Tema : Hújjetlerdi rásmiylestiriw. Texnika qáwipsizligi boyınsha imtixan tapsırıw. Texnika qáwipsizligi

Xalqaro tarmoq
Shaklda ko'rsatilgandek, har bir mamlakatda tranzit stantsiyalari ulangan kamida bitta xalqaro kommutatsiya markazi mavjud. 9.5. Kommutatsiya ierarxiyasining ushbu eng yuqori darajasi orqali xalqaro qo'ng'iroqlar bir mamlakatdan ikkinchisiga o'tkaziladi va har qanday abonent butun dunyo bo'ylab 2 milliarddan ortiq bo'lgan boshqa abonentlarga kirish imkoniyatiga ega. Yuqori tezlikdagi optik uzatish tizimlari xalqaro stantsiyalarni yoki milliy tarmoqni almashtirish markazlarini bog'laydi. Dengiz osti kabellari (koaksiyal kabellar yoki optik kabel tizimlari), mikroto'lqinli radio tizimlar va sun'iy yo'ldoshlar kontinental tarmoqni birlashtirib, xalqaro telekommunikatsiya tarmog'ini hosil qiladi.
Atlantika bo'ylab birinchi suvosti telefon tizimi kabeli
okean 1956 yilda o'rnatildi. Uning sig‘imi 36 ta ovozli kanalni tashkil etdi, zamonaviy optik suvosti tizimlari bir necha yuz ming ovozli kanallarni sig‘dira oladi va har yili yangi yuqori quvvatli suvosti kabel tizimlari paydo bo‘ladi. Ovozli aloqa bilan bir qatorda, dengiz osti tizimlari qit'alararo Internet-trafikni olib boradi, bu esa o'rnatilayotgan yangi tizimlar quvvatining katta qismini tashkil etadi. Suv osti tizimlari qit'alararo telefon qo'ng'iroqlari va Internet ma'lumotlari uchun asosiy yo'ldir. Sun'iy yo'ldosh tizimlari ba'zan tirband bo'lganda zaxira tizim sifatida ishlatiladi.
Biz bu erda global telekommunikatsiya tarmoqlarining umumiy tuzilishini turli xil tarmoq texnologiyalarini ta'kidlamasdan bayon qildik. Biroq, har xil turdagi xizmatlarni ko'rsatish uchun har doim turli xil tarmoq texnologiyalariga ehtiyoj bor va telekommunikatsiya tarmog'i aslida har biri taqdim etilayotgan xizmatlar uchun mos xususiyatlarga ega bo'lgan tarmoqlar to'plamidir.
Xalqaro tarmoqlar
test savollari
1. Asosiy telekommunikatsiya tarmog'ining elementlarini ko'rsating
2. Abonent (mahalliy) kirish tarmog'i qaysi printsip asosida tashkil etilgan?
3. Transport tarmog'ining asosiy maqsadini ko'rsating.
4. Xalqaro birjaning vazifalari nimalardan iborat?
5. Xalqaro tarmoqda qanday uzatish tizimlaridan foydalaniladi?
Kompyuter telekommunikatsiyalari zamonaviy jamiyatning turli sohalarida qo'llaniladi: biznes, moliya, bank va ommaviy axborot vositalarida.
Telekommunikatsiya - so'zning keng ma'nosida radio, televidenie, telefon, telegraf, teletayp, teleks, telefaks kabi ma'lumotlarni masofadan uzatish vositalari, shuningdek nisbatan yaqinda paydo bo'lgan kompyuter telekommunikatsiyalari.
Kompyuter telekommunikatsiyasi yoki tor ma'noda telekommunikatsiya - bu turli xil aloqa kanallari yordamida kompyuterlar o'rtasida axborotni masofadan uzatish vositasi.
Kompyuter telekommunikatsiyasining markazida uchta asosiy element mavjud: kompyuter, modem, telefon tarmog'i.
Siz ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri bir kompyuterdan boshqasiga telefon liniyalari orqali uzatishingiz mumkin emas, chunki kompyuter raqamli signallardan foydalanadi va telefon liniyalari analogdir. Raqamli signallarni analog signallarga aylantirish modulyatsiya, teskari jarayon esa demodulatsiya deb ataladi. Bunday o'zgarishni amalga oshiring modem.

№ 4 Tema : EATS larda ishki stansion jalǵanıw processlerin shólkemlestiriw

Ishki stantsion baylanıs

Ishki stantsion baylanıs ornatıw processinde abonent A dıń telefon apparatın nomer teruvchisi tuymechali bolsa, ol halda..SCM..dıń..ózi..«Stanciya..tayın»..signalın..uzatadı.

Eger abonent A TA dıń nomer teruvchisi disklı bolsa, ol halda «Stanciya tayın»..ASM..1..den..uzatıladı.
Baylanıs..ornatıw..procesi..bir.. neshe..basqıshlardan..ibarat.
1-basqısh..:..a)..shaqiriqni..qabıl..qılıw ;
b) stanciya tayın signalın uzatıw.

16. 2- súwret. 1 - basqıshda jalǵaw.

1. Terminal modulı ASM 1 sol modulǵa jalǵanǵan abonent liniyasidagi túsken shaqırikni mudamı qabıllawǵa tayın rejiminde turadı. A abonent mikrotelefon awlaq jergi kórsetilgen ASM 1 arqalı tabıladı. Shaqirikka xizmet kórsetiw basqıshınıń algoritmına tiykarınan ASM 1 DSN arqalı ACE 1 dıń shaqiriqni basqarıw apparatı menen baylanıs ornatadı. Sol ornatılǵan trakt arqalı TCE 1 den ASE 1 ge shaqırılıp atırǵan abonenttiń liniya..nomeri..haqqındaǵı..informaciya..uzatıladı.
2. ASE 1 bul informaciyanı eslab qaladı hám TSE 1 ge túsken shaqiriqqa xizmet etiwge..tayınlıǵı..tuwrısında..teris..trakt..ornatadı.
3. ASE 1 uzınıń yadınan shaqırıp atırǵan abonent A kategoriyasini anıqlaydı. Biziń jaǵdayda abonent A dıń TA tastaturali ASE 1 ASE 2 menen baylanıstıratuǵın trakt ornatadı hám oǵan shaqırıp atırǵan abonent liniya nomerin hám chastotalı qabıllaǵısh jalǵaw zárúrligi haqqında informaciya uzatadı.
4. ASE 2 bush SCM ni tańlaydı hám shaqırıp atırǵan abonent tuwrısında maǵlıwmattı uzatadı hám abonent liniyasiga kerekli bos qabıl etiwshin jalǵaw..zárúrligi..haqqında..informaciya..uzatadı.
5. CSM dıń moduldı basqarıw apparatı, kerekli tastaturali qabıllaǵısh tańlaydı hám ASM 1 urtasida trakt ornatadı hám TSM 1 ge oǵan qabıl kilgich jalǵanǵanlıǵı xakida informaciya uzatadı hám stanciya tayın signalın uzatıwǵa..tayınlıǵın..haqqında..signal..uzatadı.
6. TCE 1 SCM tárep teris baylanıstıratuǵın trakt ornatıladı. Abonent A ga 5 trakt arqalı stanciya tayın uzatıladı hám sistema nomerlerdi qabıllaw rejimine..ótedi.
7. SCM ACE 1 ge abonent A liniyasiga tastaturali qabıllaǵısh jalǵanǵanlıǵı tuwrısında maǵlıwmat uzatıw ushın trakt ornatıladı.

2-basqısh. Terilgen nomerlerdi qabıllaw hám analiz qılıw.

TSE (SCM) 6 - trakttan 1 nomer terilgenligi tuwrısında maǵlıwmat qabıl etip, 5 - trakttan stanciya tayın signalın uzatadı. TSE (SCM) ACE 1 ge 7 arqalı 1 nomer qabıl etilgenligi tuwrısında informaciya uzatadı.
ASE 1 ASE 2 trakt 3 arqalı qabıl etilgen nomerdiń analizi tuwrısında maǵlıwmat uzatadı, yaǵnıy neshe nomer qabıllaw kerek, keyingi analizge shekem SCM qabıl etilgen nomerlerdi ASE 1 ge uzatıwdı dawam ettirib, taǵı neshe nomer kerekligi jáne onıń analizin ASE 2 ge uzatadı. Eger ASE jańa analiz ishki stantsion baylanısın anıqlasa, ASE2 ASE1 ge tolıq abonent nomerlerin qabıllaw ushın taǵı neshe san kerekligi haqqında informaciya uzatadı. Tolıq nomer qabıl etip bolǵandan keyin, ASE 2 qabıl etken nomerdi pozitsiyali nomerge aylantıradı hám ASE 1 ge abonent B ushın..qatnasıw..etetuǵın..ASE..3..nomerin..uzatadı.

16. 3- súwret. 2 - basqıshda jalǵaw.

3 - basqısh. a) nomer qabıllaw ; b) qabıl kilgichni bosatish.
1. ASE 1 aqırǵı nomerdi qabıl etkende, qabıllaǵıshnı bosatish buyrıǵın..uzatıw..ushın..9..-. trakt..arqalı..jalǵaw..ornatadı.
2... 5..-..hám..6..-..trakt..bosatish..ushın..buyrıq..atqarıladı.
3. SCM ASE 2 ge qabıl etiwshi bosaganligi tuwrısında informaciyanı uzatıw ushın trakttı ornatadı. ASE 2 ozınig yadında qabıl etiwshi boslıǵın hám..jańa..jalǵawda..isletiw..múmkinligin..belgilengenler..etedi.
4. SCM ASE 1 qabıllaǵıshnı bosatish tawsılǵanlıǵı tuwrısında maǵlıwmattı..
7-trakt..arqalı..uzatadı.


16. 4- súwret. 3 - basqıshda jalǵaw.

4-basqısh... Shaqirilayotgan..abonent..liniyasiga..jalǵaw.

1. ASE 1 TSE 1 ge shaqırılıp atırǵan abonenttiń pozitsion nomerin hám sol abonent..jalǵanǵan..ASM..2..nomerin..uzatadı.
2. TSE 1 ASM 2 menen 11 trakt arqalı tuwrı jóneliste jalǵaw ornatadı hám TSE 2 ge shaqırılıp atırǵan abonent liniyasi tuwrısında maǵlıwmat ańlatadı.
3. TSE 2 ASM 1 menen teris 12 trakt ornatadı. Óz-ara duppleks penenjalǵaw júz boladı.

16. 5- súwret. 4 - basqıshda jalǵaw.

4. TSE 2 shaqırılıp atırǵan abonent liniya kategoriyasini, onıń boslıǵın tekseredi jáne bul liniyani bánt etedi. TSE 2 ASE 3 ke 13 trakt arqalı jalǵaw ornatılǵanlıǵı tuwrısında maǵlıwmattı uzatıw ushın jalǵaw ornatadı.
5. ASE 3 ASE 1 ge shaqırılıp atırǵan abonent menen baylanıs ornatılǵanlıǵı tuwrısında..maǵlıwmat..uzatadı,.. (14..trakt )
5 - basqısh. Shaqiriq signalı hám shaqırik signalınıń qadaǵalawın uzatıw.
1. ASE 1 TSE 1 ge shaqırıp atırǵan abonent A ga shaqırik signalı qadaǵalawın anıqlawshı buyrıq jiberedi. ASE 1 15 trakttan ASE 3 shaqırılıp atırǵan abonent B liniyasiga shaqiriq signalın jalǵaw ushın signal jiberedi.
3. ASE 3 TSE 2 ge abonent B liniyasiga shaqırik hám abonent A ga onı qadaǵalaw..signalın..jalǵaw..ushın..buyrıq..jiberedi. (16..trakt )
4. TSE 2 shaqırik jáne onı qadaǵalaw signalın uzatıwdı támiyinleydi.

16. 6 - súwret. 5 - basqıshda jalǵaw.

6 -basqısh. Shaqirilayotgan abonenttiń shaqiriqqa, juwabı hám sóylesiw jaǵdayı.

1. Abonent B juwabı TSM 2 arqalı anıqlanadı. TSE 2 PV signalın uzatadı hám TSE 1 ge abonent B tárepinen juwap júz bergenligi haqqında xabar etedi. (12 trakt )
2. TSE 2 ASE 3 ke abonent B dıń shaqiriqqa juwabı haqqında hám sóylesiw jaǵdayına ótkenligin ańlatadı. (13 trakt )
3. ASE 3 ASE 1 ge abonent B dıń shaqiriqqa juwabı haqqında hám sóylesiw jaǵdayına ótkenligin ańlatadı. (14 trakt )

16. 7 - súwret. 6 - basqıshda jalǵaw sxeması.

7 - basqısh. Sóylesiw tawısıwı hám úziw.
1. Abonent A birinshi bolıp MT gushagini qoyǵanlıǵı TSE 1 arqalı anıqlanadı jáne bul haqqında ASE 1 xabar etedi. (1 trakt )
2. ASE 1 TSE 1 ge bul xabardı qabıl kilgani tuwrısında tastıyıq signalın jiberedi. (2 trakt )
3. TSE 1 TSE 2 sóylesiw tawsılǵanlıǵı haqqında informaciya jiberedi. (4 trakt )
4. TSE 2 ASE 3 ke sóylesiw tawsılǵanlıǵın xabar etedi. (13 trakt )
5. ASE 3 ASE 1 menen birgelikte bosatish yamasa úziw procesin tayarlaydı. (14 trakt)

16. 8 - súwret. 7 - basqıshda jalǵaw.
8 - basqısh. Bosatiw.

1. ASE 1 ASE 3 ke abonent B dıń liniyasini dáslepki jaǵdayına ótkeriw kerekligi..haqqında..maǵlıwmat..beredi... (15..trakt )

2. ASE 3 TSE 2 ge abonent B liniyasini, onıń tárepinen shaqırıw tamam bolǵanlıǵın kútiw jaǵdayına ótkeriw buyrıǵın uzatadı. (16 trakt )
3. ASE 1 TSE 1 ge abonent 1 dıń liniyasini bosatish haqqında buyrıq beredi. (2..trakt )
4. TSE 1 TSE 2 keri baǵıt traktın úziw haqqında buyrıq beredi. Keyingi..TSE..1..tuwrı..jónelis..traktın..bosatadi.
TSE 2 keri baǵıt traktın bosatadi hám abonent tárepinen telefon trubkasın qoyıwın kutadi. Telefon trubkası qoyılǵanlıǵı tuwrısında signal payda bolıwı menen TSE 2 abonent B liniyasini dáslepki jaǵdayına ótkeredi. Bir stanciyada qatnasqan eki abonent arasındaǵı jalǵawda qatnasqan úskeneler tolıq bosaladi.

16. 9 - súwret. Bosatiw. (8 - basqıshda jalǵaw ).

№ 5 Tema : Kishi kólemli ATS diń sazlaw processlerin úyreniw hám shólkemlestiriw.
Firmanıń hár bir jumısshısı qala telefonı menen támiyinlew qımbat hám qolaysız bolıp tabıladı. Bir jay ishinde ótilgen hodimlarning bir-biri menen qala telefonı boyınsha uzaq isbilermenlik sóylesiwlerin aparıwı, ásirese telefon sóylesiwlerin vaqtboy tólewi sharayatında, maqsetke muwapıq usıllarında usıllarınan biri firmada shólkem ishinde paydalaniletuǵın ATS penenden (mikro-, ofis ATS) paydalanıw bolıp tabıladı.
Shólkem ishindegi telefon sistemalarında jeke telefon stansiyaları yamasa kommutatorlardan paydalanıladı jáne bul sistemalar tómendegilerge bólinedi:
• shólkem ATSi, bul firmanıń hámme bólimleri ishki baylanısın, sırtqı qala telefon tarmaǵına shaqırıq etpesten ta'minlaydi;
• dispetcherlik telefon baylanısı, bul kárxananıń islep shıǵarıw procesiń barıwı menen tikkeley baylanısqan bólimleri arasındaǵı operativ islep shıǵarıw baylanısınıń zárúrli turi bolıp tabıladı;
• texnologiyalıq telefon baylanısı, bul lokal texnolagik islep shıǵarıw procesin basqarıwshı hodimlarni birlestiradi;
• direktorlıq telefon baylanısı, bul basshılardı óziniń jumısshı hám xızmetkerleri menen xızmet boyınsha baylanısın támiyinleydi.
Shólkem ishindegi ATS penenyamasa basqashasına -ofisdagi ATS, firmalar qandayda bir muǵdardaǵı qosımsha ishki telefonların shólkemlestiriw ushın isletiledi:; hámme sırtqı shaqırıwshılar ATS penentárepinen qabıl etilediva ishki telefonlarǵa tikkeley yamasa qosımsha nomerler menen ótkeriledi. Abanentning sırtqı liniyaga shıǵıwı, ádetde, tuwrıdan-tuwrı teriw jolı menen támiyinlenedi.
Zamanagóy ofis penenATS penenlarining tiykarǵı abzallıǵı olardıń aftamatik islewi hám ishki telefon baylanısınan ámelde biypul paydalanıw bolıp tabıladı:
Tiykarǵı wazıypaları : abanentlarini kommutasiyalash hám joqarıda aytıp ótilgen telefon aparatlarining servis múmkinshiliklerine de iye esaplanadı :
• telefon daǵı konferensiyalardı shólkemlestiriw imkniyati (kóplegen abanentlarning bir biri menen bir waqtıniń ózinde jalǵanıwı );
• kanal bánt bolǵanda abanentni kútiwge qoyıw ;
• liniyani bánt qılıp atırǵan abanent tuwrısında maǵlıwmatlardı beriw;
• kutayotgan abanent tuwrısında aftamatik udayı tákirarlanatuǵın eskertip turıw ;
• basqa nomerge aftamatik qayta adreslew hám “tungi rejim” de islew, yaǵnıy hámme shaqırıwlardı gezekshi telefonǵa qayta adreslew;
• abanentlarning shaqırıwdı olardıń telefon nomerleri hám ámeldegi waqtın kórsetip ótiw;
• “tınıshsız etpeslik” rejimi;
• abanentlarga kiyatırǵan barlıq habarlarni yeg'ish hám saqlaw ushın dawıslı pochta shólkemlestiriw;
• radiotelefonga hám peyjerli baylanısqa shıǵıwdı bar ekenligi;
• bir qatar telefonlar ushın sırtqı liniyaga shıǵıwdı támiyinlew múmkinshiligi;
• bólmelerdi aralıqtan esitip turıw múmkinshiligi;
• ishki abanentning telefon aparatidan ATS penenni programmalastırıw múmkinshiligi;
• qo'ngiroq-budilnik ushın waqtın jiberiw;
• operativ xabar beriw maqsetinde bálent gápiradigan baylanıstı jalǵaw múmkinshiligi;
• aftamatik beretuǵın, faks penenhám teletayp jalǵaw ;
• telefon shaqırıwların kompyuter arqalı basqarıw.
Ofisdagi ATS penenga qosımsha apparatlardı, atap aytqanda, kompyuter, úy telefonı, qorǵaw signalızatsiyasining jalǵaw múmkinshiliginiń bar ekenligi júdá zárúrli hol bolıp tabıladı.
Tarmaqtaǵı ofis penenATS penenlarning túrleri
Hámme ofis penenATS penenlarini tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:
-olardıń sıyımlılıqı hám konfiguratsiyasi boyınsha -sırtqı hám ishki abanent liniyalarining jalǵanıw portları sanı ;
-kommutatsiya qılınıp atırǵan signal túri boyınsha ;
-isletilineip atırǵan abanent liniyalarini tipi boyınsha (kóbinese ATS penenanalogli liniyalardan paydalanıladı, lekin cifrlı abanent liniyalari menen isleytuǵın ATS penen lar da payda boladı );
-óz ishine alatuǵın territoriyasi boyınsha (ATS penendıń jumıs penenradiusı bir neshe júz metrden 5 km hám odan artıq km ni tashkil eshi múmkin);
-keńeyiw múmkinshiligi boyınsha (modul konstruksiyalı stansiyalar keleshekte keńeyiw múmkinshiliklerin -sıyımlılıqtı artırishni támiyinleydi).
ATS penenkonfiguratiyasi onıń sırtqı abanent liniyalari sanına qatnası menen anıqlanadı.
Kommutatsiya etiletuǵın signal boyınsha ATS penenlar analogli, cifrlı, gibridli túrlerge bólinedi.
Analogli ATS penenlarda dawıslı habarlar amplitudasi ózgeretuǵın úzliksiz yamasa impul'sli signallar kórinisinde suwretlenedi. Anologli ofis penenATS penenlarni salıstırǵanda arzan hám ishki telefonlar sanı 100-150 danege shekem bolǵan kishi hám ortasha ofislar hám firmalar ushın házirde júdá keń tarqalǵan.
Cifrlı ATS penenlarda dawıslı habarlar impul's penenkodlı modulyatsiyalaw usılı menen ekilik kodlar izbe-izligine ózgertiriledi; ózgeriwshi amplitudali xabarlardı emes, bálki ekilik kodların qayta islew ápiwayılaw hám maslasıwshı másele bolıp tabıladı, bul bolsa cifrlı ATS penenlar funksional múmkinshiliklerin sezilerli keńeytiwge alıp keledi; cifrlı signallar qayta islengende hám kommutatsiya etilgennen keyin qaytaldan analogli formaǵa ózgertiriledi hám ishki abanent liniyasiga beriledi. Cifrlı ATS penenlar analogliga salıstırǵanda talay qımbatlaw bolıp tabıladı, lekin integrallasqan xizmet kórsetiwdi korparativ cifrlı tarmaqların (ISDN) jaratıwda jaqsı kelesheklerge-olar jedel rawajlanıp atırǵan sistemalar bolıp tabıladı, bul sistemada ATS penenmaǵlıwmatları, avdio-videoaxborotlarni uzatıw birlik tarmaǵınıń buwını bolıp tabıladı.
Gibredli ATS penenlarda dawıslı habar analoglidagi sıyaqlı qayta islew hám uzatıw ushın qosımsha múmkinshilikler názerde tutılǵan
Haqqındaa, sistemalı TA tómendegi paydalı konstruktiv hám funksionol xuxusiyatlariga iye esaplanadı :
-ekranlı minyuli hárip-cifrlı displey hám shaqırıp atırǵan ishki obanent tuwrısındaǵı, sırtqı hám ishki abanent liniyalarining jaǵdayları (bandligi) tuwrısındaǵı abanentni shıǵarıw múmkinshiligi;
-eslab qoluvchi apparat -abanentlarining atları hám adresleri, olardıń telefonları, jumısları, sáneleri nomerlerin saqlaw ushın elektron jazıw kitapshısı ;
-anıq bir tuymelerge wazıypalar bekkem biriktirilgen programmalanatuǵın klaviatura ;
-matinli habarlarni uzatıw múmkinshiligi hám olardı displeyge qabıllaw ;
-derektor xatker sistemasınıń barlıq wazıypaların orınlaw ;
-ishki hám sırtqı konferens-baylanıslardı shólkemlestiriw múmkinshiligi hám kóplegen bashqa qásiyetler.
Ofis penenATS penenni tańlaw birinshi náwbette telefon tarmaǵınıń kerekli sıyımlılıqın, yaǵnıy oǵan jalǵanatuǵın sırtqı qala liniyalari sanın hám ishki liniyalar sanın hám de telefon tarmaǵı menen qamtıp alınatuǵın siszning firmańız aymaǵın anıqlaw kerek.
Atsning mámleket degi telefon liniyalariga jalǵawǵa sertifikatı bar ekenin álbette anıqlaw kerek (bul telefon aparatlarini tańlawda da zárúrli bolıp tabıladı).
Birpara ofis penenATS penenlarining qollanılıwına tolıqlaw toqtalıp ótemiz.
Uydagi ofis penenATS. Úy sharayatında ádetde 1 x4 yamasa 1 x6 konfiguratsiyaga

№ 6 Tema : Kommutaciya sistemasınıń elektr támiynat sisteması dúzilisi. Baslanǵısh elektr támiynat dáreginen paydalanıw

Kommutaciya maydan (KM) telefon stanciyaları hám túyinleriniń tiykarǵı elementlerinen bolıp, jalǵaw apparatları kompleksinen ibarat. Kommutaciya maydanı járdeminde onıń kiriw hám shıǵıw liniyaları arasında baylanıs traktı ornatıladı.
Kommutaciya maydanı telefon stanciyaları hám túyinleri hámde olardaǵı basqarıw apparatı dúzilisin belgilep beredi. Ol N kiriw hám M shıǵıw liniyaları (kanalları) menen anıqlanatuǵın kólemi (sıyımlılıqı), liniyalarınıń (kanallardıń) bólistiriliw usılı, onı qurıw ushın isletilgen kommutaciya úskenesi, kiriw hám shıǵıw liniyaları arasındaǵı bos liniyalardı izlew tártibi, ishki dúzilisi (zvenolar hám basqıshlar sanı), ótkizgishlik qábileti hám baylanıstı joytıw kórsetkishleri boyınsha siyasiy gruppalanadı. Mısalı, kanallardı keńislik, waqıt yamasa basqa bir yamasa bir neshe bólistiriw usılı boyınsha kommutaciya maydanın qurıw múmkin. Eń kóp tarqalǵanı keńislik, waqıt hám sol eki usıldıń birgelikte qollanıwı esaplanadı.