Tema : Jumbaqlardıń túrleri hám jumbaq aytıw shártleri Joba

Tema : Jumbaqlardıń túrleri hám jumbaq aytıw shártleri


Joba :

1. Jumbaqlar hám olardıń qáliplesiw tarıyxı

2. Jumbaqlar hám anektotlar aytıw
3. Jumbaq

Tabısıwlar xalıqtıń turmıs tárizi hám áyyemgi ıqtıqatları ańlatpası retinde júzege kelgen. Olar shártli sóylew nátiyjesinde áyyemgi babalarımızdıń baslanıwiy animistik hám totemistik qarawları qáliplese baslaǵan dáwirlerde-“insaniy sana endigina ushqınlana baslaǵan zamanlarda” (F. I. Buslayev) payda bóle baslaǵan.

Áyyemgi babalarımız tábiyaat stixiyasi aldındaǵı panasızlıqları sebepli zatlardı, adamlardı, haywanlardı, qustı óz atları menen aytpay, olardı ǵayrıtabiiy kúshler zálelinen, insu jınıslar hám bále-qadalardan omon saqlawdı gózlep, basqa sózler menen perdeli etip ayta baslawlaritufayli dáslepki tabısıwlar júzege kelgen, bunıń ızların házirgi ózbek tabısıwlarında da baqlaw múmkin, aytaylik, otani-nor, momoni-túye, eshkin -Abdukarim, qoyandı -uzınquloq, itni-úlken qulaqlı, kózdi-ayna, biydaynı -qızıl dep atalawında sol sırlılıq nıshanaları bar.
Predmetli tabısıwlarda jasırınǵan anıq zattıń individual qásiyetleri qısqasha, siqiq, ápiwayı hám túsinikli tárzde kórkem sóz jardemindechizib beriledi. Olarda bolmıstaǵı zatlarningo'zaro uqsaslıǵı hám jaqınlıǵı tuwrısında maǵlıwmatlar beriledi. Sol maǵlıwmatlar járdeminde insan aylanaındaǵı zat -hádiyselerdiń serqirraligini sezim etedi.
Predmetli tabısıwlarda jasırınǵan zattıń muǵdarı zárúrli rol oynaydı. Sol ózgeshelikine kóretopishmoqlar eki gruppaǵa ajratıladı :
1. Bir predmetli tabısıwlar. Bul xildagi tabısıwlarda bir ǵana zat jumbaqlanadı : jumbaq da bir, juwap da bir bolıp tabıladı: “Bossang, wákillaydi”, “Jar basında jarti sıpıra” tabısıwları bir ǵana qatardan ibarat halda jumbaqlanǵan hám “baqa” hám de “qulaq” sıyaqlı bir ǵana juwapǵa iye. Bunday tabısıwlar eki, úsh, tórt satrli da bolıwı múmkin. “Oy”ni yashirgan “Bir bólek patir-olamga tatir” eki satrli; “balıq”ni yashirgan “Suw ichar ko'ldan, kózleri nurdan, terisi puldan” úsh satrli hám “tasbaqa”ni yashirgan “Beli, beli belang at, Beli qalıń qalın at, Tog'u tastan qatarlasıp, Tura keler tórig' ot” tórt satrli bolsa -de, bir predmetlitopishmoqlar bolıp tabıladı.
Sebebi olardaǵı hár bir qatarda jasırınǵan zattıń bir belgi-ózgesheligi tariyp, yamasa xarakteristika etilgen. Biraq tiykarınan bir ǵana zattı jumbaqlaǵan, bir neshe ǵárezsiz tabısıwlar óz-ara birlesip, bir pútinlik ónimqilishgan bolsa -de, biribir, bir ǵana juwapǵa iye bolıp, bir predmetli tabısıwlıǵınsha qolavergan:
Chopsa-chopilmas,
Bolsa -bólindis,
Kessa-kesilmas, Ko'msa-ko'milmas, Yo'nsa-yo'nilmas.
Bes qatardıń hár biri ǵárezsiz tabısıw retinde “saya” hádiysesin yashirganidek, bir pútkil jaǵdayında da sol birden-bir juwapǵa iye. Bul xildagi tabısıwlar ápiwayı tabısıwlar, dep da júritiledi.
2. Kóp predmetli yamasa quramalı tabısıwlar. Joqarıda kórilgeni sıyaqlı, hámme birlesken tabısıwlar da bir predmetli bo'lavermaydi. Aytaylik: Tog'da ádewirmonni kórdim, Suwda sulaymonni kórdim.
Duzsız pısken oshni kórdim,
Qatarlasıp jatqan tasdı kórdim,-
tabısıwdıń hár bir qatarı ǵárezsiz bir jumbaq bolıp, kóp predmetlilik ózgeshelikin kásip etken. Bul quramalı tabısıp atır bir yo'la tórt zat -qasqır, balıq, sumalak hám tasbaqa jumbaqlanǵan. Hár bir baytı bólek tabısıw formasında da aytılıwı múmkin.
Baqlawlar sonı kórsetedi, tiykarınan tabısıwlar hár gezek bir predmetli formada jumbaqlanıp júzege kelgen bolsa -de, awızsha atqarıw processinde waqıt ótiwi menen jańa-jańa jumbaqlanishlar ornına quramalılasha barıp, kóp predmetlilik ózgeshelikin kásip etiwgen: “Bópe” qashanlar bolıp tabıladı “Awızında bar ozig'i” formasında bir predmetli tabısıw jaǵdayında jumbaqlanǵan, keyinirek besikpaydo bolıp, sumakdan paydalanıw ádetke kirgach, ekinshi predmet qaltalas halda jumbaqlana baslanǵan, nátiyjede tabısıw taǵı tolıwa barǵan :
Awızında bar azıǵı,
Tagida bar qazıǵı.
Dáwir ótiwi menen “besik”, “tós” hám “tuvak” da jumbaqlanıp, tabısıwdıń jáne de quramalılaw úlgisine aynalǵan. Bunda jumbaqlanǵan predmetlerdiń logikalıq jaqtan óz-ara baylanıslıligigae'tibor berilgen:
Taqir-taqir taqirmon, onı tabıń, gózzalım.
Ishinde bar mehriban, unitoping, gózzalım.
Awızında bar ozig'i, onı tabıń, gózzalım.
Tagida bar qozig'i, onı tabıń, gózzalım.
Qazıq astı xurmacha, onı tabıń, gózzalım.
Kóp predmetli tabısıwlar goho bir ǵana sorawdan ibarat bolǵanı halda bir neshe juwaptı talap etedi: Dúnyada tórt zat joq. Juwabı : - Aspandıń ústini joq, Suw saqlaǵıshdıń qaqpaǵı joq. Kórpediń jeńi joq,
Kóp predmetlilik tabısıwlardıń eń quramalı túri chaldirmoqni júzege alıp kelgen. Chaldirmoqlar da qosıqiy, da nasriy sırtqı kórinislerde ushraydı. Nasriy chaldirmoqlar bolsa ertek, yamasa másele formasında bolıp tabıladı: “Bir topar ǵaz ushıp barar eken. Bir ǵaz kelip: “Ey júz ǵaz, salamat barmasız?”-depdi. Ol jaǵdayda topar daǵı ǵazlardan biri aytıpdı : “Biz júz ǵaz emespez, taǵı biz muǵdarı ǵaz bolsa, taǵı biziń yarımımız muǵdarıva yarımımizning yarımı bolsa, sonda sen hamqo'shilsang- júz ǵaz bólemiz”. Hawa daǵı ǵazlar qansha eken? Másele tipidagi bul chaldirmoqning juwabı : 36 +36 +18 +9 +1 =100.
Tabısıwlarda xalıq turmısınıń barlıq qırları kórsetilgen: olarda social dáwir hám waqıt túsinigi bar. Sol ózgeshelikine kóre olardıń qashan jaratılǵanın belgilew hám sol dáwir voqeligiga ataq beriw múmkin: “Bit”ni jasırqan “Abdullaxon-beustuxon” tabıwmog'ida xalqqa salmaqlijafolar ko'rgazgan XVI ásirdegi Buxara amiri zalım Abdullaxan I obrazı jaratılǵan. Social teńsizlikke jerkenish ańlatpasın Andijanda jasaǵan ataqlı palpıs bay Samatjonga munasábet tiykarında jaratılǵan “tıshqan” haqqındaǵı tómen degi tabısıp atır da kóriw múmkin:
Tokchama -tokcha,
Samatjon boyvacha.
Ózgelerdi eziw esabında dúnya asırǵan jatıpisher Samatjon boyvachchaning tıshqannan ne parqı bar? Tabısıp atırǵı social motiv mánisin áne sol mısqıl quraydı.
Jaratılıw dáwiri hám mazmunına kóre tabısıwlardı eki gruppaǵa ajıratıw múmkin:
Dástúriy tabısıwlar xalıqtıń uzaq ótken zamanına tiyisli tabısıwlar dizbegi. Olarda babalarımızdıń pútkil ótkendegi dawamındaǵı turmıs tárizi, social -estetik qarawların ańlatiwshı zat vahodisalar jumbaqlanǵan. Aytaylik, qashanlar bolıp tabıladı tabısıwlar kisiler ortasındaǵı sociallıq-siyasiy, ruwxıy -materiallıq munasábetlerdi anıqlawda dáldalshılıq wazıypasın atqarǵan. Sonda tabısıwlar házirgi sıyaqlı ruwxıy oyın xarakterinde bolmaǵan, bálki aqıl, kúsh-ǵayrattı sınaqtan ótkeriw shártisifatida xızmet etken. Tabısıwlar járdeminde el, xalıq-ol yurtga basshı (patshah) saylanǵan, urıs-ol jedellerde urısıwshı tárepler lashkarboshlarining tabısıwqa bergen juwabınıń tuwrı yamasa nadurıslıǵına qaray, jeńimpaz belgilengen hám artıqsha qan tógiwler aldı alınǵan.
Sonda tabısıw juwabın tapolmagan tárep “qala berdim” dep jeńilgenin tán alǵan hám jeńimpaz qálegen qala, yamasa awıldı óz mámleketine qosıp alǵan. Házirge shekem tabısıw shártini tapolmay yutqizganda “qala berdim” dep aytıwları sonnan qalǵan. Hátte jigit-qızlardıń bir-birlerine múnásip ómir joldasi tańlawlarında da tabısıwlar bolajaq kúyew ushın aqıl sınaqı shártiga aynalǵan. Bul oy-pikirlerdi xalıq awızsha ijodidagi ayırım ańız hám ertekler de tastıyıqlaydı.
Mısalı, greklerdiń Sfinks haqqındaǵı ańızında aytiwilicha, dono Edip maxluq bergen tabısıwqa tuwrı juwap tapqanı sebepli tekǵana omon qaladı, bálki bay hám oǵada gózzal Fiva qalasına hukmdor etip tayınlanadı. Yoxud, ózbek xalqiniń “Dono qız” ertagida patsha ózi úylenmoqchi bolǵan qızdıń aqlu ziyreklikinitopishmoq arqalı sinagach, keyininen, oǵan úyleniwge qarar etkenligiifodalansa, qatar tilsimli erteklerde bas qaharman jawız devlarni, mákkar kempirlerdi tabısıw arqalı jeńiliske ushıraǵan etip, o'zniyatiga eriskenligi sawlelengen. Qullası, dástúriy tabısıwlar áyyemgi qádiriyatlarimizning ayrıqsha kórkem úlgileri esaplanadı, olardan ótken zaman daǵı babalarımızdıń socialliq ómirden asırǵan ásirlik tájiriybeleri, aylana hám bolmısqa tiyisli oy-órisleri, baqlawların bilip alıw múmkin.
Jańa tabısıwlar. Bular tikkeley an'navay tabısıwlar tásirinde jaratılǵan bolıp, olarǵa tán dástúriy forma, kórkem usıllar hám jumbaqlanıw usılın, tiykarlanıp, saqlap qalǵan. Olarda bárháma zamanagóy temaǵa shaqırıq jetekshilik etedi. Bul bolsa tabısıw janri táǵdirinde dawam etiw waqtinı támiyinlegen faktor esaplanadı.
Olardı aytıwǵa xalıq arnawlı bir tártip-qaǵıydaǵa, kalendarǵa ámel etken, sebebi tabısıwlardı magik sóz tuwındı dep tushungan. Mısalı, orıslar xristianlik ıqtıqatına kóre, Iso tuwılǵan kunga baǵıshlap 25 dekabrden 5-6 yanvarǵa shekem ótkeretuǵın eki háptelik “svyatki” bayramı dawamında tabısıw aytıwsa, ózbekler hám tájiklerde dıyxanlar gúzgı jıyın-terimdi tugatgach, qishning uzın keshelerinde aytıwǵan. Kúndizgi jumısqa kesent bermaslik ushın tabısıwdı kunduz kúni aytıw ta'qiqlangan.
Babalarımız biyday ko'karib kógerip-ósip atırǵanda, terekler gullep, mıywe tugayotganda, haywanlar qısqı uyqudan uyg'onganda olar haqqında tabısıw aytilsa, tabısıwlarda tariyplansa, olarǵa jawız kúshler kúnshillik etedi hám zálel jetkeredi, dep ırım etiwgen. Qishda bolsa jawız kúshler de tiri tábiyaattı ólgen gúman etip, uyquga ketken, dep esaplawǵan. Sonday oyda sawlelendiriw hám qarawlar tabısıw aytıw kalendarın júzege alıp kelgen.
Tabısıwlar jazba kórkem ádebiyatqa da nátiyjeli tásir kórsetip, eski poeziyada lug'z, jumbaq, mashqala, ta'rix hám muvashshah sıyaqlıjanrlarning júzege keliwine ta'sta'sir kórsetken bolsa, XX asirde ózbek balalar poeziyaında kórkem ádebiyatqa baylanıslı tabısıwlar jazıwdıń dástúriy tús alıwın támiyinledi. Bul tarawda Jáhán eski mektepte hayal muǵallim Uvaysiy, Gafur Gulom sıyaqlı záberdes shayırlar baslaǵan dástúrdi Shukur Sa'dulla, Ilyos Muslim, Adham Raxmet, Polat Mo'min, Sapar Barnoyev, Tursunboy Atlasboyev, Rauf Izleniwshi hám S. G'afurov sıyaqlı balalar ádebiyatınıń túrli áwladına tiyisli dóretiwshiler dawam ettirmoqdalar. Ásirese, úlken balalar shayırı Quddus Muhammadiyning qosıqiy-kórkem ádebiyatqa baylanıslı tabısıw janridagi dóretiwshilik izertlewleri oǵada natiyjeliligi menen itibarǵa ılayıq. Shayır “Tabıń -ne?”, “viz-viz”, “Oylap tap”, “Bunı tabıń balalar, aytıp bermang analardıńlar” sıyaqlı qosıqiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tabısıwlarında xalıq tabısıwlarına tán dástúriy elementlerdi istifoda etiw menen sheklengen bolsa, “Militsioner ámekim” shıǵarmasında xalıq qorıqshılarına tán ayrıqshalıqlardı jumbaq jaǵdayında tariyplew tiykarında kásipti sır tutadı hám sharapatlılaytuǵın mánis beredi. Nátiyjede, qosıqtıń hár bandi-bir jumbaq tusini aladı. Altı bánt-altı jumbaq formasında jıynanıp, birden-bir ulıwmalasqan poetik ideyanı sáwlelendiredi. Hár bir bandda el, xalıq saqshılarınıń málim bir pazıyleti tariyplanib, sol tariyplerdiń kimga tiyisliligi sır tutıladı. Bunday jumbaqtıń juwabı hár bir bandagi sońǵı qosıqtıń bir qatarında ashıladı:
Qáwmetine kelisken forma, pagoni,
Jambasında sherim, qinda altı atarı, Jigitler arıslanı, qadaǵan-qadaǵan degeni, Balalarım bilesizbe? Aytıń kim?
-Qamar taqqan militsioner ámekim!
Sol zaylda ol tabısıw janri kompozitsion dúzilisinen dóretiwshilik paydalanıp, qosıqiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tabısıwdıń jańa ishki úlgilerin jaratılıwma eristi. Sonlıqtan, xalıq tabısıwları qatarında bul xildagi kórkem ádebiyatqa baylanıslı tabısıwlardan da jetkinshekke tálim hám tárbiya beriwde, didaktik hám etikalıq maqsetlerde keń vasamarali paydalanılıp atır. Tabısıw keleside shın mániste, balalar ruwxıy múlkine aylandı hám olardı házirjavoblikka, tutqırlıqqa, zat hám hádiyseler mánisin tereń ańǵarıwǵa, bayqaǵıshlıq hám qıyqımlıq menen baqlawǵa úyretiw ushın xizmet etip atır.

Tabısıwlar zat yamasa hádiyselerdiń kózaba yashirilgan belgisi, forması, minez-qulqı, jaǵdayı hám wazıypasın basqa zat yamasa hádiyselerge salıstırıwlaw tiykarında tabıwǵa tiykarlanǵan qosıqiy yamasa nasriy dúzılıw daǵı soraw hám tapsırmalar bolıp tabıladı. Tabısıwlar xalıq turmısı menen bekkem baylanıslı halda jaratıladı. Olardıń jayinde adamlardıń áyyemgi ıqtıqat hám qıyalları, álemdi biliw hám aqıl etiwge bolǵan umtılıwları jatadı.

Tabısıp atır yashirilgan zatlar lining juwabı esaplanadı. Tabısıwdıń juwabın tabıw ushın tabısıw tekstin itibar menen oqıw, nege belgi qılınıp atırǵanlıǵın fahmlash, tabısıwdıń tiykarǵı ózgeshelik hám belgileri áyne nege qaratılǵanlıǵın shama qi-lish menen de tabıwǵa háreket qılıw kerek.
Tabısıw oqıwshılardı tutqırlıq hám házirjavoblikka uyretedi. Usınıń sebepinen xalıq awızsha ijodining bul janridan sabaqlıqlarda da keń qollanılǵan. 1—2-klass,, 0'qish kitapi" de tabısıwlar kóbirek, harbir tekst astında keltirilgen. Bunnan gózlengen maqset tekst mazmunın tabısıwlar tiykarında da ózlestiriliwine erisiw bolıp tabıladı. Mısalı, 1-klass
“Oqıw kitapi" de „Kitapǵa mehr" teksti astında „Qat-qat qatlama, Aqling bolsa taslama" tabıwmog'i keitiriigan hám temaǵa júdá uyqas saylanǵan. Tabısıwiar Sunday formada berilgende olardıń juwabı ańsat tabıladı. 1—4-klass oqıw sabaqlıqlarında „Tabısıwlar" teması astında hár túrlı tabısıwiar da berilgen bolıp, olar oqıwshılardıń tapqırlıǵın jáne de asıradı, oylawın o'stiradi. 1 —2-klass sabaqlıqlarında tabısıw juwapları olardıń astına jazıp qoyılǵan yamasa súwretler arqalı berilgen. 3-4-klasslarǵa ótkennen bolsa juwaplar belgilengenler etilmegen. Óytkeni mınada, bul dáwir kelip oqıwshılar tabısıwlar ústinde islew kónlikpelerin payda etgen boladı.
Tabısıwlar balalar shayırları tárepinen de jaratılıp kelinip atır. Bunday tabısıwiar tentek, qızıqlı boladı. Mısalı, 4-klass,, Oqıw kitapi" de „Bunı tabıń, qızlarım" (G'. Ǵulom ) tabısıwları keltirilgen.
Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrriń xalıq awızsha ijodining eń ǵalabalıq janrlaridan biri bolıp, názik, mayin astarlı sóylew, qochiriqlar qatnasıw etiwshi kulguli, kishi kólemli gúrriń bolıp tabıladı. Xalıq ortasında „afandi" dep da júritiledi. Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler birden-bir qaharman (Nasriddin Afandi) menen baylanıslı halda jaratıladı, ıqsham sujetke iye boladı. Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińlerdiń eń zárúrli qásiyetlerinen biri lining hámme waqıt turmıs menen hamnafas, hamqadam barıwı bolıp tabıladı.
Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrriń teksti ústinde islewde de gúrriń teksti ústinde islewde qollanǵan usıllardan paydalanıw mumkih. Lekin bunda kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrriń janri-dıń ayriqsha táreplerine de áhmiyet qaratıw kerek.
3-klass,, Oqıw kitapi" sabaqlıǵında „Uyqum qashıp ketti", „Túye qapınan sig'maydi" sıyaqlı kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler keltirilgen bolsa, 3-klassta „Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler" teması astında bir neshe kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler berilgen. Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler ústinde islegende olardatanqid etilgen illetler haqqında bólek toqtalıp ótiw, oqıwshılarǵa jaqsı pazıyletli bolıw kerekligini uqtirib ótiw kerek. Ulıwma alǵanda, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler arqalı da oqıwshılardı tárbiyalap barıw kerek.

Paydanılǵan ádebiyatlar

1. Begimqulov Ol. Sh. Joqarı pedagogikalıq tálim mákemeleriniń birden-bir informaciya mákanın shólkemlestiriw jáne onı rawajlandırıw keleshekleri //J. Xalıq tálimi. — Tashkent, 2006. — №4. — B. 4-7.
2. Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidentiniń 2012-jıl
21-mart daǵı «Zamanagóy informacion-kommunikaciya texnolo­giyalarini jáne de engiziw hám rawajlandırıw ilajları tuwrı­sida»gi PQ-1730 -sanlı Sheshimi.
3. Saparniyozova M. Ózbek xalıq tabısıwlarınıń sintaktik-semantik qásiyetleri // Pıl.pán. nomz. diss.- Tashkent.-2006.-127-b.
4. Sossyur Ferdinand de. Trudu po yazukoznaniyu.- Moskva, 1977.
5. Sirojiddinov R. Grammatik tabısıwlar.- Tashkent: Oqıtıwshı, 1995.
6. Saatov B. Naqıllardıń maqal hám tabısıwlarǵa munasábeti // Ózbek tili hám ádebiyatı.- T.:- 1987.- №5 san.
7. Tabısıwlar. Ózbek xalıq ijodi. II qaplıq. 1983.
8. Tabısıwlar. Dúziwshi hám baspaǵa tayarlawshı Husainova Z. Tas., G'afur Ǵulom atındaǵı, “Ádebiyat hám kórkem óner” baspası, 1981. 365 b.
9. Ózbek xalıq awızsha poetik ijodi.- T.: Oqıtıwshı, 1990.- 304 bet.
10. Ózbek tabısıwları. Dúziwshi, awdarma, sóz bası hám túsindirmeler avtorı Abdurahimov M.- Tashkent: Oqıtıwshı, 1991.-256 b.