kiredi.
Bazar ekonomikasına ótiw processinde den sawlıqtı saqlaw, tálim, mádeniyat tarawlarında da óz xızmetkerlerin social qorǵaw maqsetinde bir qatar xızmet túrleri pullıq xızmet kórinisinde alıp barılmaqta. Xalıqqa pullıq xizmet kórsetiwdi keńeytiw tavar massası menen pul resurslarini muwapıqlastırıwda tiykarǵı rol oynaydı, sebebi ol xalıq dáramatların maqsetli jóneltiriw tarmaqların keńeytiredi.
Social tarawda pullıq xızmetlerdi engiziw hám olardı kommerciya boyınsha xızmetlerin rawajlandırıw byudjet deficit-ligining aldın alıw múmkinshiligin beredi.
Altınshıdan, social tarawdıń xızmetine keń xalıq kópshiligi shaqırıq etiwin, xızmet túrleriniń hilma-túrliginı kóremiz. Sol sebepli de birpara aymaqlarda bul tarawlardıń xızmet " kóshpeli" túrde, yaǵnıy ózleri qatnab xizmet kórsetiwge maslastırılǵan. Social tarawdıń xızmeti tikkeley insan faktorı menen baylanıslı. Usınıń sebepinen bul xızmet tarawlarına tiyisli mákemelerdiń aymaqlararo jaylasıwı kóp tárepten demografik faktorlarǵa hám islep shıǵarıw múmkinshiliklerine baylanıslı.
Ettinchidan, social tarawdıń xızmet kórsetiwi eki hil usılda finanslashtariladi.
A) byudjet tiykarında ;
B) xojalıq esabınan.
Segizinshiden, xizmet kórsetiw tarawları xızmetkerlerine mıynet haqın tólewdi shólkemlestiriw ayriqshalıǵı menen ajralıp turadı. Xızmetkerlerdiń mıynet haqı dárekleri bul tarawdan tısqarı formaanadi: materiallıq islep shıǵarıw xızmetkerleri jaratqan milliy dáramat esabına social tarawdıń xızmetkerleriniń jumıs haqlari milliy paydanıń túrli bólimlerinde dúziledi, bolıp esaplanadı.
Xızmet kórsetesh tarawları xızmetkerleri miynetine san tárepinen ataq beriw qıyın esaplanadı, sol sebepli de bul tarawdıń xızmetkerlerine mıynet haqı belgilewde miynet iskerligi nátiyjesine, wazıypa túrine, kárxana siyasiy gruppasına, maǵlıwmat dárejesine hám miynet stajınıń dawam etiw waqtine itibar beriledi. Sonıń menen birge bul tarawlar xızmetkerlerine mıynet haqı tólewde birden-bir aqsha tólew kesteinen paydalanıladı.
Social tarawda miynet kólemin keńeytiw hám xizmet kórsetiw sapasın asırıw tiykarınan miynet resurslarini sanın kóbeytiw miynet hám de taǵı basqarishni shólkemlestiriwdiń taraqqiylashgan usılların qóllaw arqalı ámelge asıriladı.
Besinshiden, xızmet tutınıw predmeti esaplanadı. Mámleketimizde xizmet kórsetiw tarawlarınıń xızmeti tiykarınan biypul kórsetiledi. Bazar ekonomikasına ótiw processinde respublikamızda social tarawda málim xızmet túrleri pullıq kóriniste ámelge asırılıp atır, lekin bunday xizmet kórsetiwde de málim sheńber degi social qáwipsizlikke mútáj taypa daǵı adamlarǵa málim jeńiliklar berilip atır. Biypul xızmet bul social tarawdıń social materiallıq (tálim, den sawlıqtı saqlaw, mádeniyat hám t.b. ) tarawları xızmeti bolıp tabıladı. Bul xızmet túrleriniń rawajlanıwı ulıwma tutınıw fondları esabınan alıp barıladı. Pullıq xızmet túrlerine turaq-jay, kommunal xojalıǵı kárxanaları, xojalıq xızmet, baylanıs, transport, sayaxat hám turizm, sport, dem alıw tarawları, huqıq shólkemleri hám bólekan medicina hám tálim sistemaları daǵı xızmetler kiredi. Bazar ekonomikasına ótiw processinde den sawlıqtı saqlaw, tálim, mádeniyat tarawlarında da óz xızmetkerlerin social qorǵaw maqsetinde bir qatar xızmet túrleri pullıq xızmet kórinisinde alıp barılmaqta. Xalıqqa pullıq xizmet kórsetiwdi keńeytiw tovarlar massası menen pul resurslarini muwapıqlastırıwda tiykarǵı ro'l oynaydı, sebebi ol xalıq dáramatların maqsetli jóneltiriw tarmaqların keńeytiredi.
Social tarawda pullıq xızmetlerdi engiziw hám olardı kommerciya boyınsha xızmetlerin rawajlandırıw byudjet deficit-ligining aldın alıw múmkinshiligin beredi.
Altınshıdan, social tarawdıń xızmetine keń xalıq kópshiligi shaqırıq etiwin, xızmet túrleriniń hilma-túrliginı kóremiz. SHuning ushın da birpara aymaqlarda bul tarawlardıń xızmeti " kóshpeli" túrde, yaǵnıy ózleri qatnab xizmet kórsetiwge maslastırılǵan. Social tarawdıń xızmeti tikkeley insan faktorı menen baylanıslı. SHu sebepli bul xızmet tarawlarına tiyisli mákemelerdiń aymaqlararo jaylasıwı kóp tárepten demografik faktorlarǵa hám islep shıǵarıw múmkinshiliklerine baylanıslı. Jetinshiden, social tarawdıń xızmet kórsetiwi eki hil usılda finanslashtariladi.
A) byudjet tiykarında ;
B) xojalıq esabınan.
Segizinshiden, xizmet kórsetiw tarawları xızmetkerlerine mıynet haqı tólewdi shólkemlestiriw ayriqshalıǵı menen ajralıp turadı. Xızmetkerlerdiń mıynet haqı dárekleri bul tarawdan tısqarı formaanadi: materiallıq islep shıǵarıw xızmetkerleri jaratqan milliy dáramat esabına social tarawdıń xızmetkerleri jumıs haqlari milliy paydanıń túrli bólimlerinde dúziledi, bolıp esaplanadı.
Xizmet kórsetiw tarawları xızmetkerleri miynetine san tárepinen ataq beriw qıyın esaplanadı, sol sebepli de bul tarawdıń xızmetkerlerine mıynet haqı belgilewde miynet iskerligi nátiyjesine, wazıypa túrine, kárxana siyasiy gruppasına, maǵlıwmat dárejesine hám miynet stajınıń dawam etiw waqtine itibar beriledi. SHuningdek bul tarawlar xızmetkerlerine mıynet haqı tólewde birden-bir aqsha tólew kesteinen paydalanıladı. Bazar ekonomikası sharayatında xizmet kórsetiw tarawlarında ekonomikalıq nızamlar háreketin, sonıń menen birge, olar tásirinde tek social tarawǵa baylanıslı bolǵan ayriqsha ekonomikalıq ózgerislerdi úyreniw social tarawdıń ekonomikası pániniń predmeti esaplanadı. Xizmet kórsetiw tarawları ekonomikası bazar ekonomikası dáwirinde sol tarawlar shahapshaların basqarıw teoriyasınıń tiykarın jaratadı, xojalıq júrgiziw ámeliyatın jıynaydı, resurslardan nátiyjeli paydalanıw jolların anıqlaydı, sonıń menen birge tarawdıń barlıq buwınlarında jumıs sapasın asırıw usılların belgileydi. Social tarawdıń ekonomikasınıń pán retinde payda bolıwı hám rawajlanıwınıń hasası ekonomikalıq teoriya hám " ekonomiks" esaplanadı. Lekin xizmet kórsetiw tarawlarında jıynalıp qalǵan ayriqsha ekonomikalıq baylanıslardı úyreniwde sol tarawdıń ekonomikası hám ekonomikalıq teoriya ortasında birpara ayırmashılıqlar bar bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq teoriya páni islep shıǵarıw baylanısrida social tarawdıń ósiwine tán táreplerin islep shıǵarıw kúshleri rawajlandiriwdiń bir bólegi retinde kórip shıǵadı. Xizmet kórsetiw tarawları ekonomikası sol tarawdıń ekonomikalıq baylanısları qáliplesiwiniń bólek táreplerin úyreniwge hám ámeliyatda olardan paydalanıwdıń ayriqshalıǵın analiz etiwge tiykarǵı itibardı qaratadı.
Social tarawdıń ekonomikası sol tarawdıń basqa tarmaqları - bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, mádeniyat ekonomikası hám basqalarǵa salıstırǵanda ulıwma ekonomika retinde payda boladı. SHuning ushın da tarmaqlar rawajlanıwınıń ekonomikalıq nizamlıqların itibar menen úyreniw, xojalıq júrgiziw usıllarınıń ratsional jolların islep shıǵıw, bazar ekonomikası sharayatında tarawdıń hár bir tarmaǵı boyınsha bólek ekonomikalıq jónelislerdi belgilew social tarawdıń ekonomikasınıń predmeti esaplanadı.
Bazar ekonomikası sharayatında social tarawdıń ekonomikasın úyreniw, onı analiz qılıw hám rawajlandırıw mámleketimiz ekonomikası ushın zárúr esaplanadı.
Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstan Respublikası sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda úlken tabıslarǵa eristi. Hátte, 2008-2009 jıllarda júz bergen jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı sharoilida da Ózbekstan milliy ekonomikasınıń ósiw pátleri boyınsha dúnya mámleketleri ishinde eń joqarılarınan biri boldı. 2010 -jıldan berli Ózbekstan YIMning jıllıq ósiw pátleri 8 procentten tómen bolmaǵan dárejede belgilengenler etilip atır. Jáhán jámiyetshiligi ekspertleri tárepinen tán alınǵan bul unamlı nátiyjeler zamirida respublikamız sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń úlken potencialı hám de mámleketimizde bazar ekonomikasına ótiwdiń " ózbek modeli” tiykarında basqıshpa-basqısh túrde ámelge asırılıp atırǵan anıq maqsetlerge jóneltirilgen reformalar jatadı.
Ózbekistan Respublikası Oraylıq Aziya sheńberinde tranzit múmkinshilikleri qolay ekonomikalıq -geografiyalıq orınǵa iye bolıp, subregion mámleketleriniń óz-ara integraciyalashuvida júdá zárúrli rol oynaydı. Usınıń menen birge, respublikamız kóp tarmaqlı milliy ekonomikanıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı ushın úlken múmkinshiliklami jaratatuǵın tábiyǵıy baylıqlarına iye. Bárinen burın, mámleketimizdiń mineral -resurs potencialı bólek itibarǵa iye. Ózbekstan aymaǵında jámi 120 ǵa jaqın túrdegi paydalı qazilmalarning 2700 dane kánleri tabılǵan. Atap aytqanda, Ózbekstan jáhán mámleketleri arasında altın rezervleri boyınsha 4-orın, uran boyıeha 7-orın, molibden boyıeha 8-orın, mıs boyıeha bolsa 10 -orında turadı. Janar may -energetika resursları ishinde tábiy gaz eń úlken áhmiyetke iye bolıp, onıń rezervleri boyınsha Ózbekstan dúnyada 14-orın iyelevdi. Noruda qazilma baylıqlar boyıeha kaliy duzları hám fosforitlar qazıwda dúnyada jetekshi orınlarınnan birinde turadı. Túrli paydalı qazilmalarning iri kánlerine, tiykarınan, Navaiy, Tashkent, Qashqadárya, Buxara wálayatları hám Qaraqalpaqstan Respublikası bay esaplanadı. Sonday eken, mineral resurslaming úlken rezervleri jurtımızda reńli metallurgiya, janar may, ximiya hám qurılıs materialları sanaatın rawajlandırıwǵa keń múmkinshilikler jaratadı. Mámleketimiz awıl xojalıqtı rawajlandırıw ushın qolay sharayat jaratıwshı agroiqlim resurslarına iye. vegetasiya dáwirdiń dawam etiw waqti, ıssı hám quyashlı kúnning kópligi sebepli Ózbekstanda paxtaehilik, bog'dorchilik.júzimshilik, palız eginlerishilik, palızshılıq sıyaqlı joqarı tabıslı dıyxanshılıq tarmaqları intensiv túrde rawajlanıp atır. Lekin, awıl xojalıǵı tiykarınan jasalma suwǵarıw járdeminde rawajlanıp atırǵanlıǵı sebepli, respublikamız awıl xojalıǵı qatań dárejede suw resurslarına baylanıslı. Tábiyǵıy baylıqlardıń bul túri menen Tashkent, Andijan hám Surxondaryo hám Samarqand wálayatları salıstırǵanda jaqsı dárejede támiyinlengen. Sonıń menen birge, mámleketimiz batısında jaylasqan, kalta bólegin shól iyelegen Navaiy, Buxara, Qaraqalpaqstan Respublikasında bul tárepten talay quramalı jaǵday qáliplesken. Biraq aymaqlarımızda suw resurslarınıń jetispewiligiga qaramay, Ózbekstan jáhán mámleketleri ishinde suwǵarılatuǵın jerler maydanı boyınsha 11-orında turadı.
Ózbekstan xalqı hám miynet resursları da mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarı esaplanadı. Respublikamız xalqı úzliksiz túrde ósip barıp atır. 1990 -jılda 20, 2 min kisige teń bolǵan respublikamız xalqı 2017-jılǵa kelip 32, 1 min kisigeshe kóbeydi. 2010 -jıldan keyingi dáwirde 0'zbekistonda demografik kórsetkishlerden tuwılıw hár 1000 kisi esabına 23-24, ólim 5-6, tábiy kóbeyiw bolsa, buǵan uyqas túrde, 18, yaǵnıy 1, 8 procentke teń bolıp atır. Lekin migratsiya qaldıg'i minimal keri dárejede (-0, 1-0, 2 procent) boMganligi sebepli, xalıqtıń jalpı kóbeyiw páti 1, 6 -1, 7 procentke teń. Qısqa tariyxıy dáwir dawamında Ózbekstan xalıq aralıq sawda -ekonomikalıq munasábetlerge kirisiw, milliy ekonomika strukturalıq dúzilisin jetilistiriw, sanaattı rawajlandırıw, mámlekettiń azıq-túlik, energetika hám transport qawipsizligin támiyinlew sıyaqlı quramalı wazıypalar sheshimine basqıshpa-basqısh, muvaffaqqiyatli eristi. Respublikamız YIMning ózgeris dinamikasında 3 dáwirdi ajıratıw múmkin. Birinshisi, 1991-1996 -jıllardı óz ishine alıp, ekonomikalıq tómenlew menen xarakteristikalanǵan. Bul jaǵday, tiykarınan, burınǵı Birlespe sheńberindegi aymaqlıq miynet bólistiriwi sisteması, Ózbekstan ekonomikası tarmaqları hám kárxanalarınıń basqa respublikalardıń xojalıǵı ortasındaǵı kooperatsiya baylanıslardıń úzilisi nátiyjesinde kelip shıqtı. 1997-2003-jıllar aralıǵindaǵı ekinshi basqısh milliy ekonomikanıń turaqlılashuvi hám YIM artıwınıń baslanıwı dáwiri boldı. Úshinshi dáwir 2004-jılda baslanıp, házirge shekem dawam etpekte. Bıyılǵı jılılarda ushın Ózbekstan YIMning 8, 0 procentten tómen bolmaǵan pát menen ósip atır. Sonıń menen birge, milliy ekonomikamız tarmaq quramında da zárúrli ózgerisler júz berdi. Bárinen burın, sanaattıń YIMdagi úlesi talay ósińkiligi dıqqatqa ılayıq. 1995-jılda YIMning 17, 1 procenti sanaatqa tuwrı kelgen bolsa, 2014-jılda bul kórsetkish 26 procentkeshe kóteril-di. Awıl xojalıǵınıń milliy ekonomikası daǵı úlesi. uyqas túrde, 28, 1 procentten 17, 6 procentkeshe pasaydi. Sanaattıń tarmaq quramı da sezilerli dárejede ózgerip ketti. Respublika sanaatında elektr energetikası, janar may, ximiya, reńli metallurgiya, mashinasozlik hám basqa salmaqli sanaatı tarmaqlarınıń ornı hám áhmiyeti ósip, ǵárezsizlikten aldınǵı dáwirde respublika ixlisoslashuvini belgilep turǵan jeńil sanaatınıń úlesi bolsa derlik 3 ese kemeydi. 2000-jıl basınan berli sanaat islep shıǵarıw kólemi Ózbekstanda úzliksiz túrde ósip kelip, qayta islew tarmaqlarınıń ósiw pátleri undırıwshı sanaatqa salıstırǵanda bir neshe ese joqarı. Nátiyjede, 2016 -jıl juwmaqları boyınsha, mámleketimiz sanaatı quramında salkam 20 procentlik úles menen mashinasozlik ónimleri jetekshi orınǵa shıǵıp aldı. Sońǵı jıllarında Ózbekstanda avtomobilsozlik, mikroelektronika sanaatı, kaliy tóginleri hám soda islep shıǵarıw, farmacevtika, qumsheker sanaatı hám basqa islep shıǵarıw tarmaqları qurildi. Neft hám gaz-ximiya tarmaqlarında júdá iri kárxanalar jumısqa túsirildi. 2010 -jıldan keyingi dáwirde Topalang GES, Ústúrt gaz-ximiya kompleksi, Xondiza taw-metallurgiya kombinatı, Dıyxanobod kaliy zavodı, Xorezm avtomo-bil zavodı, Jeńisobod cement zavodı hám basqa zárúrli islep shıǵarıw obiektleri qurib bitirildi. Házirgi waqıtqa kelip Ózbekstanda bekkem sanaat islep shıǵarıw potencialı jaratıldı. Respublikamız MDH mámleketleri hám jáhán kóleminde altın, uran, tábiy gaz, kadmiy, molibden, sulfat kislotası, azot tóginleri, gezlemeler, jeńil avtomobiller hám basqa ónimlerdiń jetekshi óndiriwshileri qatarından jay iyeleydi. Ózbekstan sanaatınıń aymaqlıq quramında da ózgerisler júz berdi. Mısalı, 1980-jıllar aqırında Tashkent qalası hám wálayatına respublika jalpı sanaat óniminiń 50 procenti tuwrı kelgen bolsa, házirgi dáwirde bolsa bul aymaqlarǵa 30 procent kórsetkish tuwrı kelip atır. Óz gezeginde, qatar jańa kárxanalar júzege keliw etilgenligi esabına Andijan, Qashqadárya, Navaiy, Buxara, Jizzaq wálayatları hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleket sanaatı quramındaǵı úlesleri sezilerli dárejede arttı. Sonday eken, barǵan sayın Ózbekstan aymaǵında sanaat oraylarınıń sanı kóbeyip barıp atır.