Tema: Almasıq Jobası

Feyildiń dáreje kategoriyası
Jobası:
1. Feyildiń dáreje sı haqqında túsinik.
2. Túp dáreje
3. Ózlik dáreje.
4. Sheriklik dáreje
5. Ózgelik dáreje
6. Belgisiz dáreje.
Feyildiń dáreje kategoriyası is-háreket penen sub’ekt hám ob’ekt arasındaǵı 
qatnaslardı bildiredi. Yaǵnıy is-háreket penen islewshi arasındaǵı baslanıstı 
kórsetedi. Mısalı: ashtı, ashıldı, ashıstı, ashqızdı feyilllerin alıp qarayıq: Bunda 
ashıldı feyillerde is-háreket belgisiz sub’ekt yamasa grammatikalıq ob’ekt tárepinen, 
al qalǵanlarında grammatikalıq sub’ekt tárepinen islengeni bildirilip tur. Feyildiń 
dáreje kategoriyasınıń túrleri haqqında qaraqalpaq til biliminde hár qıylı pikirler 
ushıpasadı. Bir qatar miynetlerde, mektep sabaqlarında feyildiń 4 dárejesi bar dep 
kórsetilgen. N.A.Baskakov 5 dáreje bar dep kórsetken. Basqa tuwısqan túrkiy 
tillerinde feyildiń 5 dárejesi bar delingen. Sońǵı shıqqan ilimiy grammatikada da 5 
dáreje bar delingen. Túp dáreje. Feyildiń túp dárejesi ózine tán arnawlı dáreje 

---

affiksine iye emes, onıń mánisi, tiykarınan, feyildiń túbir hám dórendi túbir 
formaları arqalı ańlataladı. Sonlıqtan túp dáreje leksikalıq jol menen jasalıp, onıń is-
háreketi tek sub’ektke qatnaslı bolıp turadı. Mısalı: tepti, jedi, jazdı, qazdı. 
Bılayınsha qaraǵanda bul ózlik dárejege usas. Biraq biz olardı bir-birinen 
ajıratıwımız ushın feyillerdegi dáreje mánisin bildiriwshi grammatikalıq formalardı 
esapqa alamız. Túp dáreje feyilleri feyildiń basqa dárejeleriniń jasalıwı ushın tiykar 
boladı. Ózlik dáreje. Ózlik dáreje feyili sub’ekttiń is-háreketiniń ózine qaratılǵanın 
bildiredi, yaǵnıy is-háreket sub’ekttiń ózi tárepinen iske asadı. Qaraqalpaq tilinde 
ózlik dáreje q usıl menen bildiriledi: 1. Morfologiyalıq usıl. Bunda ózlik dáreje -ın, 
-in, -n, -ıl, -il, -l, --lıq, -lik, -ıq, -ik, -q, -k affiksleriniń járdeminde jasaladı: 
tayaplandı, búgildi, buwlıqtı, tolıqtı t.b. -ın, -in, -n affiksi awıspalı mánidegi túp 
feyillerge jalǵanadı, olar awıspasız feyilge aylanadı: kórindi, sıbirlandı, tayaplandı, 
qarandı t.b. -ıl, -il, -l affiksi. Bul affiks tiykarınan belgisiz dáreje affiksi. Ayırım feyil 
sózlerge jalǵanǵanda ózlik dáreje feyilin jasaydı. Mısalı: keril, búgil, awdapıl t.b. 
Bunda awıspalı awıspasızǵa -lıq, -lik, -ıq, -ik, -q, -k affikslerinen: buwlıq, atlıq, tınıq, 
qanıq, jetik. 2. Sintaksislik feyil menen bildiriliwi. Bunda ózlik dáreje feyilleri tabıs 
sepligindegi ózlik almasıǵın basqarıp keledi. 3. Leksikalıq usıl menen bildiriledi. 
Bunda túbir hám dórendi feyiller ózlik dáreje mánisin ańlatadı. Oyandı, quwandı, 
namıslandı t.b. 27 Sheriklik dáreje. Sheriklik dáreje feyilleri eki yamasa bir neshe 
sub’ekttiń qatnasıwı arqalı birgelesip, sheriklesip islengen háreketti bildiredi. Ol 
túbir hám dórendi feyillerge -ıs, -is, -s affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. qaǵıstı, 
qarıstı, ashıstı, sóylesti t.b. Sheriklik dáreje qospa affiks bolıp ketken -las, -les affiksi 
arqalı da jasaladı: qollastı, sálemlesti, járdemlesti, xoshlastı. Geyde sheriklik dáreje 
leksikalıq usıl menen de bildiriledi: aytıstı, gúpesti, keńesti, japıstı. Sheriklik dáreje 
feyillerinde grammatikalıq baslawısh birew boladı da, is-háreketke qatnasıwshı 
sub’ekt keminde ekew boladı. Sheriklik dáreje feyilleri túrli mánilik ottenoklarǵa 
iye. a) sheriklik dárejedegi feyiller eki yamasa bir neshe sub’ekttiń birigelesip 
jámlesip islengen isháreketlerin bildiredi: oylasıw, ushıpasıw, duslasıw. b) 
járdemlesiw, kómeklesiw mánisindegi is-háreketlerdi bildirediÚ: qazıstı, 
járdemlesti, tepisti t.b. Paydalanǵan ádebiyatlar. 1. Morfologiya. Nókis, 1974, 1981 

---

2. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. II tom, Moskva, 1951 3. Házirgi 
qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Nókis, 1994