Tema: Ashiq ha’m jabiq ekonomika

Tiykarg’i bo’lim
Bólek (individual ) xojalıq subiektleri (qarıydar yamasa islep shıǵarıwshı) dıń individual bazarlarda ekonomikalıq hatti-háreketin uyreniwshi mikroekonomikadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ekonomikanı bir pútkilliginshe úyrenedi, ekonomikada ulıwma ámeldegi bolǵan mashqalalardi analiz etedi, ulıwma (jalpı) shamalar menen jumıs kóredi, yaǵnıy bular: jalpı ishki ónim, milliy dáramat, jalpı talap, jalpı usınıs, jalpı tutınıw, investisiyalar, bahalerdin’ ulıwma dárejesi, jumıssızlıq dárejesi, mámleket qarızları hám basqalar.
Makroekonomika úyrenetuǵın tiykarǵı máseleler bular: iqti sodiy ósiw jáne onıń pátleri; ekonomikalıq terbelis jáne onıń sebebleri; bántlik dárejesi hám jumıssızlıq mashqalası; ulıwma bahalar dárejesi hám infilyatsiya mashqalası; procent stavkası dárejesi hám pul mámilesi mashqalası; mámleket byudjeti jaǵdayı, mámleket byudjeti deficitligin finanslıq támiynlew mashqalası hám mashqalası; tólew balansı jaǵdayı hám valyuta stul máseleleri; makroekonomikalıq siyasat máseleleri.
Bul mashqalalardi barlıǵın mikroekonomikalıq názerinen, yaǵnıy bólek alınǵan qarıydar, firma yamasa tarmaq dárejesinde sheshiw múmkin emes. Naǵız óziniń ushın, yaǵnıy ulıwma, makroekonomikalıq máseleler ámeldegi bolǵanlıǵı sebepli ekonomika teoriyasında ǵárezsiz bolǵan bólim, ǵárezsiz pán makroekonomika payda bolıwına zárúrshilik payda boldı.

2.1. Ashiq ekonomika tu’sinigi ha’m onin’ ko’rinisleri
Jabıq ekonomika tiykarınan real jaǵdayda baqlanbaydı. Tiykarınan hesh qaysı mámleket basqa mámleket menen ekonomikalıq baylanıs etpesten ǵárezsiz túrde ámeldegi bola almaydı hám rawajlana almaydı. Bul túsinik fakat ashıq ekonomika menen salıstırıp úyreniw ushın paydalanıladı.
Mámlekettiń qanshellilik dárejede ashıq ekonomikaǵa maslasqanlıq yamasa ashıq iktisodiyotdan paydalanıw dárejesin tómendegi kórsetkishler ańlatadı :
Import kvotası = Import / JaIO’ * 100 %
Import kvotası - import kóleminiń mámlekettiń JaIO’ida tutqan úlesin ańlatadı.
Kirip kvotası = Kirip / JaIO’ * 100%
Kirip kvotası - mámleket JaIO’inde kirip potencialı qanshellilik dárejede ekenligin ańlatadı.
Sırtqı sawda aylanbası kvotası = sırtqı sawda aylanbası / JaIO’ * 100%
Ashıq ekonomika kishi hám úlken ashıq ekonomika sıyaqlı kórinislerde bolıp, olardıń bir qansha ayrıqsha tárepleri bar. Atap aytqanda, olar real procent stavkasınıń qollanılıwı menen parıq etedi.
Kishi ashıq ekonomikada real procent stavkası barlıq mámleketlerde ekonomikaǵa birdey dárejede tásir kórsetedi yamasa hámme mámleketlerdiń bir birine bolǵan tásiri birdey dárejede, yaǵnıy sezilerli dárejede parq etpeydi, dep qaraladı.
Úlken ashıq ekonomikalıq modelinde bul másele basqashalaw sheshiledi, yaǵnıy sırtqı sawda aylanbası boyınsha úlken tásirge iye bolǵan mámleketlerdiń bul real procent stavkasın ornatiliwinda hám basqa mámleketliklerge salıstırǵanda bul procent stavkanıń tásirin anıqlawda úlken tásirge iye ekenligi bólek esapqa alınadı.
Y=C+I+G+Xn
Tiykarǵı makroekonomikalıq teńlikke tásir etiwshi faktorlar kirip hám importtıń (kólemi esabında ) óz-ara ayırmashılıǵı, yaǵnıy Nx esaplanadı.
Sap kirip Xn = X- M
bul erda :
X- kirip kólemi ; M - import kólemi.
Dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde sap kirip kólemi tiykarǵı teńliktiń basqa kórsetkishlerine salıstırǵanda JaIO’ kólemine kem tásir kórsetedi (ortasha 3-4 % JaIO’degi úlesi).
Tiykarǵı teńlikti ózgertiremiz :
Y -C- G = I + Xn
Ańlatpanıń shep tárepi Y- C- G milliy fondni beredi yaǵnıy úy xojalıǵı tutınıwı hám mámleket talabın kondirilgennen keyin qalǵan bólegi esaplanadı Sol sebepli Y -C- G ańlatpanı S menen belgilep alamız.
S = Y -C- G.
Endi ańlatpa tómendegishe tús aladı : S = I + Xn yamasa (I - S) + Xn = 0
(I - S) + Xn = 0 bul teńlik milliy esaplardıń tiykarǵı teńligi bolıp, xalıq aralıq aǵıslar ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı ańlatadı, yaǵnıy aldınan belgilengen jamg'arilgan kapital (I - S) hám xalıq aralıq aǵıslar Xn.
(I - S) + Xn = 0 teńleme degi hár bir qatnasıwshı kórsetkish ayriqsha atalıwǵa iye hám ayriqsha funktsiyaǵa iye.
(I - S) tólew balansında kapital háreketi sshoti dep ataladı hám ishki investitsiyanıń ishki jiynawdan artıqmashilıǵın ańlatadı.
Investitsiya mámleket degi fondlardı asırıwı múmkin, yaǵnıy isbilermenler investitsion joybarlardı sırt el kapitalı qatnasıwı arqalı finanslastiradi. Bunnan kelip shıǵadı kapital háreketi sshoti sırtqı qarızlar arqalı finanslastiriladi, yaǵnıy ishki kapital fondı kólemine teń boladı.
Xn ni biz sap kirip dep ataǵan edik. (I - S) + Xn = 0 teńlemede bolsa Xn ózinde shetten sap kirip ornına alınǵan summanı ańlatadı hám tólew balansınıń ámeldegi sshot yamasa ámeldegi operatsiyalar sshoti dep júritiledi.
(I -S) + Xn = 0 teńlikine kaytadigan bolsaq eger teńlikte (I - S) muǵdar oń (unamlı ) qaldıqqa iye bolsa, Xn keri (unamsız ) boladı degeni. Bul óz - ózinden kapital háreketi sshotini oń qaldıqqa iye ekenligin hám tólew balansı sshotida defitsit bolǵanlıǵın ańlatadı, bul sonı ańlatadıki, biz jáhán bazarınan kiripke qaraǵanda importtı kóbirek etiwimiz kerek.
Kerisinshe eger (I - S) keri bahaǵa iye bolsa Xn oń boladı. Ol jaǵdayda kapital háreketi sshotida defitsit hám ámeldegi operatsiyalar sshotida oń (unamlı ) saldoga iye bolamız. Bunda mámleket jáhán bazarında kreditor rolin atqaradı hám importqa qaraǵanda kiripti kóbeygenin ańlatadı.
Egerde milliy jiynaw mámleket ishindegi fonddan artıp ketsa, artqan bólegi sırt elge investitsiya etiliwi múmkin.
Egerde kerisinshe mámleket ishindegi investitsiya milliy fonddan artıp kets, ol jaǵdayda biznidin’ mámleketke investitsiya etiliwi kerek boladı.