Tema : Kompyuter tarmaqları túsinigi

Kompyuter ha’m paydalaniwshi basqariw xizmeti. Bunda tarmaqqa jalg’ang’an barliq kompyuterlerdin’ ha’m olarda dizilgen paydalaniwshilardin’ tarmaqta ozin tutiw ha’m is juritiwi belgilenedi ha’m qadag’alanadi.

1970-1980 jıllarda usı ma’selelerdi sheshiwde informatsiyanı ‘‘oraylastırılg’an’ qayta islew sistemalarınan paydalanıw ken’ tu’s alg’an edi. U’lken g’a’rejetler talap etiwshi elektron esaplaw mashinalardan oraylasqan usılda paydalanıw da’slep onın’ esaplaw quwatınan oimsiz paydalanıwına da kompyuter resurslarınan paydalanıw imkaniyatlarını' shekleniwine alıp keldi. Qolaberse oraylıq EEM nin’ qandayda bir bo’liminin’ qisqa waqıtta bolsada isten shıg’ıwı putin sistema ushın awır aqıbetlerdi keltirdi. Bul bolsa informatsion sistema paydalanıwshılarının’ barlıqının’ jumısın toqtatıwg’a alıp keldi.

Kishi EEM, mikro EEMler de jeke kompyuterler, serverlerdin’ du’nyag’a keliwi , hamde tarmaq texnologiyalarının’ rawajlanıwı informatsiyalardı jıynaw ha’m qayta islewdin’ jan’a - ”tarmaqlang’an qayta islew’’ texnologiyasın jaratıwg’a tiykar boldı.
Informatsiyalardıi qayta islew tarmaqlang’an sisteması informatsion sistemanın’ sonday bir tu’ri, onda informatsiyalardı qayta islew g’a’rezsiz ra’wishte o’z aldına, lekin o’zara informatsion baylanıs kanalları menen baylanıslı bolg’an kompyuterlerde a’melge asırıladı.
o’p mashinalı esaplaw majmuaları- parallel jaylastırılg’an esaplaw mashinaları toparı bolıp, olar arnawlı baylanıs qurılmaları ja’rdeminde birlestirilgen ha’m birgelikte jalg’ız informatsiya –esaplaw protsesin orınlaydı.

Kompyuter (esaplaw) tarmag’ı- baylanıs kanalları ja’rdeminde mag’lıwmatlardı tarmaqlang’an qayta islewdin’ jalg’ız sistemasına jalg’ang’an kompyuterler ha’m terminallar toplamı bolıp, ol ko’p mashinalı birlespenin’ en’ joqarı orması.
Kompyuter tarmag’ı ’’tarmaq abonenti’’, ’’stantsiya’’ ha’m ’’ fizikalıq uzatıw ortalıg’ı‘ kibi ta’rkibiy bo’limlerden du’zilgen
Tarmaq abonentleri-tarmaqta informatsiyanı ju’zege keltirivshi yaki onı paydalanıwshı ob’ekt. Jeke EEMler, EEM majmuaları, terminallar, sanaat robotları, programmalı boshqaruvlı u’skeneler ha’m sol kabiler tarmaq abonentleri bolıwları mu’mkin. Tarmaqttın’ ha’r bir abonenti stantsiyag’a jalg’anadı.Stantsiya-informatsiya uzatıw ha’m qabıletiw menen baylanıslı wazıypalardı orınlawshı ob’ekt.Abonent ha’m stantsiya birgelikte ’’abonent sisteması’’ dep ataladı. Abonentlerin’ o’zara baylanısın sho’lkemlestiriw ushın fizikalıq uzatıw ortalıg’ı bar bolıwı kerek.
Fizikalıq uzatıw ortalıg’ı—elektr, radio yaki basqa signallar ja’rdeminde a’melge asırılatug’ın baylanıs kanalı ha’m mag’lıwmatlardı uzatıw, qabıl qılıw qurılması.
Fizikalıq uzatıw ortalıg’ı negizinde abonent sistemaları ortasında informatsiya uzatıwı ta’miynlewshi kommunikatsion tarmaq sho’lkemlestiiledi. Bunday jaqılasıw har qanday kompyuter tarmag’ın abonent sistemaları ha’m kommunikatsion tarmaq jıyındısı sıpatında ko’riw imkanın beredi.
Jetkiziw quralı "baylanıs liniyası" dep ta ataladı. Maǵlıwmat baylanıs liniyalari arqalı hár qıylı signallar kórinisinde uzatıladı, olar quraldıń qarsılıǵın sınap kóriw menen aralıqtan turıp bóleklenedi. Sol sebepli baylanıs liniyasınıń eń zárúrli qásiyetlerinen biri bul buzılıwsız maǵlıwmat uzatılıwı múmkin bolǵan maksimal aralıq bolıp tabıladı.
nurları (bir xanada jaylasqan kompyuterlar ortasında maǵlıwmat uzatılıwın támiyinleydi);

elektr sımları (oralǵan jup sım 100 mm ǵa shekem bolǵan aralıqta kompyuterlar ortasında baylanıwdı támiyinleydi, koaksial kabellar - 500 m ǵa shekem);

optik talshıqlı kabellar (bir neshe onlap kilometr aralıqtı basıp ótiwdi támiyinleydi);

telefon liniyalari, radio baylanıs, joldas baylanısı (dunyanıń qálegen noqatında jaylasqan kompyuterlerdi jalǵawǵa múmkinshilik beredi).

IR
Tarmaqlardı klassifikaciyalawda 2 tiykarǵı atama bar: aymaqlıq tarmaq (LAN) hám geografiyalıq tárepten bólistirilgen tarmaq (WAN).
Jergilikli tarmaq ádetde bir bınada (yamasa imaratlar kompleksinde) jaylasqan kompyuterler hám printerlerdi jalǵawydı. Jergilikli tarmaqqa jalǵanǵan hár bir kompyuter jumıs stanciyası yamasa tarmaq túyini dep ataladı. Qaǵıyda retinde, jergilikli tarmaqlarda joqarı tezlikte isleytuǵın kanallardan paydalanıw ámelde qollanıladı.
Jergilikli tarmaqlar individual paydalanıwshılarǵa bir-biri menen ańsat hám operativ baylanısda bolıwǵa múmkinshilik beredi. Jergilikli tarmaq orınlawı múmkin bolǵan bir neshe wazıypalar:
hújjetler menen sheriklik etiw;

hesh qanday quraldan paydalanbastan kompyuterler ortasında fayl uzatıw;

jumıs procesin ápiwayılastırıw: jumıs ornıńızdan shıqpastan, hám ushırasıwlardı shólkemlestirmesten hújjetlerdi kóriw, ońlaw hám túsindirme beriw múmkinshiligine iye bolasız;

serverdegi programmalarǵa ańsat kiriw;

joqarı ónimli printerler, jazılatuǵın disk drayvlari, professional skanerler, joqarı quwatlı qattı disklar hám programmalıq támiynat (mısalı, sóz protsessorlari yamasa maǵlıwmatlar bazası programmaları) sıyaqlı qımbat bahalı dereklerdi almaslawdı ańsatlastırıw.
Bul o’z-betinshe jumis Kompyuter tarmaqlari tu’rleri ha’m olardin’ imkaniyatlari, regionalliq, global ha’m lokal kompyuter tarmaqlari, tarmaq texnologiyasi: tarmaq texnologiyasi haqqinda tu’sinik, ko‘pir ha’m shlyuzler, tarmaq topologiyalari, Tarmaq operatsion sistemalari. Lokal kompyuter tarmaqlari, olardi sho’lkemlestiriw ha’m qollaniw. Internet kompyuter tarmag’i lokal tarmaq imkaniyatlari, tarmaq operatsion sistemasinda islew printsipleri, Internet tarmag’inda jumisti sho’lkemlestiriw usillari, internet tarmag’ina mag’liwmatlar jaylastiriw haqqindag’i ko’nlikpelerge iye boliwi kerek;
-Internet sistemasinda islew; telekommunikatsiya qurallari menen islew; lokal kompyuter tarmag’inda islew; ko’nlikpelerine iye boliwi kerek. kompyuter tarmag’i haqqinda mag’liwmatlar beriw;
-ha’r bir insannin’ turmisinda ha’m ja’miyet rawajlaniwinda xabar texnologiyalarinin’ rolin ko’rsetiw;
-regionalliq, lokal ha’m global kompyuter tarmaqlarinin’ imkaniyatlarin aship beriw;
-kompyuter tarmaqlarindag’i mag’liwmatlardan qanday jag’daylarda ha’m qanday maqsetlerde qollaniw tu’siniklerin payda yetiw;
-global tarmaqqa jaylastirilatug’in mag’liwmatlardi qanday payda etiw jollarin u’yretiwden ibarat.

Internet global tarmag’i- du`n`ya ju`zlik komp`yuter tarmaqlarinin` jiyindisi.

1080 jillari INTERNET tin` keskin o`siw da`wiri boldi. Komp`yuterlerdin` oraylaspag`an basqariw tarmag`i menen baylanis sitemasi pu`tkil du`n`yag`a tarqalg`an ha`m shet el birlespeleri AQSh tarmag`ina baylanisiwg`a qayil boldi. INTERNET tin` pu`tkil du`n`yag`a araliwi to`mendegi tarmaqlardin` qosiliwinin` esabinan boldi
TARMAQ TU”RLERI :
Abonent sistemalarının’ regional jaylasıwına qarap kompyuter tarmaqların u’sh tiykarg’ı bo’limge ajıratıw mu’mkin.
Lokal tarmaqlar (LAN-Local Area Network) .
Regional tarmaqlar (MAN–Metropolitan Area Network);
Global tarmaqlar (UAN-Uide Area Network);
Lokal tarmaq (LAN-Local Area NetWork) kishi bir aymaqta jaylasqan abonentlerdi birlestiradi. Lokal tarmaqlar ádetde bir bınanı yamasa bir kavatni yamasa qandayda bir kompakt jaylasqan ımaratlardı birlestiriw ushın mólsherlengen. Geyde uzaǵıraq aralıqta jaylasqan kopyuterlarni da lokal tarmaqqa birlestiriw múmkin. Lokal tarmaqtı jaratıwdan maqset resurslar (printer, skaner hám t.b ) den ónimli hám qolaylı paydalanıw bolıp tabıladı.

Túrli kórinistegi kompyuter tarmaqların wazıypası olardıń

tómendegi 2 funkciyası menen belgilendi.

ü qurılmalı hám programmalıq tarmaq dáreklerinen birgelikte isley alıwdı támiyinlew;

ü maǵlıwmatlar deregine birgelikte iyelik qılıw.

Kompyuter tarmaǵında eger hámme paydalanıwshılar birgelikte isletiwi ushın arnawlı kompyuter ajıratılǵan bolsa, ol fayllar serveri dep júritiledi. Kompyuter tarmaǵında arnawlı ajıratılǵan kompyuter bolmasa hám hámme kompyuterler uz arasında maǵlıwmatlardı bir-birine teń haqılı uzatıwǵa maslastırılǵan bolsa, ol halda bunday tarmaqqa bir reńli tarmaq dep ataladı. Lokal tarmaq sistemasın basqarib turatuǵın juwapker kisin sistemanıń basqarıwshısı (admınıstrator) dep júrgiziwedi. Kompyuter tarmaǵın jaratıwda qurılmalardı elektrik, mexaniq parametrleri hám kodlastırıw sistemaları hám de bahalar forması boyınsha maǵlıwmatlar támiynatın birgelikte isley alıwların támiyinlew tiykarǵı máselelerden biri esaplanadı. Bul máseleni standartlastırıw tarawı hal etedi. Ochik sistemalardıń óz-ara baylanısıw modeline tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Xalıq aralıq standartlastırıw institutınıń texnikalıq usınısları tiykarında jaratigan ISO OSI modeline tiykarlanıp kompyuter tarmaǵın 7 pogonadan ibarat dep karash múmkin. Kesteden kurinib turıptı, olda, hár bir jańa pogonada sistemanıń funktsional baylanısıw izbe-izligi úlkenlesip baradı.

Eń joqari pagana ámeliy pogona bolıp bunda paydalanıwshılar esaplaw texnikası menen baylanısde bolıwadı. Eń tómen pag’ana fizikalıq pag’ana bolıp bunda qurılmalar signallar menen óz-ara almasınıwı támiyinlenedi. Kompyuter tarmaǵı bul etti paganasida birgelikte islewi ushın olardıń hár birinde «qaydnoma (protokol ) » dep júritiletuǵın arnawlı standart isletiledi. Qaydnomalarni fizikalıq tárepten kullaydigan apparat quralları «interfeys» dep dep, programmalıq quralları bolsa programmalıq qurallar qaydnomasi dep ataydılar. Kompyuter tarmaǵında paydalanılıp atırǵan qaydnomalarga karab «lokal» (LAN-Local Area NetWork) hám «Global (WAN-Wide Area NetWork) » tarmaqlarǵa bólinedi.

Global, regionlıq hám lokal tarmaqlardıń birlespesi kóp tarmaqlı ierarhiyani sırtqıl etiw imkaniyatın beredi. Mısal : INTERNET kompyuter tarmaqları keń tarqalǵan ǵalabalıqlasqan kompyuter tarmaǵı bolıp tabıladı. Onıń quramına erkin túrde birlesken tarmaq kiredi. Onıń atınıń uzi «tarmaqlar arasında» mánisin ańlatadı. Sol sebepli ol úlken múmkinshiliklerge iye. Internet bólek tarmaqlardı birlestirgen. Internettiń tiykarǵı yacheykasini jergilikli kompyuter tarmaqları sırtqıl etedi.

Kompyuterdiń jergilikli tarmaqqa jalǵawdıń 3 túri bar.

1. Halkasimon.

2. Shinali.

3. Juldızsimon.

Halkasimon baylanısıwda kompyuterler yopik chizik boyınsha baylanısqan boladı. Tarmaqtıń kirisiw bólegi chikish bólegi menen jalǵanǵan boladı. Informaciya halka boyınsha kompyuterden kompyuterge utadi

Kompyuterden túrli máselelerdi sheshiwde paydalanıw múmkin. Ahborot almaslaw ushın magnit hám kompakt disklardan paydalanıw yamasa basqa kompyuterler menen ulıwma tarmaqqa jalǵanıw kerek boladı.

Kompyuterlerdiń óz-ara axbarat almaslaw múmkinshiliklerin beretuǵın qurılmalar kompleksine kompyuter tarmaqları dep ataladı.

Tarmaqtıń tiykarǵı múmkinshilikleri tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler hám ahborot buyımlarına baǵlıq.
Lokal tarmaqta ahborotni uzatıw ushın ahborotni marshrutlash hám selektsiyalash kerek boladı.

Marshrutlash bul — kerekli adreske ahborot blokın uzatıw yulini anıqlaw procesi bolıp tabıladı.

Selektsiyalash — tiyisli mánzil degi ahborotni saralaw bolıp esaplanadı. Lokal tarmaqlar ahborotni marshrutlash hám selektsiyalash usılı boyınsha eki klasqa ajratıladı. Lokal tarmaqlar selektsiyalash arqalı ahborotni bir abonent sistemasınan basqa sistemaǵa uzatıwdı támiyinleydi.

Jumısshı sistemalar úlken mikdordagi maǵlıwmattı sakdash, izlew, quramalı esaplawlar, modellestiriw, programmalıq támiynattı rawajlandırıwǵa hizmat etedi.

Administraciya sistemaları tarmaqtı basqaradi. Kommunikatsion sistemalar abonent sistemalar arasında ahborotlarni uzatıw ushın marshrutlash hám baylanısıwlardı kommutatsiya qılıw wazıypasın atqaradı.
ntatsaviy tarmaq — qandayda bir rayon, wálayat yamasa respublika koleminde kompyuterlerdi ózinde sáwlelengenlestirgen tarmaq.

Bunday tarmaqda bir neshe oraylasqan (yaǵnıy lokal tarmaqlardı birlestiruvchi) júdá ku'shli serverler ámeldegi boladı hám bunday serverler otrasindag'i ahborot baylanıs kabeli, optikalıq talshıqlı yamasa jasalma joldas radioapoka kanalları járdeminde uzatıladı.

Global tarmaqd— dúnyanıń qa'legen mámleketindegi kompyuterlerdi ózinde birlestiriw múmkinshiligine iye bolgan tarmaq. Bul tarmaq internet (Internet) dep da júritiledi.

Internet menen birge intranet túsinigi de isletiledi. Intranet — bul internet tehnologiyasi, programma támiynatı hám protokolı tiykarında sırtqıl etilgen, maǵlıwmatlar bazası hám elektron kesteler menen jámáát bolıp islew imkaniyatın beretuǵın korhona yamasa shólkem mikyosidagi jańa ahborot ortalıǵın sırtqıl etiwshi kompyuter tarmaǵı bolıp tabıladı.

Intranet basqa kompyuter tarmaqlarınan tómendegi tárepi menen pariqlanadi: bir yamasa bir neshe serverden sırtqıl tapqan tarmaq klienti odaǵı maǵlıwmatlardan paydalanıw ushın olardıń qaysi serverde, qaysi katalogda, qanday at menen sakdanayotganligini, olarǵa kirisiw usıl hám shártlerin biliwi zárúr boladı. Internette bolsa bunday qolaysızlıqlardıń aldı alınǵan bolıp, onıń paydalanıwshısı bunday maǵlıwmatlardı biliwi shárt emes. Bunnan tısqarı, internet tarmonda ámeldegi bulgan barlıq elektron hújjetler hám maǵlıwmatlar bazasın giperbog'lanishlar járdeminde óz-ara baylanıstırıp birden-bir ahborot ortalıǵı kurish, ol jaǵdayda qolay ahborot kidiruv sistemaların sırtqıl etiw múmkin boladı.

Zamanagóy telekommunikatsiya quralları múmkinshilikleri júdá keń sistema bolıp, oǵan «Informatika hám esaplaw texnikası tiykarlari» páninen málim bolǵan kompyuter, multimedia quralları, kompyuter tarmaqları, internet, intranet sıyaqlı túsiniklerden tısqarı qatar jańa túsinikler de kiredi. Bularǵa informaciya sistemaları, informaciya

sistemaların basqarıw, informaciyalardı uzatıw sistemaları, maǵlıwmatlar bazası, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sisteması, bilimler bazası sıyaqlılar kiredi.

XX ásirdiń 90 yillaridan baslap informaciyalastırıw tarawı keskin rawajlanıp ketti. Biziń asrimiz, yaǵnıy XXI asrni informaciyalastırıw hám kommunikatsiya asri dep biykarǵa atawmaydı. Informaciyalastırıw ne jáne onıń wazıypalarına neler kiredi, onıń tiykarǵı qásiyetleri qanday, degen sorawlar házirgi zaman jámiyetindegi hár bir puqaranı qızıqtırıwı tábiyiy. Sebebi insan iskerligin informaciyasız tasawur qılıw qıyın.

Házirgi kúnde hár bir shólkem, oqıw shólkemi, firma hám óndiristiń barlıq tarawlarında baslıq hám xızmetkerler iskerliginiń natiyjeliligin asırıw maqsetinde basqarıw processlerin málim dárejede avtomatlastırıwǵa tiyisli mashqalalardi sheshiw menen shuǵıllanadı. Bunda olar arnawlı firmalardıń qánigeleri menen ushrasadı, olardıń iskerligi menen jaqınnan tanısadı, olar islep shıǵaratuǵın ónimlerdi kóredi hám sońıında ózinde avtomatlastırıw ushın kerek bolatuǵın texnikalıq úskenelerdi satıp alınǵan zat etedi. Álbette, shólkemlerge ornatılǵan avtomatlastırıw úskeneleri jıldanyilga jańalanıp, texnikalıq tárepten rawajlanıwlashtirib barıladı.

XX ásirdiń sońǵı on jılı dawamında informaciyalar menen islew hám informaciyalastırıw júdá rawajlandi. Buǵan sebep sonda, kúndelik turmısda informaciyalar, olardı qayta islew hám uzatıwdıń áhmiyeti artıp barıp atır. Bul bolsa, óz gezeginde jámiettiiń hár bir aǵzasınan informaciyalastırıw hám informaciya texnologiyaları sırların, onıń qaǵıyda hám nizamlıqların jetilisken biliwdi talap etedi.

Respublikamız ǵárezsizlikke eriskeninen keyin, informaciyalashti­rish hám informaciya texnologiyalarınan paydalanıw baǵdarında úlken ilajlar ámelge asırıldı. Húkimetimiz tárepinen qabıl etilgen «Tálim tuwrısında»gi Nızamda bul programmanıń túpkilikli mánisi aytılǵan. Sonıń menen birge, sońǵı 5—6 jıl ishinde bul tarawda qabıl etilgen qatar hújjetler informaciyalasqan jámiyeti qurıw eń joqarı insaniy ármanniyatga aynalǵanlıgınan dárek beredi.

Házirgi kúnde informaciya hám kompyuter texnologiyaları atamaları kúndelik turmısda eń kóp qollanılatuǵın túsinikler desek asıra aytqan bolmaymız. Sebebi turmıstıń qaysı salasın almayıq, qanday ámellerdi atqarmaylik, álbette, informaciyalar menen jumıs kóremiz. Yaǵnıy informaciyalardan paydalanıw, informaciya almaslaw, olardı uzatıw, ózlestiriw insan iskerliginiń tiykarǵı negizin sırtqıl etedi.

Házirgi kúnde informaciya texnologiyası jámiettiiń jedel rawajlanıwına tásir etiwshi eń zárúrli omil bolıp tabıladı. Informaciya texnologiyası insaniyat rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında da ámeldegi bolǵan bolsada, házirgi zaman informaciyalasqan jámiyetiniń ayriqsha ózgesheligi sonda, civilizatsiya tariyxında birinshi ret bilimlerge erisiw hám óndiriske sarplanatuǵın kúsh energiya, shiyki zat, materiallar hám materiallıq tutınıw buyımlarına sarplanatuǵın ǵárejetlerden ústinlik qılıp atır, yaǵnıy informaciya texnologiyaları ámeldegi jańa texnologiyalar arasında jetekshi orındı iyelep atır.

Informaciya texnologiyaları industriyası kompleksin kompyuter, baylanıs sisteması, maǵlıwmatlar bazası, bilimler bazası hám ol menen baylanıslı

iskerlik tarawları sırtqıl etedi. Informaciya texnologiyaları salasında tikkeley islemeytuǵın adamlar da kúndegilik jumıslarında onıń múmkinshiliklerinen paydalanadı. Informaciya texnologiyaları turmıstıń barlıq tarawlarına barǵan sayın kóbirek sińip barıp, onıń háreketlendiriwshi kúshine aylanıp atır.

Búgingi kúnde informaciya texnologiyasın shártli túrde saqlawshı, ratsionallashtiruvchi, jaratıwshı túrlerge ajıratıw múmkin. Birinshi túrdegi texnologiyalar miynetti, materiallıq resursların, waqtın tejeydi. Ratsionallashtiruvchi informaciya texnologiyalarıgachiptalar buyırtpa qılıw, mıymanxana esapkitoblari sistemaları mısal boladı. Jaratıwshı (dóretiwshilik) informaciya texnologiyaları informaciyalardı islep shıǵıs, odan paydalanatuǵın hám insandı strukturalıq bólim retinde óz ishine alatuǵın sistemalardan ibarat.

Informaciya texnologiyalarınıń házirgi zaman rawajlanıwı hám de jetiskenlikleri pán hám insan iskerliginiń barlıq tarawların informaciyalashti­rish zárúr ekenligin kórsetip atır. Sebebi áyne mine sol zat pútkil jámiettiiń informaciyalashtirilishi ushın tiykar hám zárúrli jay boladı.

Jámiyeti informaciyalastırıw degende, informaciyadan ekonomikanı rawajlandırıw, mámleket fantexnika rawajlanıwın, jámiyeti demokratiyalastırıw hám intellektuallıqlastırıw processlerin jedellashtirishni támiyinleytuǵın jámiyet baylıǵı retinde paydalanıw túsiniledi.

Haqıyqattan da, jámiyeti informaciyalastırıw — insannıń ómiriniń barlıq iskerlik tarawılarında intellektuallıq iskerliginiń rolin asırıw menen baylanıslı obiektiv process esaplanadı.

Jámiyeti informaciyalastırıw respublikamız xalqi turmıs dárejesiniń jaqsılanıwına, social mútajliklerdiń qandirilishiga, ekonomikanıń ósiwi hám de fantexnika rawajlanıwınıń jedellesiwine xızmet etedi.

Jámiyeti informaciyalastırıw procesin 5 tiykarǵı jóneliske ajıratıw múmkin:

1. Miynet, texnologiyalıq hám islep shıǵarıw procesi quralların kompleks avtomatlastırıw.

2. Ilimiy izertlewler, proektlestiriw hám islep shıǵarıw processlerin informaciyalastırıw.

3. Sırtqıliy jqtisodiy basqarıwdı avtomatlastırıw.

4. Xalıqqa xizmet kórsetiw salasın informaciyalastırıw.

5. Tálim hám kadrlar tayarlaw procesin informaciyalastırıw.

Hár qanday pán bolmıstıń birpara túsiniklerin ulıwmalasqan, birbiriga baylanısqan halda úyrenedi. Mısalı, fizika tábiyaat daǵı waqıyalar, hádiyseler, olardıń kelip shıǵıw shártsharoitlari, olardan insannıń ómirinde paydalanıw sıyaqlılardı úyrenedi. Fizikani oqıtıwda túrli usıl hám usıllardan paydalanıladı. Fizikada biliwdiń tiykarın teoriyalıq bilim hám ózlestirilgen bilimdi ámeliyatda tekseriw sırtqıl etedi. Nag eki halda da materialdı ózlestiriwde malum dárejedegi informaciyalar kompleksi oqıwshılar sanasına jetkiziledi.

Bilim alıwda, yaǵnıy málim túrdegi informaciyalardı ózlestiriwde kompyuter sistemasınıń járdemi benihoya úlken bolıp tabıladı. Informaciya qanday kóriniste ańlatılıwınan qaramastan, onı jıynaw, saqlaw, qayta islew hám paydalanıwda kompyuter texnikasınıń rolin tómendegiler belgileydi:

Birinshiden, oqıtıwda jańa informaciya texnologiyalarınan paydalanıw standart (dástúriy) sistemaǵa salıstırǵanda oqıw procesin jedellashtirib, studentte ilmga qızıǵıwshılıqtı asıradı, olar dóretiwshilik iskerligin o'stiradi, bilim beriwge differensial jantasıw, alınǵan bilimlerdi tákirarlaw, bekkemlew hám baqlawdı jeńillestiredi, studentti oqıw procesiniń subyektiga aylantıradi
Global tarmaqlardıo qásiyetleri Global tarmaqlar bir-birinen sezilerli uzaq aralıqta jaylasqan, kóbinese túrli mámleketlerde yamasa hár túrlı qitalarda jaylasqan abonentlerdi birlestiradi. Bunday tarmaqtıo abonentleri arasındaǵı baylanıs tarmaqları, radioaloqa sisteması hám xattoki sputnikli baylanıs tiykarında ámelge asırılıwı múmkin
Global tarmaqlar bir-birinen sezilerli uzaq aralıqta jaylasqan, kóbinese túrli mámleketlerde yamasa hár túrlı qitalarda jaylasqan abonentlerdi birlestiradi. Bunday tarmaqtıo abonentleri arasındaǵı baylanıs tarmaqları, radioaloqa sisteması hám xattoki sputnikli baylanıs tiykarında ámelge asırılıwı múmkin
• Global, aymaqlıq hám lokal esaplaw tarmaqların birlestiriw kóp tarmaqlı ierarxiyani jaratıw imkaniyatın beredi
• Global, aymaqlıq hám lokal esaplaw tarmaqların birlestiriw kóp tarmaqlı ierarxiyani jaratıw imkaniyatın beredi Glabal Tarmaqlar
• Aymaqlıq tarmaqlar global tarmaqlar quramına birlesedi hám aqırında, global tarmaqlar da quramalı strukturanı shólkemlestiriwi múmkin. Naǵız ózinday struktura házirde eo ataqlı hám ǵalabalıq bolǵan dúnya kólemindegi superglobal Internet informaciya tarmaǵında qabıl etilge
Lokal esaplaw tarmaqları aymaqlıq tarmaqqa onıo komponentalari retinde kiriwi múmkin, aymaqlıq tarmaqlar global tarmaqlar quramına birlesedi hám aqırında, global tarmaqlar da quramalı strukturanı shólkemlestiriwi múmkin Lokal tarmaqlar • Ofislarda lokal tarmaqlardı jaratıwda kóbirek shinali tapologiya, kemrek qıstırıp qoyıwlı hám radial tapologiya isletiledi. Shinali tapologiya tarmaǵı sızıqlı maǵlıwmatlardı uzatıw kanalın isletedi, oǵan salıstırǵanda qısqa biriktiruvchi liniyalar quralı menen interfeys plata arqalı barlıq uzellar jalǵanǵan bolıp tabıladı. Tarmaqtıo uzatıw uzelidan maǵlıwmatlar shina boyınsha eki tárepke tarqatıladı. Aradaǵı uzellar kiyatırǵan informaciyalardı translyaciya (alıp kórsetiw) etpeyd
Obal kompyuter tarmaqları túrli mámleketlerde túrli kontinentlerde jaylasqan obonentlarni birlestiradi. Obonentlar arasında baylanıs bunday tarmaqlarda telefon baylanıs liniyalarida, radio baylanıs, sputnik baylanıs sistemaları tiykarında ámelge asıriladı.

Regionlıq kompyuter tarmaqları bir-birinen talay uzaqta jaylasqan qandayda bir bir regionǵa tiyisli obonentlarni birlestiradi. Mısal : qandayda bir qala ishindegi yamasa ekonomikalıq regionda yamasa bólek bir mámlekette jaylasqan obonentlarni birlestiruvchi tarmaq. Lokal tarmaq kishi bir aymaqta jaylasqan obonentlarni birlestiradi. Bunday tarmaq ádetde anıq bir jayǵa baylanısqan boladı. Mısal : qandayda bir kárxana yamasa shólkemge mezgillliy tarmaqtıń uzınlıǵın 2-3 km menen sheklew múmkin. Bunday tarmaqlarda informaciya almasınıw baylanıs kabellari (geyde, telefon sisteması yamasa radiokanal) arqalı ámelge asıriladı. Bunda paydalanıwshılar tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler degi maǵlıwmatlardı birgelikte qayta islew hám maǵlıwmatlardı ayırbaslaw hám programma, baspadan shıǵarıw apparatı, modem hám basqa qurılmalardan birgelikte paydalanıw múmkinshiligine ıyelesedi. Sol sebepli, birden kóp kompyuterge iye bolǵan firmalar óz kompyuterlerin lokal tarmaqqa birlestiradi.

Lokal tarmaqta kompyuterler arasındaǵı aralıq jaqın bolǵanlıǵı sebepli, telefon kanallarınan paydalanmastán informaciyanı uzatıw tezligin asırıw múmkin. Lokal tarmaqta informaciyanı uzatıw ushın informaciyanı marshrutlash hám selektsiyalash kerek boladı. Marshrutlash bul - kerekli adreske informaciya blokın uzatıw jolin anıqlaw procesi bolıp tabıladı. Selektsiyalash - tiyisli mánzil degi axboroni saralaw bolıp esaplanadı.

Lokal tarmaqlar informaciyanı marshrutlash hám selektsiyalash usılı buyicha eki klasqa ajratıladı.

Lokal tarmaqlar selektsiyalash arqalı informaciyanı bir abonent sistemasınan boshka sistemaǵa uzatıwdı támiyinleydi.

Jumısshı sistemalar úlken muǵdardaǵı maǵlıwmattı saqlaw, izlew, quramalı esaplawlar, modellestiriw, programmalıq támiynattı rawajlandırıwǵa xızmet etedi.

Kompyuter tarmaqlarınıń lokal hám global túrleri málim. Bir-birinen uzaq bolmaǵan aralıqta jaylasqan kompyuterlerdi birlestiruvchi tarmaq - lokal tarmaq dep aytıladı. Kompyuterlerdi lokal tarmaqqa birlestiriw ushın :- tarmaqqa ulanuvchi hap bir kompyuterdiń lokal tarmaqtan informaciya alıwı hám maǵlıwmatlardı tarmaqqa uzatıwın támiyinleytuǵın tarmaq kartası menen úskenelew kerek, kompyuterlerdi kabellar jardeminde bir-biri menen ulab shıǵıw kerek. Birpara túrdegi tarmaqlarda kompyuterler bir-birine izbe-iz jalǵanadı (tap arsha aǵashı shıralarındaǵı lampochkalardek), geyparalarında bolsa, kabellar jalǵanıwı arnawlı koncentrator-qurılma (yamasa HUB) arqalı ámelge asıriladı. Kompyuter tarmaǵı jaqsı islewi ushın kóbinese arnawlı kompyuter-server ajratıladı. Serverler bir neshe bolıwı da múmkin. Serverler diskında kópshilik isletetuǵın programmalar, maǵlıwmatlar bazası hám t.b.jaylasadı, Kompyuter tarmaǵındaǵı basqa kompyuterler jumısshı stanciyalar dep ataladı. Egerde tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler bir-birinen talay uzaq aralıqta, mısalı, túrli qalalarda jaylasqan bolsa, bunday tarmaq olardı keń qamtılǵan kompyuter tarmaqları dep ataladı. Kóbinese keń qamtılǵan tarmaqqa bólek kompyuterler emes, bálki lokal kompyuter tarmaqları jalǵanadı. Dúnya kólemindegi keń qamtılǵan kompyuter tarmaqlar global kompyuter tarmaqları dep ataladı. Internet - málim bolǵan global kompyuter tarmaqlarınıń eń yirigi bolıp tabıladı, Internet - bul uzatqıshlar, telefon dizbeleri radio hám kosmik yuldosh arqalı plyonka járdeminde uzaro jalǵanǵan millionlap kompyuterler bolıp tabıladı. Olardıń bir kismi úlken hám salmaqlı, tap IBM korporativ tarmaǵı sıyaqlı, kompyuter tarmaqlarına birlesken. Basqaları universitet, licey, mektep hám menshik úylerde jaylasqan jeke kompyuterler bolıp tabıladı.
Xızmet - Tarmaq usınıs etetuǵın xızmetler (audio/video qońıraw, maǵlıwmat uzatıw hám t.b )
TARMOQ TURLARI

PAN (Personal Area Network) - kópi menen 8 ta urıs qatnasıwshısılar ámeldegi bolıwı múmkin hám radius qamrovi 30 metrge shekem.

LAN (Local Area Network) - 10 nan 100 ge shekem paydalanıwshılar ámeldegi bolıwı múmkin hám radius qamrovi 100 metrge shekem.
CAN (Campus Area Network) - ózine bir neshe LAN tarmaqların birlestiradi. Úlken hám kóp segmentli LAN payda etinadi.
MAN (Metropolitan Area Network) - qala qamrovidagi tarmaq. 1000 metr aralıqtı ózinde óz ishine aladı hám ózinde 1000 ta paydalanıwshılardı ózine birlestiradi.
WAN (Wide Area Network) - global kompyuter tarmaǵı esaplanadı. Million abonentlerdi ózinde birlestiradi (Internet).
OSI hám TCP/IP
Tarmaqtı islewi ushın bolsa bizge OSI modeli hám TCP/IP protokollar steki zárúr esaplanadı. OSI (Open System Interconnection) modeli 7 ta teksheden ibarat hám hár bir tekshe paket (maǵlıwmat uzatıwdıń bir túri esaplanadı ) payda etiwde óz belgisin qoyıp baradı. Yaǵnıy bunda eger maǵlıwmat qandayda bir qurılmadan shıǵıp ketiwden aldın 7-teksheden baslap tómengi tekshege túsip barıp paket kórinisine keledi hám uzatıladı. Ekinshi kompyuter onı qabıl etip alǵannan keyin bolsa 1-teksheden baslap joqarıǵa qaray shıǵıp baradı hám maǵlıwmat kórinisine keledi. Bunda eger qaysı bolıp tabıladı tekshede qátelik bolsa, paket qaytaldan soraladı yamasa soraw biykar etiledi
tarmaqlar hám Modemlar haqqında Bólim tarmaqları - bir kárxana bóliminde isleytuǵın hodimning salıstırǵanda úlken bolmaǵan toparı paydalanıwshı tarmaqları bolıp tabıladı.

Bul hodimlar birpara ulıwma máselelerdi sheshedi, mısalı, buxgalteriya esabın júrgizedi yamasa marketing menen shuǵillanadı. Bólimdegi hodimlar sanı 100 - 150 danaǵa shekem boladı, dep esaplanadı.

Bólim tarmaǵınıń tiykarǵı maqseti qosımshalar, maǵlıwmatlar lazer printerleri hám modemlar sıyaqlı local resursların bólistiriw bolıp tabıladı.

Ádetde, bólim tarmaqları bir yamasa eki fayllı serverge hám otızdan aspaǵan paydalanıwshılarǵa iye. Bólim tarmaqları, ádetde bólim tarmaqlarına ajralmaydi. Bul tarmaqta kárxana trafigining úlken bólegi jıynalǵan boladı. Bólim tarmaqları, Ethernet, Júzimen, Ring tarmaq texnologiyalardıń biri tiykarında jaratıladı. Bunday tarmaq ushın bir yamasa kópinde eki qıylı operatsion sistemalar xarakterli bolıp tabıladı. Kóbinese bul tarmaqta server isletilingen, mısalı, Net Ware, biraq paydalanıwshılardıń kóp bolǵanlıǵı bir reńli operatsion sistemanı, mısalı Windows 95 ni isletiw imkaniyatın beredi.

Tarmaqlarda mini ATS lardan paydalanıw

Firmanıń hár bir jumısshısı qala telefonı menen támiyinlew qımbat turatuǵın hám no qomoqbul ish bolıp tabıladı. Bir jay ishinde ótilgen hodimlarning bir-biri menen qala telefonı boyınsha uzaq isbilermenlik sóylesiwlerin aparıwı, ásirese telefon sóylesiwlerin waqıtboy tólewi sharayatında, maqsetke muwapıq usıllarında usıllarınan biri firmada shólkem ishinde paydalaniletuǵın ATS den (mikro-, ofis ATS) paydalanıw bolıp tabılad