Tema : Fizikalıq shınıǵıwlar dene tárbiyasınıń tiykarǵı quralları sıpatında Joba

Tema : Fizikalıq shınıǵıwlar dene tárbiyasınıń tiykarǵı quralları sıpatında


Joba :
I. Kirisiw:
II. Tiykarǵı bólim:
1. Dene tárbiyası qurallarına ulıwma xarakteristika : fizikalıq shınıǵıwlar, tábiyaattıń salamatlandırıw kúshleri, gigienik faktorlar.
2. Fizikalıq shınıǵıwlar - dene tárbiyasınıń tiykarǵı quralı.
3. Fizikalıq shınıǵıwlardıń forması hám mazmunı.
4. Fizikalıq shınıǵıwlardıń gruppalarǵa bóliniwi.
5. Fizikalıq shınıǵıwlar texnikası.
III. Juwmaq
IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar


Dene tárbiyası quralları.
Dene tárbiyası qurallarına ulıwma xarakteristika. XX ásirdiń texnika rawajlanıw dáwirinde dene tárbiyası hám sportqa úlken orın ajratilmaqta. Ásirese, aqırǵı jıllarda (17-yanvar 1996-j.). «Futbol» túrin rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan Prezedentiniń pármanı hámmeni quwantıradı. Insan salamatlıǵı dene tárbiyası hám sporttıń rawajlanıwınan ajralmagan hal bolıp qaldı. Sebebi, texnikalıq rawajlanıw dáwirinde insaniyat fizikalıq miynetten azat bolıp, eń qáwipli kesellikke «Gipodinamiya»ǵa jolıǵıp atır, yaǵnıy háreketsizlik. Bul bolsa XX ásirdiń júdá qáwipli qan-tamır sistemasınıń keselligine alıp keledi. Sol sebepli, ásirese, aqırǵı jıllarda ardaqlı ǵárezsiz respublikamızda mámleketimiz basshıları tárepinen «Dene tárbiyası hám sport» boyınsha shıǵarılǵan nızam hám «Saw áwlad ushın» párman balalardıń ruwxıy hám fizikalıq rawajlanıwı, olardıń Saw, miynetsúyer, baxıtlı bolıwları tuwrısındaǵı sheriklikti kórsetedi. Sonday bolar eken, xalıqtıń, ásirese balalardı fizikalıq, hár tárepleme garmonik rawajlanıwı ushın qanday dene tárbiyası qurallardan paydalanıwımız múmkin.
Sonday aytıw kerek, dene tárbiyası áyyemginen ámeldegi bolıp insannıń ómiri menen rawajlanıp kelgen. Insan dene tárbiyası ushın qurallardı az-azdan tańlap barıp, turmısında dene tárbiyası quralların payda etken bular fizikalıq shınıǵıwlar gigienik faktorlar, tárbiyanıń salamatlandırıw kúshleri. Insannıń fizikalıq rawajlanıwına túrli háreketler de tásir etedi (miynet, súwret salıw, kiyinish hám basqalar ), shártsiz refleks, massaj hám basqalar. Olar den sawlıqtı bekkemlew, organizmdi hár tárepleme hám gormonik rawajlandırıw, turmısqa zárúr bolǵan háreket, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi asırıw fizikalıq jetilistiriwi joqarı tekshege kóteriw maqsetinde paydalanıladı.
Lekin, tek kompleks halda hámme dene tárbiyası quralları qollanilsa, sondaǵana, joqarıda kórsetilgen wazıypalarǵa tolıq juwap beriw múmkin, sebebi hár bir qural organizmge hár túrlı tásir etedi.
Bul qurallar, sonıń menen birge, emlew hám profilaktikalıq maqsetlerde de keń qollanıladı.

Fizikalıq shınıǵıwlar klassifikaciyası.

Klassifikaciya - bul fizikalıq shınıǵıwlardı arnawlı bir belgilerine kóre gruppa hám kishi gruppachalarga bólistiriliwi bolıp tabıladı. Túrli fizikalıq shınıǵıwlar kóplegen uqsas belgilerge iye. Shınıǵıwlardı gruppalawǵa múmkinshilik beretuǵın tiykarǵı belgin anıqlaw zárúrli. Bul belgi pelogogik jiqatdan axamiyatli bolıwı kerek. Túrli belgilerge kóre dúzilgen klassifikaciyalar kóplegen ámeldegi fizikalıq shınıǵıwlar menen tanısıwǵa, olardan zárúrlerin qoyılǵan wazıypalarǵa muwapıq tańlawǵa, sabaqlıq hám qóllanbalardan zárúr shınıǵıwlartavsifni tez tabıwǵa járdem beredi.
Ásirese, ulıwma klassifikaciyalardıń tiykarında dene tárbiyası qurallarınıń tariyxıy qáliplesken sisteması hám metodları jatadı : gimnastika, oyınlar, sport, turizm. Bul gruppalardıń xar bir ayriqsha áhmiyetke iye hám olar jáne de kishi klassifikaciyaiy gruppachalarga bólinedi.
Gimnastika dene tárbiyası sistemasında úlken orın tutadı. Ol salamatlandırıw yaki ulıwmalıq rawajlandırıw (tiykarǵı, gigienik, atletik) gimnastika, sport -akrobatikasi, kásiplik, sport gimnastikası, kórkem gimnastika (hám ámeliy) professional -ámeliy, áskeriy-ámeliy, sport -ámeliy, islep shıǵıw daǵı gimnastika, emlew gimnastikası túrlerine bólinedi.
Gimnastikanıń tómendegi ayriqsha qásiyetleri ámeldegi gewdeni túrli bólimleri, ayırım, buwınlar hám olar iskerliginiń túrli tárepleri hám jaǵdayına talap tásir etiw (bulshıq etlerdiń bosanıwǵa, sozılıw hám basqalar ): fizikalıq júkleniwdi bólistiriw múmkinshiligi: sport úskeneleri hám sport imaratlarınan paydalanıw : shınıǵıwlardı muzıka tiykarında ótkeriw: múskillerdiń har túrliligi. Gimnastikanıń bul qásiyetleri odan túrme-túr wazıypalardı qal etiw ushın barlıq jasdaǵı, salamatlıǵı, fizikalıq tayınlıǵı túrlishe bolǵan kisiler menen ótkeriletuǵın shınıǵıwlarda paydalanıw imkaniyatın beredi.
Háreketli oyınlar. Bul túrli emotsional háreketlerden ibarat quramalı iskerlik bolıp tabıladı. Bul iskerlik belgilengen qaǵıydalar tiykarında kútpegende ózgeretuǵın sharayat hám jaǵdaylarda atqarıladı. Gimnastikadan parqlı túrde, oyınlardı ótkeriwde fizikalıq nagruzkalarni bólistiriw qıyın boladı.
Hareketli oyınlar basqa fizikalıq shınıǵıwlardan shuǵıllanıwshılar iskerligin shólkemlestiriw hám basqarıw qásiyetleri menen parıq etedi. Oyın dawamında kútpegende ózgeretuǵın jaǵdaylarda háreket qılıw hám operativlik, shaqqanlıq sıyaqlı fizikalıq pazıyletler kórinetuǵın etken halda qısqa múddette háreket wazıypaların qal etiw zárúriyatı payda boladı. Bul háreketler kónlikpelerin bekkemleydi. Oyın waqtında balalar iskerligi obrazlı syujetli yamasa oyın wazıypaları tiykarında shólkemlestiriledi, jáne bul balalardıń fizikalıq shınıǵıwlardı qızıǵıwshılıq menen hám uzaq múddet orınlawı ushın unamlı sezimler oyatadı. Bul óz gezeginde olardıń organizmine tásirin kúsheytedi, shıdamlılıqtı rawajlandırıwǵa járdem beredi.
Oyın qaǵıydalarına ámel qılıw bir-birin talap etiletuǵın minez-qulıqtı júzege keltiredi, etikalıq pazıyletler (óz-ara járdem, sanalı ıntızam hám basqalardı ) tárbiyalawǵa háreket usılların tańlawda ǵárezsizlik kórsetiwleri, turaqlılıq kórsetiw múmkinshiligi jaratıladı. Oyın iskerligi kompleks háreketerga iye túrli harakalar uyqunligi (juwırıw, sekrew hám boshkalar) kóriledi.
Oyındıń joqarıda kórsetip ótilgen qásiyetleri odan kishi mektep jasındaǵı balalar menen alıp barılatuǵın ishda paydalanıw imkaniyatın beredi.
Sport fizikalıq shınıǵıwlardıń qandayda bir túrinde yukori nátiyjege erisiwge haratilganligi menen xarakterlenedi, kisiniń ruwxıy hám fizikalıq kúshlerine joqarı talaplar qóyadı. Sol sebepli ol muayan jas basqıshdıń rawajlanıw dárejesindegine qóllaw múmkin. Bul bolsa fizikalıq tayarlıq sawlıǵına muwapıq sharayatnini talap etedi.
Sport fizikalıq kámal tabıwǵa xızmet etedi hám ruwxıy -shıdamlılıqlik pazıyletlerdi tárbiyalawǵa járdem beredi. Sol sebepli sport menen shuǵıllanıw ásirese, kisi organizminiń hám de insan shaxsınıń qáliplesiw dáwirinde paydalı bolıp tabıladı.
Fizikalıq sheberligi qáliplestiriw hám dene tárbiyasınıń túrme-túr wazıypaların qal etiw maqsetinde oqıwshılar menen islewde túrli gimnastika shınıǵıwları (sarıplanıw ulıqmalıq rawajlanıw shınıǵıwlar ). Bunıń nátiyjesinde fizikalıq shınıǵıwlar hám keyingi jas basqıshlarında túrme-túr sport túrleri menen shuǵıllanıw ushın jay jaratıladı.
Turizm háreket kónlikpelerin bekkemlewge hám tábiy sharayatlarda fizikalıq pazıyletlerdi rawajlanıwǵa múmkinshilik beredi. Mektepte balalar menen túrli háreket usıllarınan paydalanǵan halda (piyada júriw velosipedte júriw hám basqalar ) qala tısqarısiga qıdırıspalar shólkemlestiredi. Aylanıw waqtında jol ústinde túrli shınıǵıwlardı orınlaw múmkin (mısalı, túbirlerden sekrew, jıpshalardan sekrep ótiw, arhamchidan sekrew, top menen atqarılatuǵın shınıǵıwlar, háreketli oyınlar hám basqalar ), fizikalıq shınıǵıwlardı ashıq qavoda orınlaw salamatlandırıwishning natiyjeliligin asıradı.
Tábiyaattıń salamatlandırıw kúshleri dene tárbiyası processinde eki jóneliste alıp barıladı :
Fizikalıq shınıǵıwlar shólkemlestiriwi hám muwapıqlı sharayat retinde ótkeriliwi (ashıq hawada, quyash nurınıń tásirinde, tań sharayatında hám q. k), yaǵnıy ortalıqtıń tábiy faktorları fizikalıq shınıǵıwlar tasirin kúsheytiredi.
Eki jónelis organizmdi shınıqtırıwǵa salıstırǵanda ǵárezsiz qural retinde paydanıladı (quyash, hawa vannasi, suw ilajları, súrtiniw, shınıqtırıw hám q. k.).
Mısal : Emlewxanalarda, kurortlarda hám basqa túrli dem alıw shólkemlerinde qavo hám quyash vannalari, suw hám shınıqtırıw ilajları keń orın iyeleydi. Fizikalıq shınıǵıwlarda. Tábiyaattıń salamatlandırıw kúshlerin tuwrı isleta biliw kisi organizmine fizikalıq shınıǵıwlardı unamlı tásirin asıradı.
Tábiyaattıń salamatlandırıwkúshleri (quyash, hawa, suw), bala organizmine fizikalıq shınıǵıwların tásir etiw natiyjeliligin asırıw. Ashıq hawada quyashlı kúnlerde fizikalıq shınıǵıwlar ótkiziw waqtında balalarda unamlı sezimler payda boladı, kóbirek kislorod jutıladı, element almasıwı arqalı, ayırım organlar hám organizm sistemalarınıń quwatın múmkinshiliklerin asıradı. quyash, hawa hám suw organizmdi shınıqtırıw ushın, joqarı hám tómen temperaturaǵa organizmdiń kelisiwin asırıw ushın paydalanıladı. Nátiyjede ıssılıqtı basqarıwshı apparat shınıǵıwlanadı hám insan organizmi hawa-rayınıń keskin ózgeriwine waqıtında juwap beriw qábiletine iye boladı. Bunda tábiyaattıń tábiy faktorlarınan fizikalıq shınıǵıwlar maslasıwı shınıǵıw nátiyjesin asıradı.
Tábiyaattıń tábiy kúshlerinen ǵárezsiz qurallar retinde paydalanıladı. Suw teriniń patastan tazalaw ushın, odaǵı qan-tamırların keńeytiw hám toraytirish hám basqalar ushın qollanıladı. Toǵaylar, baǵlar, dem alıw baǵları hawası ayrıqsha elementqa (fitotsitlar) iye bolıp mikroblardı joytıwǵa, qandı kislorod menen bayıtıwǵa járdem beredi. quyash nurları teri astında «S» vitamini qosil etiwge járdem beredi.
Tábiyaattıń tábiy kúshlridan olardı maslastırılǵan halda paydalanıw zárúrli bolıp tabıladı.
Gigienik faktorlar dene tárbiyası wazıypaların qal etiwdiń zárúr shárti qisoblanadi. Olar fizikalıq shınıǵıwlardıń shuǵıllanıwshılar organizmine tásiri natiyjeliligin asıradı. Bólmeler, dene tárbiyası buyımları oyınshıqlar, oqıwshılar kiyimleri hám ayaq kiyimleriniń tazalıǵı keselliklerin aldın aladı. Gigienik studentlerdi orınlaw balalarda unamlı emotsiya oyatadı hám fizikalıq shınıǵıwlardı ózlestiriw ushın qolay sharayat jaratadı. Gigienik faktorlar jeke hám jámiyetlik gigienasın óz ishine aladı.
Gigienik faktorlar ǵárezsiz áhmiyetke iye: olar barlıq organ hám sistemalardıń normal islewine járdem beredi. Mısalı : úzliksiz hám sapalı awqatlanıw, awqat xazm qılıw shólkemleriniń iskerligine unamlı tásir etedi hám basqa organlarǵa zárúrli azıq elementlardıń waqıtında jetip barıwın támiyinleydi, balanıń normal rawajlanıw hám ósiwge jol járdem beredi. Tuwrı jaqtılandıriw kóz keselliklerin júz bolıwına jol qoymaydı, oqıwshılardıń háreket etiwleri ushın qolay sharayat jaratadı.
Kúndelik rejimge qatań ámel qılıw uyushqoqlikka, ıntızamlilikka uyretedi. Gigienik faktorlar -jeke hám jámiyetlik gigienasın óz ishine orap aladı.
1. Jeke gigiena shınıǵıwulot tártibi, dem alıw, jayınıń tazalıǵı oqıw hám awqatlanıw bólme gigienası, maydansha, kiyimler, sport jiqozlari hám inventarları denesi hám kiyimlerdiń tazalıǵı hám t.basqalardıń organizmge dene tárbiyası natiyjeliligin asıradı. Egerde fizikalıq shınıǵıwlartoza, yoruq bólmelerde ótkerilse, fizikalıq háreket sapalardıń rawajlanıwı jáne bul shınıǵıwlardı ózlestiriw jeńillew boladı. Olar den sawlıqtı jaqsılawda hám kisi omirin o'zaytirishda úlken axamiyatga iye.
Gigiena faktorlar ǵárezsiz axamiyatga iye: hámme sistema hám organlardıń normal jaǵdayda islewge kómeklesedi. Mısalı, sapalı hám úzliksiz awqatlanıw hámme organlarǵa azıqlıq elementlardı waqıtında jetkiziwdi támiyinleydi, balanıń tuwrı ósiwi hám rawajlanıwına járdemlesedi, sonıń menen birge, awqat qazm qılıw sisteması shaxstıń iskerligine unamlı tásir etip kesellanishni aldın aladı.
Normal - tınısh uyqlaw nerv sistemaların ıskerligin asıradı hám dem alısqa múmkinshilik jaratıw. Xananıń tuwrı kórsetilgenligi kóz kesellikleri kelip shıǵıwınıń aldın aldı hám balalardıń keńislik bayqaǵıshlıǵı ushın qolay sharayat jaratadı. Bular den sawlıqtı jaqsılawda hám kisi omirin uzaytırıwda úlken axamiyatga iye. Sport menen shuǵıllanıwda, shınıǵıw orınlaw hám dem alıw, ovkatlanish úlken ahmiyetke iye.
2. Jámiyetlik gigienası : shınıǵıw orınlaw orınnıń yoruqligi, tazalıǵı, ásbap hám úskeneler menen buyımlanıw yamasa bólmelerdiń gigienik talapǵa juwap beriwi hám q. k.
Ortalıqtıń tábiy faktorları hám gigienik sharayatlar dene tárbiyasınıń tiykarǵı arnawlı quralları bolmasa da, lekin olardıń tásiri úlken áhmiyetke iye.
Fizikalıq shınıǵıwlar, dene tárbiyasınıń tiykarǵı quralı bolıp qisoblanadi. Eger tábiyaattıń salamatlandırıw kúshleri, gigienik faktorlar arqalı salamatlandırıw wazıypaların sheship bere alsa, fizikalıq shınıǵıwlar esa hár bir háreket ilmiy tájriybelerine úyretiw, háreket sapaların tárbiyalaw, kisin fizikalıq hám ruqiy rawajlandırıwda tiykarǵı wazıypalardı xal etedi.
Joqarıda kórsetilgen dene tárbiyası quralları salamatlandırıw hám tálim-tárbiya beriw wazıypaların ámelge asırıwdıń tiykarǵı shárti bolıp tabıladı. Dene tárbiyası processinde intellektual, estetik, etikalıq qurallar qollanıladı, bul bolsa hámme tárbiya túrlerin birligin kursatadi.
Fizikalıq shınıǵıwlar, dene tárbiyası quralı retinde shuqullanuvchilarni aktiv háreket xızmetlerin quraydı. Fizikalıq shınıǵıwlarbajarish qásiyetlerin hám jaqsı nátiyjelerge ıyelew jolin shuúıllanıwshılardıń sanasına jetkiziw kerek.
Fizikalıq shınıǵıwlar xakterini qatar psixik processlerdi yiqindisida kóriw múmkin. Mısalı : biyiklikke sekrew. Joqarıda aytılǵanlardan tómendegi ulıwma juwmaqtı shıǵarıw múmkin.
Fizikalıq shınıǵıwlar ańlı túrde atqarılatuǵın erkin háreket iskerligi bolıp, dene tárbiyasınıń nizamlıqliklarina muwapıq isletiledi.
Basqasha aytılǵanda, fizikalıq shınıǵıwlar -bul arnawlı tańlap alınıp, tálim-tárbiya wazıypaların atqaratuǵın háreket bolıp tabıladı.
qozirgi zaman jámiyetlik islep chiharishni rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarları islep chiharishni avtomatlastırıw, kompleks mexanizatsiyalastırıw, elektronika hám kibernetikadan paydalanıw bolıp tabıladı. Bunda fizikalıq kúshler qisharadi (azayadı ), uzaq múddetli dıqqatqa, funktsiyalardıń jıldamlıǵına hám ásbaplar kórsetkishin demde hamrab alıw talapları artıp baradı. Názik sezim organlar bul sharayatlarda úlken axamiyatga iye.
Fizikalıq shınıǵıwlarayrim kategoriyali adamlarda ámeldegi bolǵan háreket, fizikalıq iskerliginiń kemshiliklerine harshi gúresde de qollanıladı. Bunda olar «kompensatsiyalashgan» funktsiyanı atqaradı. Islep shıǵarıwda jámiyetlikte hám basqa orınlarda háreketlerdi shegaralaw nátiyjesinde fizikalıq jetpewshilik kelip shıǵadı. Bul bolsa kóplegen organ hám sistemalardıń funktsiyasın pasaytiradi, sırtqı unamsız tásiri astında turqunlik pasayadi.
Sonday etip turmıs uyretgen shárt-shárayatlar hám organızdı tolıq morfologiyalıq hám funktsional rawajlandırıwǵa zárúr bolǵan qurallar arasındaǵı hárema-harshiliklar ámeldegi boladı. Bul unamsız qodisalarga harshi gúresde insannıń fizikalıq hám psixologiyalıq qábiletin asırıwda qollanılatuǵın fizikalıq shınıǵıwlarmuhim axamiyatga iye.
Dene tárbiyası processinde hámme qurallar qatnasıw etsada, fizikalıq shınıǵıwlartarbiyalash hám úyretiwde ayriqsha axamiyatga iye esaplanadılar.
Bunıń sebepleri tómendegiler:
Fizikalıq shınıǵıwlarin sanınıń átirap -Ortalıqtıńga salıstırǵanda háreket sistemasın ańlatadı.
Fizikalıq shınıǵıwlar ekonomikalıq-tariyxıy processinde dene tárbiyası tarawindegi tákirarlanıw, qaytarılıw bolıp tabıladı.
Fizikalıq shınıǵıwlarshuqullanuvchilarning denesine tásir etip holmay, shaxs retinde qáliplesiwinde de axamiyalari bolıp tabıladı.
Fizikalıq shınıǵıwlardıń pedogogik iskerliktegi aloqida axamiyati tárbiyadanuvchilarning fizikalıq rawajlanıwlanuviga haratilganligida bolıp tabıladı.
Fizikalıq shınıǵıwlar adamnıń háreketke bolǵan talabın qandırıwshı qural bolıp tabıladı.
Fizikalıq shınıǵıwlar qayjerden kelip shıqqan
Shınıǵıwlar dene tárbiya quralı bolıp shıǵıwı áyyemgi zamanlarǵa baylanıslı. Qazilmalar nátiyjesinde tabılǵan hár túrlı úy buyımları, túrli estelikler, jar taslar daǵı súwretler hám suwretler áwladan áwladqa ótken, áwladtıń mádeniyatı, atap aytqanda fizikalıq mádeniyat oylawǵa alıp keledi.
Fizikalıq shınıǵıwlarmiynet arqalı payda bolǵan. Fizikalıq shınıǵıwlardı rawajlanıwına kórkem óner, áskeriy jumıs, hám de dinge sıyınıw óziniń salmaqlı tásirin kórsetedi. Mısalı, milliy gúres. Lekin fizikalıq shınıǵıwlardıń rawajlanıwda, materiallıq talap etiwshilik hám turmıs sharayatı qal etiwshi faktor bolıp qisoblanadi. Fizikalıq shınıǵıwlar kelib shıǵıwdan baslap, unamlı bilim hám ilmiy tájriybe menen boqliq bolǵan.
Jámiyeti hám dene tárbiyasın rawajlanıwı, fizikalıq shınıǵıwlardı miynet hám áskeriy menen óz-ara boqlikligi joǵatılıp bardı.
Fizikalıq shınıǵıwlar miynet yamasa áskeriy jumısqa boqliq bolmay hola basladı. qayvonni ustap alıwda, dushpandı tábiy juwırıwdan quwıp jetiw yamasa odan ózin qutharish, qısqa, orta hám uzaq aralıqlarǵa juwırıw kelip shıqtı. Soǵan uqsas nıshanǵa otadigan boldı hám q. k. Shınıǵıwlardı aloqida bolıp, ajralıp shıǵıwı endi kisilerdi miynetke hám áskeriy jumısqa tayarlay basladı jáne bul olardı fizikalıq hám ruqiy rawajlanıwların támiyinledi.
Jimoniy shınıǵıwlarbu erkin háreketler bolıp tabıladı. Olardı orınlaw, toqtatıw, ózgertiw kisi ixtiyori menen ámelge asıriladı.
Erkin háreketler qaqida ullı ilimpazlar I. M. Sechenov hám I. P. Pavlov kóp jumıslar atqarganlar. I. M. Sechenovning pikrine qaraǵanda, erkin háreketler bul aqıl hám shıdamlılıq menen basqarıladı. Lekin bul háreketlerdi insan turmıs sharayatı hám tárbiya tásiri astında aladı.
I. P. Pavlov erkin háreketlerdi fiziologikalıq mexnizmlarini ashıp berdi. Onıń pikrine qaraǵanda erkin háreketler bas mirya yarım sharlarning ulıwmalasqan háreketlerdiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Bunda kóplegen analizatorlar, birinshi hám ekinshi signal sisteması qatnasadı. Lekin tiykarǵı oyındı ekinshi signal sisteması qal etedi. Mısal : insan hám haywan. Erkin háreketlerdi orınlaw óz ishine shártli reflekslarni kiritiwshi quramalı process bolıp tabıladı.
Fizikalıq shınıǵıwlardı organizmine tásiri.
Joqarıda aytılǵan sıyaqlı, fizikalıq shınıǵıwlar adam organizmine tereń hám hár tárepleme tásir kórsetedi. Mólsherlengen maqsette olardan málim social hám biologiyalıq Ortalıqtıńda paydalanıladı. Sol sebepli de fizikalıq shınıǵıwlardıń optimal natiyjeliligin asırıw maqsetinde tómendegi faktorlardı itibarǵa alıw kerek:
a) shınıǵıwulotda qatnasuwshılarınıń individual jaǵdayları : jası, jinsi, salamatlıq, fizikalıq rawajlanıw, tayarlıq dárejesi (uroven), intellektual, fizikalıq, xissiy (emotsiya) hám basqa qásiyetleri:
b) fizikalıq shınıǵıwlardıń qásiyetleri (quramalılıǵı, jańalıǵı, texnikalıq xarakteristikası ).
v) sırtqı sharayatlar : islew, oqıw, jasaw, dem alıw tártibi (rejim) háreket iskerliginiń konkret sharayatları (orınnıń materiologik sharayatları, jiqozlarning sapası, shınıǵıwulot ótkeriletuǵın orınnıń gigienası, kollektivde óz-ara munasábet xarakteri, átirap daǵı adamlardıń tásiri hám basqalar ).
Tariyxıy rawajlanıw processinde fizikalıq tárbiya sistemasınıń zárúrli tárepin quraytuǵın fizikalıq shınıǵıwlarturli kompleks hám sisteması jaratılıp barıldı.
Fizikalıq shınıǵıwlardıń organizmge tásiri kóp tárepleme lekin túpkiliklileri tómendegilerden ibarat :
a) - Kisi psixikasiga.
b) - Dene formasına.
v) - Organizmdi fiziologikalıq funktsiyasına.
g) - Salamatlandırıwaxamiyati.
d) - Tárbiyalıq tásir.
Mısalı, azandaǵı gigienik gimnastika : kóp waqıt shuǵıllanıp barsa dene formasınıń ózgeriwi, organizmde fiziologikalıq funktsiyalardıń ózgeriwi, salamatlandırıwaxamiyati hám kisi psixikasiga tásirin kórsetiwimiz múmkin.
Tábiy hám pedogogik pánler tarawinde ilimiy bilimlerdi keńeytirip barıwı nátiyjesinde fizikalıq qábiletti rawajlandırıwna hár tárepleme tásir etiwshi fizikalıq shınıǵıwlartizimi jaratıldı. Tariyxıy rawajlanıw dawamında bir kancha túrdegi fizikalıq shınıǵıwlardan maqsetke jaqınroqlarini tańlap alındı hám sistemaǵa túsiriledi.
Fizikalıq shınıǵıwlardı pútkil organızǵa jáne onıń ayırım organ hám sistemalarına tásir etiw nizamlıqların biliw shınıǵıwlardan, sonıń menen birge, qoyılǵan máselelerdi qal etıwde járdem beretuǵın tuwrı metodikalıq jiqatdan islep shıǵılǵan komplekslerden málim maqsetlerde paydalanıwda qol keledi. Ol yamasa bul fizikalıq shınıǵıwlardan paydalanıw maqseti olardıń bir yamasa bir neshe tiykarǵı belgiler boyınsha anıqlanadı. Bunda shınıǵıwlardıń pútkil organizmge tásirinler yiqindisi qisobga alınadı.
Fizikalıq rawajlanıwǵa jóneltirilgen fizikalıq shınıǵıwlardı tańlaw hám qóllawǵa ilimiy jaqınlawdı olardıń insan organzmi tásirin qatań qisobga aparıw hám de shınıǵıwlarsamaradorligini támiyinleytuǵın kerekli shártlerdi jaratıwdı talap etedi. Bul jerde tuwrı islengen metodika qal etiwshi axamiyatga iye.
Fizikalıq shınıǵıwlar tásirini anıqlaytuǵın faktorlar.
Har bir pedogog fizikalıq shınıǵıwlardı organızǵa tásirin biliw hám qisobga alıwı kerek.
Bunnan ol kisi organizminiń bir pútkilligin unutpasligi kerek. Eger fizikalıq shınıǵıwlar ob'ektiv nızamlar tiykarında qollanilmasa, ol halda unamsız nátiyjege iye bolıp, zálel jetkiziw múmkin.
Mısal : tayarlıqsız uzaq aralıqqa juwırıw.
Fizikalıq shınıǵıwlardı maqsetke muwapıq tásirin anıqlawshı ulıwma faktorlarǵa : 1. Shınıǵıwulotlar ústinen tuwrı pedogogik raqbarlik;
2. Úyretiw hám tárbiyalawda maqsetke muwapıq metodlardan paydalanıw kiredi.
Usınıń menen bir qatarda tómendegilerge de itibar beriw zárúr:
a) Shuqullanuvchilarning indivilual qásiyetleri (jası, jinsi, sog'liq jaǵdayı, tayarlıq dárejesi, miyneti, oqıwı, dem alıwı tártibi).
b) Fizikalıq shınıǵıwları qásiyetleri: onı quramalılıǵı, jańaliligi, fizikalıq háreket jumıs kólemi, (emotsional jaǵdayı ).
v) Sırtqı Ortalıqtıń qásiyetleri: (metrologik, jay sharayatı, ásbap hám úskenelerdi sapası, shuǵıllanıw jayınıń gigienie jaǵdayı
g). Pedogog insandı jumıs qábileti qaqidagi tiykarǵı ilimiy qaǵıydalardı biliwi kerek (jumısqa kirisiwa biliw. Dem alıw hám fizikalıq háreket jumıs qajmini (fizikalıq júkleniw) organızǵa tásiri, shınıǵıw aqıbetleri hám basqalar ).
Fizikalıq shınıǵıwlardı forması hám mazmunı.
Hamma waqıya hám processler uqsas fizikalıq shınıǵıwlarham óziniń mazmunı hám formasına iye.
Fizikalıq shınıǵıwlar mazmuniga qaray processler (mexanika ), fiziologikalıq, biologiyalıq, psixologiyalıq boqliqligi kiredi. Olardıń tásirinde harakt iskerligine bolǵan kobiliyat ósedi.
Mısalı : uzınlıqqa sekrewde júgirip keliw (razbeg), depsinish, ushıw, qonıw kiredi. Fizikalıq shınıǵıwlar kórinisi-olardı ishki hám sırtqı dúzılıwdan ibarat.
Ishki dúzilisi (forması ) - háreket orınlawda tiykarǵı funktsiyalardı támiyinleytuǵın processlerdi óz-ara boqliqligi, óz-ara mufoviqlashtirish menen xarakterlenedi.
Mısalı : juwırıw daǵı dúzılıwdıń óz-ara boqliqligi basqa, shtanga kóteriwde basqa. Bul processlerdiń mexanik, psixologiyalıq, biologiyalıq baylanıslılıǵı hám muwapıqlıǵı hár túrlı.
Sırtqı forması - Shınıǵıwdı sırtqı kórinisi. Ol háreket processinde keńislikdegi, waqıt hám kúsh munasábeti menen xaratkerlanadi.
Fizikalıq shınıǵıwlardıń mazmunı hám forması óz-ara boqliq hám birlikte saqlanadı. Bul birlik hárema-harshilikni da óz ishine aladı. Mazmun-formasın ózgertiw múmkin. Mısalı : 10 ret sekrew, texnikasın ózgertirgen. Biyiklikke sekrew. Mısalı : háreket sapaların jaqsılaw nátiyjesinde shınıǵıw formasın uzgartirdi. Forma da mazmunni ózgertira aladı. Mısalı : biyiklikke sekrewde-sekrew usılı ózgerip, onıń mazmunın da ózgertiredi.
Fizikalıq shınıǵıwlardıń gruppalarǵa bóliniwi.
Fizikalıq shınıǵıwlardı gruppalarǵa bolıw -olardı bir-birine boqliq bolǵan gruppachalardagi shınıǵıwlardıń birpara qásiyetleri ulıwma (yamasa derlik ulıwma ) bolıwı kerek.
Dene tárbiyasınıń tariyxıy analizi sonı kórsetedi. Jámiyet rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında tárbiyanıń málim ámeliy va'zifalarini qal qılıw ushın aqılǵa say dep tabılǵan fizikalıq shınıǵıw túrleri tańlap alınǵan hám gruppalarǵa bólingen. Bular - Kadimiy Gretsiyada pentalon-bes gúres: Gust-Muts sistemasındaǵı tábiy háreketler: XvIII hám XIX ásirlerde Pestalotstsioning hám Shipsning ápiwayı háreketleri: snaryadlar menen hám snaryadsiz shınıǵıwlar : gruppalı shınıǵıwlar : ayqasıwshı «sokol: sistemasındaǵı hám basqalar.
Bul gruppalar dene tárbiyasınıń pútkil tariyxan mujasamlashgan quralların óz ishine almaydı. Eberning frantsuz sistemasında shınıǵıwlarasosan paydalaniletuǵın qurallardıń tar ámeliy belgilerine kóre (júriw, juwırıw, sekrew, tırmasıp shıǵıw, oqir zatlardı kóteriw shınıǵıwları, ılaqtırıw, júziw, qimoyalanish hám qujum qılıw ) klassifikatsiya etilgen edi.
Avstriya pedogoglar K. Gaulgofer hám M. Shtreyxer tárepinen etilgen fizikalıq shınıǵıwlarklassifikatsiyasi «pedogogik maqsetler»menen dúzilgen bolıp, fizikalıq shınıǵıwlardıń tómendegi tiykarǵı gruppaların názerde tutgat edi: 1. Teńlestiriwshi shınıǵıwlar, 2. Qáliplestiriwshi shınıǵıwlar, 3. Jetiklikke tiyisli shınıǵıwlar, 4. háreketlerdi shıraylı orınlaw shınıǵıwları (uprajneniya v isskustve dvijeniy). Ullı alım P. F. Lesgafit mektep jasındaǵı balalardıń dene tárbiyası maqsetlerine muwapıq keletuǵın fizikalıq shınıǵıwlardıń ájayıp klassifikatsiyasini islep shıqtı.
Onıń klassifikatsiyasining tiykarǵı gruppaları tómendegiler bolıp tabıladı:
Ápiwayı shınıǵıwlar. 2. Quramalı shınıǵıwlaryoki kernew artıp baratuǵın shınıǵıwlar. 3. Maqseti keńislikdegi munasábetlerdi úyreniw hám waqıtqa kóre jumıstı bólistiriwden ibarat bolǵan shınıǵıwlar. 4. Quramalı háreketler kórinisindegi úzliksiz shınıǵıwlar.
Kórip shıǵılǵan barlıq klassifikatsiyalar aslini alǵanda, gimnastikanıń túrli sistemalar daǵı shınıǵıwlargagina tiyisli bolıp, mektepte oqıwshılar menen alıp barılatuǵın shınıǵıwulotlarda qollanilar edi. Olar dene tárbiyasınıń tariyxı haror tapqan barlıq qurallardı hamrab almas edi.
Fizikalıq shınıǵıw shınıǵıwlardıń jetkiliklishe ilimiy túrde tiykarlanǵan gruppaları qozirgacha dúzilgeni joq. Arnawlı ádebiyatlar obzorida kóbirek gimnastika, sport, oyın hám turizm túrlerine derlik itibar beriledi. Odan tısqarı taǵı gruppalarǵa bólinedi (gimnastika tiykarǵı hám umumtayyorgarlik, sport, sport túrlerine járdemshi gruppalarǵa boladı ).
Lekin bunday klassifikatsiyalastiriw jetkiliklishe anıq emes bolıp tabıladı, jetkilikli dárejede dene tárbiya quralları hám metodların tolıq óz-ara birigiwin esapqa almaydı. qozirgi dáwirde keń tarqalǵan hám ámeliyatda sınalǵan fizikalıq shınıǵıwlarto'plami fizikalıq sapa hám qosımsha belgilerdi orınlawǵa qoyılǵan talaplardıń jetiskenlikleri boyınsha ajıratıw bolıp tabıladı. Olar uyqas jaǵdayda tómendegilerge ajratıladı :
1. Maksimal kúshnı intensivligi hám quwatın xarakterleytuǵın shınıǵıwlardıń operativ-kúshli gúres (spriterskiy beg-qısqa aralıqqa juwırıw, ırqitish, sekrew, shtangani kóteriw hám basqalar).
2. Sikli xarakter degi shınıǵıwlarda shıdamlılıqtı shıǵarıw keltiretuǵın shınıǵıwlar turli (qısqa hám uzın aralıqlarǵa juwırıw, shańında juwırıw, júriw, júziw hám basqalar).
3. qatań tártiplestirilgen joba shártlerinde qoyılǵan koordinatsiyalastırıwshı basqa qábiletlerdiń qosil qılıwdı talap etiwshi shınıǵıwlarturi (gimnastik hám akrobatik shınıǵıwlar, suwǵa sekrew, konkida figurali ushıw ).
4. háreket iskerliginiń, háreketdegi júz bolatuǵın forma hám situatsiyalarning úzliksiz ózgeris rejimi sharayatlarında fizikalıq sapaların kompleks halda bar ekenligin talap etiwshi shınıǵıwlarturi (gúres, boks, semserbozlik, sport oyınları ).
5. Usınıń menen bir qatarda jeke klassifikatsiyalashtirilgan qollanıladı. Biomexanika shınıǵıwlardı sikli, siklik hám kombinatsiyalastırılgan shınıǵıwlarko'proq qollanıladı, odan tısqarı (postupatelno'y) aylanba hám quramalı keńislikdegi shınıǵıwlar.
6. Fiziologiyada bolsa quwattıń túrli zonalarında atqarılatuǵın shınıǵıwlarqo'llaniladi (maksimal, úlken hám normalı (umerenno'y)).
Keste 2.
Fizikalıq shınıǵıwlardı gruppalarǵa bóliniwi.
Belgileri boyınsha
Shınıǵıwlarxarakteristikasi hám baǵdarı.

1. Anatomik boyınsha

qol bulshıq etlerge berilgen shınıǵıwlar
ayaq bulshıq etlerge berilgen shınıǵıwlar
qarın bulshıq etlerge berilgen shınıǵıwlar
bel bulshıq etlerge berilgen shınıǵıwlar
gewdediń kese bulshıq etlerge ber. shınıǵıwlar

2. Fizikalıq sapaların rawajlandırıwǵa axamiyatligi boyınsha

kúshnı rawajlandırıw ushın axa-miyatli harashlikni jeńiw shınıǵıwları oqirliklar kóteriw, tartılıw hám t.b
operativlikti rawajlandırıw ol-n axamiyatli operativ háreketler, sprintcha juwırıw, qısqa aralıqqa juwırıw hám t.b
shıdamlıqtı rawajlandırıw ol-n axamiyatli waqıt juwırıw júziw chanqilarda júriw hám q. k.
Shaqqanlıqtı rawajlandırıw ol-n axamiyatli (akrobatika hám basqa shınıǵıwlar )
mayısqaqlıqtı rivrjlantirish ol-n axamiyatli (iymeyiw hám siltov shınıǵıwlar )

3. Tańlap alǵan sport túri ol-n axamiyati

Járdemshi umum rawajlantıratuǵın salamatlıqtı musstaxkamlash ol-n hár tap-monlama fizikalıq tayarlıq arnawlı sapalardı rivjlantirish ol-n kúsh, operativlik, shaqqanlıq, shıdamlılıq, mayısqaqlıq.
Tiykarǵı yondoshtiruvchi texnikalerdi ózlestiriw hám jetilistiriw sport tańlap alǵan sport túri

4. Shınıǵıwlartuzilish hám formasınıń qásiyetleri biomexanika boyınsha

ciklik háreket fazaları siklidagi izbe-izlik nizamlıqları hám baylanısı cikllerdi qaytarılishini hám boqliqligi (júriw, juwırıw, júziw, konkida juwırıw chanqilarda júriw)
atsiklik hár bir shınıǵıwlarva tásirinler tamamlanishi hám qaytarılıwı múmkin lekin bul b-n siklik bolmaydı disktı ılaqtırıw, yadronı túrtki, orından sekrew hám q. k).
aralas siklik shınıǵıwlardı atsiklik shınıǵıwlarb-n orınlaw (júgirip kelip uzınlıqqa sekrew, tayaq b-n sekrew, granata, nayza ılaqtırıw ).
5. Jumısların quwatı fiziologiya buyicha
maksimal jumıs quwatı háreketlerdiń maksimal chastotası menen xakterlanishi yamasa bulshıq etlerdiń qisharishi hám amplituda kernewi, úlken bolıwı múmkin. Jumıslar 20 -30 dan tap 10 -15 hám bunnan az dawam etiwi múmkin.
Submaksimal jumıstıń dawam etiwi 20 -30 dan 3-5 ke shekem 800, 1500 m ge shekem juwırıw bulshıq etlerde anaerob processler júz beredi úlken jumıstıń dawam etiwi 3-5 dan 40 gacha 750 kal oriya sarp etiw etiledi ortasha organimzda onsha ózgerisler bolmaydı, tiklalanish protsesslari. 10000 m marofoncha juwırıw uzaq aralıqlardı júziw, chanqilarda 10 km den kóp aralıqlarǵa júriw.
6. Sport túrleri
ǵalabalıq sport túrleri jeńil atletika sport oyınları, júziw, gimnastika hám basqalar
qosımsha sport túrleri ańshılıq, balıq ovi hám boshkqalar
texnikalıq sport túrleri avtomotor sport túrleri hám basqalar.
Fizikalıq shınıǵıwlar texnikasi.
háreket wazıypaları maqsetke muwapıq halda qal etilishga járdem beretuǵın háreket iskerliginiń usılları fizikalıq shınıǵıwlartexnikasi dep ataladı. Mısalı : («oyoqni bukib» sekrew usılı menen, júgirip kelip uzınlıqqa sekrew).
a) Texnika túsinigi bul háreketlerdiń tashki forması bolıp tabıladı. Fizikalıq shınıǵıwlar texnikasi toqtawsız ózgeredi hám rawajlanıwlasadı.
b) Texnikanıń hasası. Negizi - bul háreket wazıypaların anıq aqılǵa say jol menen qal qılıw ushın kerekli háreketlerdiń yiqindisi bolıp tabıladı. Mısalı : voleybol qujumkor urıs -denediń izbe-izlik háreketi: júgirip kelip uzınlıqqa sekrew-juwırıw, depsinish ushıw hám qonıw elementlerinen ibarat.
v) Texnikanıń anıqlawshı zvenosi - bul bul háreket hasası mexanizminiń eń zárúrli hám qal etiwshi bólegi bolıp tabıladı.
Mısalı : (júgirip kelip biyiklikke sekrewdi tiykarǵı zvenosi - bul depsinish bolıp tabıladı, ılaqtırıwda - final kernew).
g) Texnikalıq detallari - hárekettiń tiykarǵı mexanizmine qalaqit bermeytuǵın, onıń ekinshi dárejeli ózgesheligi bolıp tabıladı. Bul sportshınıń individual ózgeshelikine boqliq. Mısalı, úsh sekrewde ushıw fazalarınıń ayriqsha munasábeti.
Ciklik háreketlerde (ırqitish, sekrew hám basqalar ) úsh fazanı ajıratıw múmkin:
1. Tayarlaw fazası. Mısalı, ırqitish qo'lni hám deneni keyin basıp shayqaltıw ;
2. Tiykarǵı faza. Mısalı, ırqitishda buyımdı qoyıp jiberiw;
Juwmaqlawshı faza. Mısalı ırqitish teń salmaqlılıqtı saqlap holish, o'qini toqtatıw. Uchchala faza bekkem boqliq bolıp, bir-biriniń dawamı bolıp pútkilliginshe atqarıladı. Keńislikdegi - waqıt, ritmik, dinamikalıq xarakteristikalarni bir-birinen parıqlaydilar.
Fizikalıq shınıǵıwlartexnikasiga kinematik, dinamikalıq hám ritmik háreket xarakteristikası kiredi. Kinematik xarakteristika : keńislikdegi waqıt hám waqıt xarakteristikası kiredi. Bul háreket xarakteristikaları bir-birinen parıqlaydilar.
Keńislikdegi xarakteristika óz ishine «dastlabki jaǵday, dene jaǵdayı, háreket jónelisti hamrab aladı.
Dáslepki jaǵday (D. X.) - shınıǵıwlardı tuwrı orınlawǵa eń qolay sharayatlar hám múmkinshilikler jaratadı, hám de keyingi shınıǵıwlardı tabıslı orınlawǵa múmkinshilik beredi. Dáslepki jaǵdayın ózgertirip dene jaǵdayı bólimlerin izbe-izligi ózgertirip organizmge tásir etiwshi fizikalıq júkleniwlerdi tuwrı boshharib aparıwǵa da múmkinshilik jaratadı.
Dene jaǵdayı - hár túrlı sport túrlerinde, hár túrlı arnawlı estetik talaplar qóyıladı. Mısalı, figurali ushıw, sport gimnastikası, kórkem gimnastikada bas jaǵdayı, ayaq úshlerin o'zatilishi, qáddi-qáwmetti tuwrılıǵı hám basqalar.
Dene bólegi yamasa buyımdı ótiw jılın troektoriya (jónelis) dep ataladı. Troektoriyada forma, jónelis hám amplirudalar bar.
a) Forması boyınsha hámme háreketler tuwrı sızıqlı hám iymek sızıqlı jóneliste boladı. Boksda hám semserbozlikda tuwrı sızıqlı háreketlerdi ushıratıw múmkin. halǵan hámme shınıǵıwulotlarda, sport túrlerinde tek iymek sızıqlı háreketlerdi kóriw múmkin.
b) Baǵdarı úlken axamiyatga iye (móljelǵa túsiriw 1, 5 m -2m), hám de ayırım bulshıq etlerdiń rawajlanıwına fizikalıq shınıǵıwlardıń tásirliligi úlken bolıp tabıladı (joqarı -tómenge, aldınǵa -keyin basıp, oń hám shep tárepke hám q. k).
v) háreket amplitudasi, bul dene bóleginiń ótiw jolınıń úlkenligi, múyesh (gradus ), sızıqlı (qádem uzınlıǵı ), ólshemlerde hár túrlı belgiler (aldınǵa eńkeyiwde qoldı polga tekkizish), dene belgiler (aldınǵa eńkeyiwde tabanlardı ustaw hám q. k) menen belgileniw múmkin. Keńislikdegi - waqıt xarakteristikasına - tezlik hám tezleniwler kiredi. háreket tezligi - joldıń basıp ótiw ushın ketken waqıtqa qatnası menen anıqlanadı. Eger háreket tezligi joldıń hámme noqatlarında birdey bolsa, háreket tegis háreket dep ataladı.
Waqıt xarakteristikası. waqıt xarakteristikasına shınıǵıw hám olardıń elementlerin orınlaw, ayırım statistikalıq jaǵday hám de tezliginiń uzınlıǵı kiredi. Texnikanıń ayırım elementleri túrli waqıtta atqarıladı (ırqitish waqtındaǵı háreket atıw holiga haraganda astelew).
Temp degende háreket dáwiri yamasa háreket muǵdarınıń waqıt birligindegi (tákirarlanıw tezligi chastotası tushiniladi. Mısalı : júriw tempi minutına 120 -140 qádem).
Ritmik xarakteristika. Ritm - bulshıq et kernewi hám bosanıwınıń gezekpe-gezek almasivu bolıp tabıladı. Ózlestirilgen háreketlerde ritm turgun xarakterge iye. Ritmik háreketler ańsat atqarıladı, sol sebepli de charchov qosil etpeydi.
Dinamikalıq xarateristika. Fizikalıq shınıǵıwlardı orınlawǵa júdá kóp faktorlar, atap aytqanda ishki hám sırtqı kúshler tásir etedi.
Ishki kúshlerge tayansh háreket apparatınıń tómen kúshleri (bulshıq etlerdiń elastligi, jabısatuǵınlıǵı hám q. k.), háreket apparatınıń aktiv kúshleri (bulshıq etlerdiń tartılıw kúshleri), reaktiv kúshler (tezleniw menen háreket qılıw processinde dene ayırım bólimleriniń óz-ara tásir nátiyjesinde payda bolatuǵın kúshler) kiredi.
Sırtqı kúshlerge insan denesi tısqarıdan tásir etiwshi kúshler: óz denesiniń oqirlik kúshi, súyenishiniń reaktiv kúshi, sırtqı ortalıq (qavo, suw, qum, jer) dıń hám tábiyaat deneleri (buyımlar, jup shınıǵıwlar daǵı raxipler) dıń harshilik kúshi, sport úskeneleri (toldırma top, gantellar) dıń oqirlik kúshi, inertsiya kúshi kiredi.
Dene tárbiyası teoriyasınıń izertlew metodikaları.
Dene tárbiyası teoriyası hám metodikası úyrenetuǵın máseleler sheńberi keń. Sol sebepli izertlew alıp tek pedogogik metodlardan emes, bálki aralas pánler-sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, bioximiyada hám vrach qadaǵalawında paydalaniletuǵın metodlar da qollanıladı. Bulardan tısqarı dene tárbiyasında teoriyasında teoriyalıq analiz hám ulıwmalastırıw, pedogogik tekseriw hám tájiriybe metodlarınan paydalanıladı.
Teoriyalıq analiz hám ulıwmalastırıw metodları. hár qanday izertlew kórkem ádebiyatqa baylanıslı dáreklerin úyreniw, analiz hám ulıwmalastırıwdan baslanadı. Onıń ushın izertlewshi kerekli ádebiyatlar menen tanısadı hám ózine analiz qılıw ushın zárúr kórkem ádebiyatqa baylanıslı dereklerdi tańlap aladı, keyin olardı úyreniw rejesin dúzedi, jazıp alıw hám analiz qılıw metodikasın oylap aladı.
Tájiriybe izertlewler ushın ádebiyatlardı úyreniwde qaysı máseleler úyrenip shıǵılǵan, olar qaysı dárejede kórsetilgen hám olardan qaysıları jáne de tıykarlanıwın hám tájiriybede sınap kóriwdi talap qılıwdı anıqlaw zárúr.