Hazirgi zaman gilobaliq piroblemalar felosofiyaliq analiz Joba

Hazirgi zaman gilobaliq piroblemalar felosofiyaliq analiz
Joba:
1. Global mashqalalardıń mánisi
2. ''Insan - jámiyet sistemasındaǵı global máseleler
3. Filosofiyanıń gnesologik máseleleri
4. Juwmaq

1. Insaniyat jámiyetiniń rawajlanıwı hesh qashan hám hechqayerda

ańsat, beto'siq keshpegen. Mudamı hám hámme dáwirlerde jámiyet
aldında arnawlı bir máseleler kese bolıp turǵan. Bular, bir
tárepden, tábiyaat báleleriniń nátiyjesi bolıp esaplanıw kórinetuǵın bolatuǵın
jer silkinıwları, suw tasqınları, qurǵaqlıq, quyash radiatsiyası
ózgeriwi menen baylanıslı túrli epidemiyalıq keseliiklar hám taǵı basqalar bolsa,
ekinshi tárepden, insan iskerligi nátiyjesinde júzege kelgen socialekonomikalıq,
siyasiy-materiallıq turmısqa tiyisli bolǵan antropogen
máseleler bolıp tabıladı.
Jáhán kóleminde júz bergen processleritahlili sonı kórsetedi,
házirgi waqıtta, insaniyat ushın ótkir, aktual bolıp turǵan
global máseleler tómendegilerden ibarat : ■
a) Jer júzinde tınıshlıqtı támiyinlew hám jalpı oba urıslarınıń
aldın alıw (urıs hám tınıshlıq mashqalası );
* b) átirap - ortalıqtı nátiyjeli qáwipsizlik qUish (ekologiyalıq mashqala );
d) xalıq sanınıń orta barıwı menen islep shıǵarıw rawajlanıwı
proporcionallıǵına erisiw (demografik mashqala );
e) Jer júzi xalqın zárúr azıq-túlik hám energiya dárekleri
menen isenimli támiyinlew;
f) ashlıq,- jarlılıq hám qalaqlıqtı tamamlaw ushın joqarı
rawajlanǵan hám olardan keyinde qalǵan mamlkatlar ortasındagikeskin
farqni saplastırıw ;
g) qáwipli keselliklerdi tamamlaw ;
h) insan ruwxıy -etikalıq ortalıǵı sofligini támiyinlew (etikologiya
mashqalası ) hám basqalar.
Bul mashqalalaming hár biri ol yamasa bul dárejede socialsiyosiy,
ekonomikalıq, huqıqıy noqatyi názerden ilimiy analiz etilgen.
Áyne waqıtta, dáwirimizning ulıwmadunyalıq máseleleriniń
filosofiyalıq talqini da ilimiy ádebiyatlarda óz ańlatpasın tabıp atır.
Global mashqalalardi filosofiya noqatyi názerinen úyreniwde, Dástewal olardıń mánisi, kelip shıǵıw sebepleri, saplastırıw
yoilarini, umummetodologik táreplerin izertlewge itibar
berilip atır. Onıń ushın bul mashqalalardi analiz qılıwda
filosofiyanıń tariyxıylıq, logikalıq, sistemasıylik sıyaqlı principlerıge
súyenilip atır. Global máseleler insaniyat rawajlanıwınıń
nátiyjesi esaplansa -de, házirgi zaman sharayatında júzege kelgen
sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydıń da áqibeti bolıp tabıladı.
Kelip shıǵıwı, tereńlesip barıwı, kólemi hám hal etiliwiniń
quramalılıǵı táreplerine kóre, olardı úsh gruppaǵa ajıratıw múmkin:
Birinshisi, ámeldegi social basqarıw princpınıń tábiyaatı, túrli region
mámleketleriniń túrme-túr mápleri Shap talap etilgen-máseleler.
Ekinshi toparı,- „insonkelip shıǵıs máseleler. >
Úshinshisi, „jamiyat-tábiyaat“ sisteması sheńberindegi munasábetlerden
kelip shıǵıs máseleler.
Global mashqalalardıń túrleri óz-ara qanshellilik parıqlansada,;
bul tarawlar daǵı ulıwmalıq, dástewal, pútkil insaniyattıń
turmısı shárt-shárayatları, múmkinshilikleri hám perspektivası máseleleri bolıp tabıladı.
Ekinshi tárepden, olar, ol yamasa bul damjada házirgi dáwirdiń
bas faktorı — pán-texnika revolyuciyası menen baylanıslı bolıp tabıladı, yaǵnıy onıń
áqibeti bolıp tabıladı. Biziń dáwirimizde pánniń rawajlanıw pátleri oǵada
úlken bolıp tabıladı. Fanda erisilgen jańa ashılıwlar demde jańa texnika quralları
jaratıwdı támiyinlasa, óz gezeginde, texnika rawajlanıwı da fanda
jańa ózgerisler júz etiwge saldamlı dúmpish berip atır. Bulaming
nátiyjesi bolıp esaplanıw, erisilgen jańa ashılıwlar arnawlı bir maqsetlerge
xizmet etip atır. Bul bolsa global mashqalalardıń jáne de ótkir,
aktual bolıp turıwına alıp keliwd^J^
Jámiyet ishki qarama-qarsılıqları tiig'dirgan global máseleler
Insaniyat óziniń bir turmıs formasından ekinshisine, mısalı,
kóshpelinchi sharbashılıqtan dıyxancMlikka ótiwi processindeTayın ónimlerdi tutınıw etiwden, ulami qayta tayarlaw
hám egin ekib, jetistiriwge ótiwi menen social munasábetler
rawajlanıp ketti. Jeke menshikshilik munasábetleriniń qarar
tabıwı menen adamlıq jámiyetinde húkim súrgen ápiwayı kórinistegi
social teńlik toqtatıw tawıp, onıń ornına ónim alıw menen
bogMiq bolǵan munasábetler júzege keledi. Kisiler social
ómiriniń islengenligi jámiyet ilgerilama háreketinde tegis emeslik
hám orın alǵan mashqalalardı sheshiwde urıslardan qural retinde
paydalanıw zárúriyatın keltirip shıǵardı. Házirgi waqıtta eń úlken
global mashqala bolǵan urıs hám tınıshlıq mashqalasın áne sol
tárzde jámiyet ishki rawajlanıwı processleri maydanǵa alıp kelgen.
Ekenin aytıw kerek, urıs hám tınıshlıq mashqalası mámleket ishinde yamasa
onıń sırtında, mámleketler ortasındaǵı tartıslı máselelami
hal ctishda siyasiy zorlıqshılıq isletiw, yoxud onı esaptan tısqarı etiwdi
ańlatadı. Tınıshlıq — xalqlaming qálew-shıdamlılıǵı, arzıw-úmiti bolsa,
urıs bolsa, kerisinshe, húkimran kúshlerdiń siyasatı áqibeti bolıp tabıladı.
Jazba yodgorjiklarning gúwalıq beriwishe, sońǵı 6 mıń jıl
dawamında, jer júzinde 15 mıńnan zıyat urıslar júz bergen.
Sol dáwir ishinde tek 300 yilgina urıssız keshken.
Amerikalıq alım R. Klarkning „Urıs ilmi hám tınıshlıq" kitabında
keltirilgen maǵlıwmatlarǵa kóre, túrli dáwirlerde júz bergen urıslar
analizi sonı kórsetedi, 1820— 1859 -jıllarda jer júzinde 1 mlrd
xalıq jasaǵan, 92 urısda 800 mıń kisi qaytıs bolǵan, 1860—
1899 -jıllarda 106 urısda 1, 3 mln., 1900— 1949 -jıllarda bolsa 117
ta urısda 142, 5 mln adam qirilib ketken.
Biziń dáwirimizde de mámleketler ortasındaǵı munasábetler
tarawlarında zorlıqshılıqqa umtılıw, onıń ushın jalpı oba
quralların kóplegen islep shıǵıw menen áskeriy ústinlikke erisiw
ol yamasa bul mámleketlikler sırtqı siyasatınıń zárúrli baǵdarı bolıp
qalıp atır. Sonday bir jaǵdayda, termoyadro urısına jol Qóyılgudek bolsa, jáhán kóleminde sonday apat júz berediki,
onıń nátiyjesin esap -kitap etetuǵın janzattıń ózi bolmay
qaladı. 1945-jıl 6 - hám 9 - avgustında eki kem quwatli atom
bombasining amerikalıqlar tárepinen Yaponiyanıń Xirosima hám
Nagasaki qalaları ústinde portlatilganligi aqıbetleri de bunı ayqın
kórsetken edi.
Insaniyatqa 50 jıldan kóbirek waqıttan berli qáwip salıp turǵan
atom qorqınıshlıı aqıbetlerin matematikanıń házirgi jetiskenlikleri
tiykarında modellestiriw sonı kórsetdiki, biziń dáwirimizde
tóplanǵan 50 mińnen aslam yadro zaryadların 100—150
megatonna (Xirosimaga taslanǵanınan 10—15 ret úlken)
quwatga iye bolǵan bólegi (bir atom suw astı kemasidagi portlaytuǵın
element 200 megatonna) portlatilsa, Amerika, Evropa hám
Aziyadaǵı tiykarǵı qalalar órt astında qalıp ketiwi, bir aydan
keyin jer ústindegi atmosfera temperaturası 15—20°C, ayırım regionlarda
bolsa 40—45°C tómenlep, onıń aylanıwı (cirkulatsiyasi) ulıwma
ózgeriwi, Arqa yarım shardan qublaǵa qaray tarqalǵan
nur ótkermeytuǵın qara qatlam pútkil planetanı qoplab alıwı
júz beredi. Dushshı suwdiń barlıq dárekleri muzlaydi, barlıq
ekologiyalıq baylanıslar uziladi, ónim nobud boladı. Jer ústindegi turmıs
tawsıladı.

2. Global mashqala retinde tınıshlıqtı támiyinlew áskeriy ǵárejetlami

keskin kemeytiwdi de talap etedi. Sebebi, 1900- jıldan
bed áskeriy jumısqa ajıratılǵan aqshalar 30 retten kóbirek asıp,
90 -jıllar basında 500 mlrd dollardan da joqarı boldı. Áskeriy
yamasa ol menen baylanıslı islep shıǵarıw tarawlarında 60 mln kisi iskerlik
kórsetken. Atap aytqanda, úzliksiz áskerlerde 25 mln den artıq
jeke quram, 10 mln yarım áskeriy qosılma, áskeriy
mákemelerde isleytuǵın 5 mln puqaralıq kásip iyesi bar. Házirgi waqıtta ápiwayı qural -qurallaming wayranlıq keltiretuǵın
kúshi de yadro quralılıq dárejesine jaqınlasıp qalıp atır.
Global máselelerden taǵı bin — ashlıq, jarlılıq hám
górsawatlıqtıń aldın alıw ushın rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan
mámleketler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlaming aldın alıwdan ibarat.
Rawajlanıp atırǵan mámleketler túrlishe tárzde hám túrlishe
múddetlerde keshken gúreslerden keyin siyasiy ǵárezsizlikke
eriwgech, tazadan jaratılǵan siyasiy sistemalar tiykarında óz
ekonomikasın, mámleket sistemasın 'afo etiwge kirdilerlar. Olardıń
ishindegi bir qansha mámleketler burınǵı sotsialistik basqarıw princpı mámleketleri
menen ideologik, sawda -ekonomikalıq hám áskeriy-siyasiy tarawlarda keń
sheriklik etken edi. Lekin, bularda da, basqalarında da
ekonomikada, onıń menen talap etilgen socialliq ómirdiń barlıq
tarawlarında qalaqlıq dawam etaverdi. Bunıń eń tiykarǵı sebepleri hám
ulıwmajihatlari sırtqı hám ishki faktorlarǵa barıp taqaladı.
Sırtqı faktor — ilgeri koloniya yamasa ǵárezli bolǵan
xalıqlardıń ótken zamanı menen baylanıslı. 0 'tmishda olardıń xojalıq
turmısı zorlıq menen ózgertirilgen, kóbinese turaqlı halda bolǵan
qalaq siyasiy munasábetler saqlap qalınǵan edi. Milliy ǵárezsizlik
qoMga kiritilgennen keyin de burınǵı koloniyalarda metropoliyalar
iri oraylarınıń ekonomikalıq tásiri saqlap qolindi.
Sociallıq-ekonomikalıq qalaqlıqtıń dawam etiwi, olardıń xojalıq
rawajlanıwı baǵdarı ústin turatuǵın dárejede burınǵı metropoliya menen
ámeldegi baylanıslardı dawam ettiriwge qaratildi. Nátiyjede, xalıq aralıq
monopolistik gruppalardıń qalaq mámleketler ústinen xojayınlıq
etiwi dawam etaverdi. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerden
olinayotgan payda zayom hám qarızlardı protsentli qaytarıw hám de
keltirilgen ónimlerge belgilengen monopol bahodan paydalanıw
sebepli, olardıń ekonomikasına sarp etiw etilgen kapital aqsha
lardan bir neshe ret kóp bolıp atır. Mısalı, Jer júzinde Eń kem rawajlanǵan region bolǵan Afrikada (Qubla Afrika
Respublikasın qospaǵanda ) ólim, ómirdiń qısqalıǵı, sawat -
sizlik, jarlılıq dúnya boyınsha birinshi o. ￡rindaligiga qaramay,
bul mannan tek ǵana AQSH alǵan dáramat 1950-jıldan 1975-
jılǵa shekem 5436 mln dollar boldı (payda 200 % ten artıq ). Keyingi
15 jılda da bul kórsetkish saqlap qolindi.
Kópshilik rawajlanǵan mámleketlikler „uchinchi dúnya “ mámleketlerine
shiyki zat derekyi, qarjı bazarına kapital shıǵarıw
ushın qolay tarawdıń retinde qaraydılar. Sońıında, rawajlanıp atırǵan
mámleketlerdiń social rawajlanıwı sırtqı faktorlarǵa baylanıslı bolıp
qalıp atır.
Ishki faktor — burınǵı koloniya mámleketleri ekonomikasınıń
kóp ukladliligi, onıń ishinde belgileytuǵın poziciyayi — mayda tavar
islilab shıǵarıwǵa tiykarlanǵanlıǵında bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, bul uklad socialekonomikalıq
rawajlanıwdı jedellestiriwge xızmet qilsa da básekine
shıdamı noqatyi názerinen nashar esaplanadı.
Ekonomikanıń kóp ukladliligidan saldamlı social aqıbetler
kelip shıǵadı. Atap aytqanda, rawajlanıp atırǵan mámleketlerde sonday
socialTmadaniy ortalıq barki, ol jaǵdayda hár túrli social
kúshler, gruppalar, qatlamlar hám taǵı basqalar óz-ara júdá quramalı
munasábette bolıp, olardı basqarıw qıyın.
Rawajlanıp atırǵan mámleketler óz ilgerilama háreketinde keyinde
qalıwdıń social sebeplerinen taǵı biri — bul burınǵı metropoliyada
tayarlanǵan qánigelerdiń óz mámleketlerinen ketiwi bolıp tabıladı.
Óytkeni arnawlı bir dárejede jumıssızlıq menen baylanıslı bolsa -de,
lekin, tiykarlanıp, metropoliya mádeniyatı hám taǵı basqalar sebepli bolıp tabıladı.
Joqarı rawajlanǵan mámleketler burınǵı koloniyalardan kiyatırǵan
qánigeler, esabına salmaqlı payda alıp atır. Mısalı,
AQSH de bulardan paydalanıw nátiyjesinde tazadan qánigeler
tayarlawda talay mablag1 tejalmoqda. Rawajlanıp atırǵan mámleketler social qalaqlıǵınıń kolami
keń, onıń faktorları sonday tábiyaatqa egaki, bul qalaqlıq hesh
qashan óz-ózinen jónge salıw etilmeydi, kerisinshe, tereńlesip
barıw meyline iye. Xalıqtıń kópshilik bólegi jarlılıǵı artıp
baratırǵanlıǵı social ofatga aylanıp qalıp atır. Mámleket
kólemindegi ekonomikalıq qıyınshılıqlar ol yamasa bul tárzdegi ulıwma mámleketlik
programmasın ámelge asırıw imkaniyatın bermeyotir.
Bunday úlken qáwiptiń bar ekenligi taraqqiyparvar; kúshlerdi
o'ylantirib qoymasligi múmkin emes. Olardıń ǵayratı menen
rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń máseleleri BMT dárejesinde bir
neshe ret talqılaw obiekti boldı. Bul máseleler házir de
bul shólkem dıqqat orayında bolıp tabıladı.,
3. Házirgi waqıtta insaniyat ruwxıylıqı sofligini saqlap, onı
ruwxıy páseńlewden asıraw da ulıwmadunyalıq mashqalaǵa
aylanıp barıp atır. Gáp sonda, zorlıqshılıq hám jerkenish kisiler
ortasındaǵı munasábetlerde tereń túbir atip, ruwxıy ortalıqtı
barǵan sayın uwlı zatlamoqda. Bunı toqtatıp qalıw hám keskin kemeytiwge
erisiw wazıypaları insaniyattıń dúnya kóleminde kúsh-ǵayratların
birlestiriwdi talap etpekte. Aibatta,,, etikoxavf“,, ptikofalokat“
atı menen belgilengenler atırǵan hádiyseler, ol yamasa bul dárejede,
insaniyat rawajlanıwınıń octmishida da dus kelgen hám civilizatsiyanıń
joldasi bolıp kelgen. Bir tárepden, mádeniyat rawajlanıp,
boyib, barǵan sayın ulıwma insanıylıq tús alıp barsa, ekinshi
tárepden, hár túrli jerkinishlilik hám záhár tımsalı bolǵan ayıpkerlik, Fransiyada, AQSH hám basqa mámleketlerde) narkotik elementlami
tarqatganlik ushın salmaqli jaza ilajları belgilengen. BMT dárejesinde
da zárúr shólkemler tuzilib, bul social illetke qarsı gúresilip atır.
Lekin, bangivor elementlar tayarlaw hám satıwdan oǵada
úlken payda alıp atırǵan paydaxorlar bul og'udan o'layotganlar sanı
jıldan jılǵa asıp baratırǵanlıǵına qaramay, barlıq múmkinshiliklerden
paydalanmoqdalar.
Etikologiyaviy mashqala quramında terrorchilikning o'mi bólek bolıp tabıladı.
Terrorchilik social antogonizm menen bir waqıtta, onıń
formalarınan biri retinde kelip shıqqan. Onıń xillari barǵan sayın kóbeyip
barıp atır. Házirgi waqıtta siyasiy terrorchilikdan tısqarı, ekonomika
menen baylanıslı terrorchilik da kúsheyip barıp atır.
Mısalı, hawa qaraqshılıǵı jolı menen tayınalami alıp shaǵılısıw,
adamlami girewge alıw hám ornına pul alıwǵa urınıslar tez-tez
júz beriwin informaciya quralları tarqatıp turıptı. Terrorchilik óziniń
bir qatar belgilerine kóre uyushgan tús alıp atır. Pomografiya,
islovatxonalar, keyininen bangivor elementlardı tarqatıw maqsetinde
mámleket sistemasındaǵı hámeldarlami satıp alıwǵa erisip, óz iskerligin
dawam ettirip atırǵan mafiya bunıń ayqın tımsalı bolıp tabıladı.
Joqarıdagilardan usıdan ayqın boladı, Jerdegi turmıstı saqlap qalıwdıń
tiykarǵı shárti — jalpı oba urıslarınıń aldın alıw hám de
planetamizning bir qansha regionları xalıqları qalaqlıǵın tugatib,
insaniyat jámiyeti proporcional rawajlanıwına erisiw hám ruwxıy
ortalıqtı salamatlandırıw ushın insaniyat kúsh-ǵayratların
birlestiriw kerek boladı.
4. Eger ekonomikalıq jaǵday jámiyet rawajlanıwı ishki nizamlıqları menen
talaplanǵan bo'Isa,, {lemografiyaviy jarılıw “ insannıń qálewirodasi,
ámeldegi dástúrlerge sadıqlıǵı, materiallıq dárejesi, turmıs
kriteryaları hám taǵı basqalar menen belgilenetuǵın process bolıp tabıladı.
Jer júzesinde dáslepki paleolit dáwiri basında 100—200 mıń, keyin
bangilik, buzıqlıq, terrorchilik, máskúnemlik sıyaqlı illetler
da kúsheyip bardı.
Jaqın waqıtlarǵa shekem ruwxıy ortalıqtı global dárejede buzıwshi
joqarıdaǵı illetlaming tábiyaatın túsindirme berip atır marksistik hám,, buijuacha“
dep atalǵan qarawlar bar edi. Mısalı, birinshi riuqtayi
názerge kóre, bulami tek antagonistik jámiyetler tuwdıradı. Bul Jámiyetler ornına sotsializmni qurıw menen ulaming social
túbirleri joytıladı, dep esaplanilardi. Lekin, social ámeliyat
bunday qarawlardıń qıyalıy ekenligin kórsetdi. Dúnyanıń
barlıq bóleginde, sonday-aq, burınǵı sotsialistik sistema mámleketlerinde,
etikoxavfning, mánisine kóre, ulıwma ekenligi málim
boldı. Bundaǵı tiykarǵı parq bolsa, qáwipli illetlaming kórinetuǵın bolıwı,
túrleri hám tarqalǵanlıǵı dárejesin ańlatadı, tek. Mısalı,
AQSH bo￡yicha sonday maǵlıwmatlar málim: mámlekette
(1970—1980-jıllarda ) ayıpkerlik 3 ret, onıń ósiw pátleri
bolsa 10 teńdey arttı. Bunnan on yilcha aldın AQSH Prezidenti
R. Reygan sonday degen edi:) yMámlekette hár 30 sanıyttda
kózkóreki adam o 'Idirish, hár 10 sekundta — ar-namısqa tiyiw, hár
10 sekundta — turmısqa qáwip salatuǵın hújim, hár 30 sekundta
— avtomobil o 'g (irlash hám taǵı basqalar júz bo 'lmoqda4.
Buǵan uqsaǵan jaǵdaynı basqa ko￡pgina mámleketlerde de
kóriw múmkin. Jáhán daǵı kóplegen mámleketlerde ekonomikalıq
jınayatehilik sanı asıp barıp atır.
Etikologik rttuammolar sistemasında kormpsiya — hámeldar
shaxslami satıp alıw arqasında júz berip atırǵan jınayatlar úlesi
barǵan sayın artıp barıp atır. Bunday jınayattıń subyekti islep
shıǵarıwshılar menen siyasatshılar, áskerler, parlament aǵzaları,
basqarıw hám basqa basqarıw buwınlarındaǵı kóplegen
hámeldarlar bolıp tabıladı.
Jınayattıń bul kórinisi jámiyet rawajlanıwınıń ótiw dáwiri,
dep atalǵan basqıshlarında, ásirese, jalpı tús aladı. Mısalı,
Ǵárezsiz Mámleketlikler Doslıq awqamına kirgen mámleketler házirgi
sharayatta bul hádiyse menen to'qnash kelip turıptı1.
Ruwxıy ortalıqtı bılǵap taslawda keyingi waqıtlarda, ásirese,
máskúnemlik hám bangilikning o'mi úlken bolıp atır. Kóplegen
mámleketlerde (mısalı, Iran Islam Respublikasında, 0 'zbekiston, Paleolit basında — 1 mln, neolit basında — 10 mln, aqırında 50
mln, eramız baslarında — 230 mln adam jasaǵan. Planetamızdaǵı
xalıqtıń sanı házirgi waqıtta, 6, 5 mlrd den arttı. Bul nomerlerde
xalıqtıń sanı ósip barǵanlıǵı belgilengeni kórinedi. Tiykarınan bolsa,
bul nomerler adamlardı tiyisli materiallıq qurallar (azıq-túlik,
kiyim-keshek, turar jay hám t.b. ) menen támiyinlew, zárúr maǵlıwmat
dárejesi, medicinalıq hám huqıqıy xızmet, tiyisli social qáwipsizlik,
jetkinshek tárbiyası máselesin da kún rejimine qóyadı.
Ilimpazlar xalıqtıń o 'sishi menen baylanıslı máselelerge XvIII
asirdeyoqe'tiborberishgan. Atap aytqanda, ingliz ekonomistsi R. T. Maltus
bunnan 200 jıl awal sonday jazǵan edi:, /lgar tómen siyasiy gruppa
klasslar ladanlıǵı hám buzıqlıǵına qaramastan ko 'payib baraversa,
i halda m a 'rifatli klasslar o 'zlarining jaqınlarına bolǵan
nasroniylarcha muhabbatı menen hesh ne ete almaydılar“.,, Otaonasi
perzentiniń jasaytuǵının ta 'minlash ushın zárúr kapitalǵa
iye bo 'Imasa, bul perzenttiń jasawǵa qanday haqqi bar? Bunday
perzent tek qayır-ehsonga ko 'z tıgıwı múmkin "., J3 oshqa kisiler
tárepinen iyelengen dúnyaǵa kelgen adam... bul dúnyada ulıwma
artıqshadir“.
Maltusning bul qarawları menen házirgi dáwirde ilgeri surilgan
noqatyi názerler ulıwmaday kórinedi. Mısalı, Rim klubınıń
belgili wákili, matematikalıq J. Forreyster modeli boyınsha hám Massachusets
texnologiya institutı (AQSH professorı Denis Medouz hám
onıń xızmetkerleri tárepinen tayarlanǵan,, 0 'sish shegaraları“
kitabında insaniyat rawajlanıwınıń besew parametrlerinen bin bolǵan, 4 emografik jarılıw “ haqqında gáp baradı. Onıń pikrine qaraǵanda, eger
xalıqtıń ósiwi házirgi pát menen barsa, 2000-jılǵa kelip,
tez arada hámme ónimli jerler awıl xojalıǵı óndirisi
sheńberine tartılıp boladı. Nounumdor, sahra jerlerdi ózlestiriw,
teńiz suwın dushshılestiriw, jasalma azıq-túlik jaratıw hám
taǵı basqalar bolsa kútá úlken ǵárejetti talap etedi. 2100-jılǵa kelip bolsa,
bul resurslar tawsıladı, islep shıǵarıw qisqaradı, ólim kópayadi Házirgi waqıtta insan iskerligi tásirinde biosferanıń cfzgarishi júdá tezlik menen barayapti. Insan Jer kurrasining túsin ózgertiwde úlken geologik kúsh retinde payda bolǵanın v. I. vernadskiy tárepinen takidlab ótilgen edi. Insannıń tábiyiy processlerden nadurıs paydalanıwı nátiyjesinde XX ásirdiń ortalarında ekologiyalıq máseleler júdá háwij alıp ketti. Ekologiyalıq mashqala degende insannıń tábiyaatqa kórsetip atırǵan tásiri menen bog^liq túrde tábiyaattıń insanǵa reakciyası, yaǵnıy onıń ekonomikasında, turmısda xojalıq áhmiyetine iyelik etiw bolǵan processler, tábiyiy xodisalar menen baylanıslı bolǵan hár qanday xodisa túsiniledi. (ıqlım ózgeriwi, haywanlardıń jalpı kóship ketiwi) tábiyaat daǵı teń salmaqlılıqtıń aynıwı áqibetinde túrli kólemdegi ekologiyalıq máseleler formalanmokda. Olardı tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin.
1. Global (ulıwmadunyalıq ).
2. Regional (regionlıq ).
3. Lokal (jergilikli).
Global ekologiyalıq máseleler dúnya boyınsha gúzetiletuǵın tábiyiy, tábiyiy antropogen hám sap antropogen tásirinler nátiyjesinde júzege kelip ulıwmadunyalıqatga tiyisli bolıp tabıladı.
Áne sonday ekologiyalıq mashqalalardıń geyparaları menen tanısamız :
Atmosferanıń qapırıqiqish xodisasi. Keyingi jıllarda atmosfera quramındaǵı SO2 muǵdarı artıp baratırǵanlıǵı málim bolıp qaldı.
Nátiyjede Jer maydanınıń temperaturası aqırǵı 100 jıl ishinde 0, 5-
1, 0 gradus arttı. Íqlımdıń keń kólemde ózgeriwi atmosferanıń sanaat shıǵındıları hám avtotrasnportlardan shıǵıp atırǵan gazlar menen bogMiq, Jer maydanınıń global jılıwı, yaǵnıy atmosferanıń qapırıqiqishi SO2 dıń hawa quramında artıp ketiwi, ormanlardıń kesiliwi, toshko'mir hám benzin sıyaqlı yoqilg^ilarning janıwınan atmosferada toplantuǵın SO2 gazı sebepli bolıp tabıladı. Áne sol zaylda jaǵday ózgermeytuǵına XXI ásirdiń ortalarında jer maydanınıń temperaturası 1, 5-4, 5 gradusqa shekem artpaqtası múmkin. Nátiyjede:
1. Íqlımdıń ózgeriwi ásirese, shóllanish procesiniń kusheytiwi. Yogingarchilikning ózgeriwi. Teńiz hám okeanlıq betiniń artpaqtası Mızlıqlardıń Jeriwi hám azayıwı hám de taǵı basqa hádiyseler baqlanadı.
Ozon qatlamınıń siyrekleniwi:
Ozonosfera atmosferanıń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanıp, ol ıqlımǵa hám jer maydanı daǵı barlıq tiri organizmlerdi nurlanıwdan saqlap turadı. Atmosfera daǵı azonning eń zárúrli ózgesheligi onıń mudami ónim bcflib hám bóleklenip turıwı bolıp tabıladı. Ozon quyash nurları tásirinde kislorod, azot oksidi hám basqa gazlar qatnasıwında payda boladı. Ozon kúshli ultrafioletoviy nurlardı yutib qalıp jer júzindegi tiri organizmlerdi qorǵaw etedi. Ultrafioletoviy nurlar muǵdarınıń artpaqtası tiri organizmlerge unamsız tásir etedi. Ultrafioletoviy nurları tásirinde nurlanıw adamlarda terini kúyiwine sebep boladı. Búgingi kúnde teri raki menen keselleniw bul nurlar tásirinde kelip shıǵıp atırǵanlıǵı anıqlandi. Házirgi dáwirde freonlardan keń paydalanıw sebepli hám de aviatsiya gazları, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli muǵdarda ozon toplanıwına múmkinshilik bermeyapti.
Dushshı suw mashqalası :
Qurǵaqlıqta dushshı suw jáne onıń biosfera daǵı roli asa úlken. Gidrosferada dushshı suw muǵdarı júdá az (2-2, 5 %). Jámiettiiń rawajlanıwı menen xalıqtıń dushshı suwǵa bolǵan talabı artıp barıp atır. Biziń asrimizda dushshı suwdan paydalanıw 7 ret artqan. Jılına 3-3, 5 mıń km3 suw sarplanadı. Qurǵaqshıl zonalarda dáryalar suvidan tolıq paydalanılǵan túrde olardıń suwı etpey qalıp atır.
1980 jıl baslarında bundav jaǵday Afrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksika, Erisiw, Amudarya, Sirdaryo hám birpara basqa dáryalarda kuzatila baslandı. Dáryalardıń sanaat hám xojalıq zaxarli elementlar menen pataslanıwı ósip barıp atır. Sanaat jılına 160 km3 sanaat hám aqaba suwini dáryalarǵa taslaydı. Bul kórsetkish dáryalardıń ulıwma suw muǵdarınıń 10% ini quraydı. Dáryalar daǵı taza suwda jıldan jılǵa hár qıylı YYJerigen elementlar, zaxarli ximiyalıq elementlar hám bakteriyalardıń muǵdarı artıp barıp atır. Pestitsidlardan paydalanıw mashqalası. Bul zaxarli ximiyalıq elementlar toparına biygana ot, zıyankes hashoratlar, ósimliklerde keselliklerdi keltirip chiqamvchi mikroorganizmlarga qarsı gúresde paydalanıladı. Pestitsidlardan awıl xojalıǵında urmonchiliklarda, aviatsiadan paydalanıw keń kólemde átirap ortalıqtıń pataslanıwına alıp keledi. Pestitsidlar atmosferada uzaq aralıqlarǵa tarqalıwı sonıń menen birge suw arqalı atız, dárya, kóldan ótip dúnya okeanlarında toplandı. Eń qáwipli jayı sonda olar ekologiyalıq azıq shınjırına, qosılıp ketmekte. Olar topıraq hám suwdan ósimliklerge odan haywanlar hám adam organizmine ótedi. Pestitsidlar hár bir buwında zıyanlı hám zıyan keltiredi. Pestitsidlarning uwlı zatlı tásirin aldın alıw ushın tómendegi ilajlarǵa ámel qılıw kerek.
1. Haywan hám adamlarǵa tásirin susaytirish.
2. Topıraq hám suwda toplanıwınıń aldın alıw.
3. Tez bólekleniwshi hám biyqarar pestitsidlarni sintez qılıw.
4. Pestitsidlardan paydalanıwdı ılajı bolǵanınsha sheklew.
5. Ósimliklerdi biologiyalıq qorǵaw.
6. Tiri tábiyaat daǵı ósimlik hám haywan túrleri sanınıń qısqarıwı mashqalası.
Ósimlikler dúnyası, ásirese jer júzindegi turmıstı támiyinlewde ormanlardıń áhmiyeti kútá úlken. Xalıq sanınıń artpaqtası xojalıq iskerliginiń keńeyiwi sebepli tábiyaattıń insan qolı tegmagan sheshe qalmayapti. Ósimlikler hám haywan túrlerin mámleket qáwipsizligine alıw nızamlar arqalı ańshılıqtı to'g" ri jolǵa qoyıw, sonıń menen birge kórikxonalar, zakazniklar, milliy baǵlar, botanika baǵları hám qızıl kitaplar ósimlikler hám haywanlar lurlarini saqlawda úlken rol oynaydı. Shóllanish procesi:
Jer kurrasi qurǵaqlaylıǵınıń 40 mln km. kv maydanı qurǵaqlıq regioni bo" lib, dúnya xalqınıń 15% ten aslamı bul aymaqǵa sáwlelengen awıl xojalıǵınıń operativ rawajlanıwı, suwǵarılatuǵın jerler hám jaylawlardan noto'g" ri paydalanıw áqibetinde, ormanlardıń tártipsiz kesiliwi nátiyjesinde Shóllanish dárejesi jıl sayin artpaqta. Insan tásirinde payda bolǵan shól 9, 1 mln. km. kv.ga etdi. Házir planetamızda jılına 6 mln.ga jer shólga aylanıp atır. Regionlıq (regional) ekologiyalıq máseleler. Jer maydanınıń ayırım regionlarına tán tábiyiy-ıqlım, social -ekologiyalıq, tábiyaat menen insan ortasındaǵı óz-ara baylanısları nátiyjesinde júzege keletuǵın ekologiyalıq máseleler regional ekologiyalıq máseleler dep ataladı. Regionlıq ekologiyalıq máselelerge ataq beriwdiń kriteryası hawa hám suwdiń pataslanıwı, topıraq erroziyası, jaylawlardıń isten shıǵıwı, ormanlarda tereklerdiń kesiliwi. belgilengen muǵdardan asıp ketiwi hám basqalar esaplanadı. Oraylıq Aziyadaǵı regionlıq ekologiyalıq máselelerden eń áhmiyetlisi Aral hám Aral boyı ekologiyalıq mashqalası bolıp tabıladı. Aral teńizi jaqın waqıtlarǵa shekem eń iri teńizlerden biri esaplanǵan. Ol zárúrli balıqchilik, ańshılıq, transport hám rekreatsion ahamiatga iye edi. Suwǵarılatuǵın dıyxanchilikning rawajlanıwı nátiyjesinde Amudarya hám Sirdaryoning suw quymaqtası 1970 jılǵa kelip 37, 8 km3, 1980 jılda bolsa 11, 1 km3 ke shekem azayıp ketti. Suwdiń shorlanıw dárejesi litriga 9 -10 g den 34-37 g/litr ge shekem arttı. Házirgi kúnde teńiz betiniń jıllıq ortasha tómenlewi 80-110 sm (aldın 53 sm bolǵan 33 metr ge tusse aral 2 ge bolınıp qaladı, hesh bolmaǵanda 33, 5 metr biyiklikte saqlap qalıw kerek). Aralning qurigan tubi iri shań shań mákanına aylandı. Xalıq ichadigan suw pestitsidlar menen pataslanǵan, keyingi 10 jıl ishinde ólim 2 ret artqan. Balalar ólimi hár tuwılıp atırǵan! 000 ta bópeden 45-90 taga to" g'ri keledi. Hayallardıń 80% ida az qanlılıq qásteligi ushraydı. Balalardıń 90% ida siydigida duzlar muǵdarı artıp ketken. Aral mashqalasınıń hal etiliwiniń túpkilikli mánisi suw resurslarınan aqılǵa say paydalanıwdı ámelge asırıwǵa bog^liq. Aralni saqlap qalıw ushın Oraylıq Aziya Respulikalari menen birgelikte qısqa waqıt ishinde jılına 20 -21 kub km suw Aralga quyılatuǵın muǵdarda birden-bir suw xojalıq siyasatın islep shıǵıw bunda Aralbo'yidagi barlıq tábiyiy kólni saqlap qalıw itibarǵa alınıwı kerek. Jergilikli ekologiyalıq máseleler. (lokal.) Jergilikli ekologiyalıq máseleler túrli kárxanalar iskerligi, jerlerdi suwǵarıw, jaylawlardan qáte paydalanıw nátiyjesinde payda bolsada malum aymaqlar ushın xos bolıp tabıladı. Búgingi Kúnde Ǵárezsiz Ózbekstan iri sanaat hám agrar region bolıp keleshekte dúnyaǵa júz tutqan mashinasozlik, energetikalıq, ximiya, azıq-túlik sanaatı, transport kompleksin jáne de rawajlandırıw názerde tutılmaqta. Islep shıǵarıwshı kúshlerdiń rawajlanıwı respublikada social ekologiyalıq jaǵdayına arnawlı bir dárejede unamsız tásir kórsetedi. Respublikamızda tábiyaattı qorǵawǵa tiyisli máseleler tómendegiler. l. Iri tapy sanaat komplekslerin jaylahgan rayonlarda tábiyaattı qáwipsizlik qılıw máseleleri. (Angren, Almalıq, Chirchiq, Ferǵana, Marg'ilon, Navaiy hám hakozo.) 2. Aral hám Aralbo'yi máseleleri, suw resurslarini qorǵaw hám olardan maqul túsetuǵın tárzde paydalanıw. Tábiyaatdaǵı suwning sanaat shıǵındıları pestitsidlari hám mineral ug'itlar menen pataslanıwı.
4. O" sımlıq hám haywanot dúnyasın qáwipsizlik qılıw hám qayta qayta tiklew máseleleri, hám milliy baǵlar tarmaǵın keńeytiw. Temanı bekkemlew ushın sorawlar. 1. Ekologiyalıq mashqala degende neni túsinesiz? 2. Atmosferanıń qapırıqiqish hádiysesin túsintiriń? 3. Ozon qatlamınıń siyreklesiw mashqalasın túsintiriń? 4. Pestitsidlardan paydalanıw qanday ekologiyalıq mashqalalardi keltirip shıǵaradı? S. Aral hám aralbo'yi ekologiyalıq mashqalalardıń júzege keliw sebeplerin túsintiriń? birgelikte qısqa waqıt ishinde jılına 20 -21 kub km suw Aralga quyılatuǵın muǵdarda birden-bir suw xojalıq siyasatın islep shıǵıw bunda Aralbo'yidagi barlıq tábiyiy kólni saqlap qalıw itibarǵa alınıwı kerek. Jergilikli ekologiyalıq máseleler. (lokal.) Jergilikli ekologiyalıq máseleler túrli kárxanalar iskerligi, jerlerdi suwǵarıw, jaylawlardan qáte paydalanıw nátiyjesinde payda bolsada malum aymaqlar ushın xos bolıp tabıladı. Búgingi kúnde Ǵárezsiz Ózbekstan iri sanaat hám agrar region bolıp keleshekte dúnyaǵa júz tutqan mashinasozlik, energetikalıq, ximiya, azıq-túlik sanaatı, transport kompleksin jáne de rawajlandırıw názerde tutılmaqta. Islep shıǵarıwshı kúshlerdiń rawajlanıwı respublikada social ekologiyalıq jaǵdayına arnawlı bir dárejede unamsız tásir kórsetedi. Respublikamızda tábiyaattı qorǵawǵa tiyisli máseleler tómendegiler. l. Iri tapy sanaat komplekslerin jaylahgan rayonlarda tábiyaattı qáwipsizlik qılıw Máseleleri. (Angren, Almalıq, Chirchiq, Ferǵana, Marg'ilon, Navaiy hám hakozo.) 2. Aral hám Aralbo'yi máseleleri, suw resurslarini qorǵaw hám olardan maqul túsetuǵın tárzde paydalanıw. S. Tábiyaat daǵı suwning sanaat shıǵındıları pestitsidlari hám mineral ug'itlar menen pataslanıwı. 4. O" sımlıq hám haywanot dúnyasın qáwipsizlik qılıw hám qayta qayta tiklew máseleleri, hám milliy baǵlar tarmaǵın keńeytiw.

Ádebiyatlar

1. I. A. Karimov. Ózbekstan XXI ásir busagasida xavsizlikka
qawip, barkarorlik shártleri hám rawajlanıw kepillikleri. T.
Baratov P. Tábiyaattı qorǵaw. T. Oqıtıwshı. 1983 y.
2. Egamberdiyev R. Ekologiya. T. 1993 y.
3. Ergashev A. Ergashev T. Ekologiya, biosfera hám tábiyaattı qorǵaw. Tashkent “jańa ásir áwladi” 2005 y.
4. Toqtaev A. Ekologiya. T., “Oqıtıwshı” 1998 y.
5. Usmonov M. B., Bahadırboev M. X., Xolmuminov J. T. hám boshk. Ekologiya xukuki. T.: “Uzbekiston jazıwshılar awqamı” 2001 y.
6. Jarmatov D. Norqulov A. Avazov Sh. Sultanov N. Sanaat ekologiyası «Ózbekstan filosofları milliy jámiyeti» baspası. Tashkent 2007 y.
7. Otaboyev S. Nabiyev M. Insan hám biosfera. T. Oqıtıwshı. 1995. 307 b.
8. Toqtayev A, Xamidov A, Ekologiya tiykarları hám tábiyaattı qorǵaw. T. Oqıtıwshı. 1994.
9. Shodimetov Yu. Social ekologiyaǵa kirisiw. T. Oqıtıwshı. 1994.