Tema: Bugalteriya esabi schyotlardaǵı eki tarepleme jaziwdiń tiykarlanıwı Joba

Schyotlarning dúzilisi hám olardıń gruppalanıwı
Kárxana xujalik iskerligin júrgiziw dawamında málim túrdegi operatsiyalardı ámelge asıradı. Buxgalteriya esabiniń tiykarǵı waziypası bul processlerdi hújjetlerde sáwlelendiriw bolıp tabıladı.
Kárxana iskerliginde júz bulgan operatsiyalar darxol málim hújjetlerde kayd etilip barıladı. Bul processlerdi hújjetlestiriw-de olardı ápiwayılashtirib jazıw talap etiledi. Onıń ushın kárxana xujalik mablaglari, olardıg dárekleri, minnetlemeler hám xujalik processleri shártli rakamlarda ańlatıladı. Bul rakamlarni schyotlar dep ataladı.
Sonday etip, buxgalteriya esabi schyotlari - bul kárxana xujalik mablaglari hám operatsiyalardı baqlaw hám ekonomikalıq jixatdan gruppalaw usılı bolıp tabıladı.
Buxgalteriya esabi schyotlarida kárxana xujalik mablaglari, olardıń dárekleri hám operatsiyalar pul birliklerinde esapqa alınadı. Sonday eken bul mablaglar hám operatsiyalar kupayishi yoqi azayıwı múmkin. Bul xolat, álbette, schyotlarda sáwlelendiriledi. Mısalı, kárxana kassasındaǵı nakd pullar 50 " Kassa" schyotida esapqa alınadı. Balanstıń aktiv kismida jaylasqan hám xujalik mablaglarini ańlatiwshı schyotlar aktiv schyotlar, passiv kismida jaylasqan hám mablaglar deregi xamda minnetlemelerdi ańlatiwshı schyotlar passiv schyotlar dep ataladı.
Buxgalteriya esabi schyotlari T formasındaǵı sızılmadan ibarat bulib, shep kismi depet hám ung tárep kredit dep ataladı.
Xar bir schyot ayrıqsha xar bir ay basında jańa ashıladı hám kárxana mablagi hám dárekleri deregi mikdorini málim chisloga kursatib beredi. Bul xolat schyotning baslanǵısh koldigi (saldo) dep ataladı.
Aktiv schyotlarda baslanǵısh koldik depet tárepinde, passiv schyotlarda bolsa kredit táreplerde jaylasqan boladı. Sonday eken aktiv schyotlar buyicha kárxana xujalik mablaglari mikdorining kupayishi depet tárepte, kredit tárepte bolsa azayıwı kayd etiledi.

D-t 01 " Tiykarǵı qurallar" K-t

S - baslanǵısh koldik
Q
(kupayish)
-
(azayıw )
Sonday etip, ámeldegi ay dawamında schyotlarda uzgarish uyqas túrde olardıń depet hám kredit táreplerine jazıp barıladı. Ámeldegi ay juwmaǵında schyotning depet hám kredit táreplerindegi operatsiyalar summaları kushilib, schyotning depet yoqi kredit tárep oborotların sırtqıl etedi. Bul process kárxanaǵa kelip túsken mablaglar - aktiv schyotlarning depet tárepi - hám sarplanǵan mablaglar - aktiv schyotlarning kredit tárepi - mikdorini ańlatadı. Passiv schyotlarda bolsa bul xolat kerisinshe bolıp tabıladı.
Schyotning depet hám kredit oborotları summasınan kelip chikkan túrde onıń ay juwmaǵına bulgan juwmaqlawshı koldigi aniklanadi. Bul process akti schyotlarda kuyidagi formula orkali aniklanadi:
q Q -
bunda,
- schyotning baslanǵısh koldigi;
- schyotning depet oborotı summası ;
- schyotning kredit oborotı summası.
Passiv schyotlarda bolsa bul formula kuyidagi kurinishga iye:
q Q -
Sonday etip, schyotning baslanǵısh koldigi mablaglar yoqi olardıń dáreklerin málim múddetke (aynıń birinshi kúnine) bulgan xolatini ańlatadı. Schyotlarning depet hám kredit tárepler oborotı summası usha táreplerde sáwlelendirilgen operatsiyalar summaları yigindisini hám juwmaqlawshı koldik bolsa usha mablag yoqi mablag dereginiń ay juwmaǵına bulgan xolatini ańlatadı.
Sonday eken kárxana mablaglari hám olardıń deregi ushın, yaǵnıy olardıń xar bir túri ushın ayrıqsha schyotlar engizilgen. Olardıń ulıwma sanı 97.
Schyotlarning gruppalanıwı.
xisob jumısların yaxshm yulga kuyilishi hám xar qıylı schyotlar qásiyetlerin urǵanishuchun schyotlar klassifikatsiyasi zárúr.
Schyotlarni ekonomikalıq mazmunına kura bunday gruppalaw, olarda neler, yaǵnıy kanday ekonomikalıq obiekt jáne onı xar tamonlama izoxlash ushın taǵı kaysi schyotlardan paydalanıw múmkinligin kursatadi.
Ekonomikalıq mazmunına kura schyotlar kuyidagicha gruppalanadı :
1. Tiykarǵı schyotlar;
2. Tártipke soluvchi schyotlar;
3. Taksimlovchi schyotlar;
4. Kalkulyatsiya schyotlar;
5. Takkoslovchi schyotlar;
6. Balanstan tashkari schyotlar.
Bul gruppalardı ayrıqsha kurib chikamiz.
Tiykarǵı schyotlar kárxana xujalik mablaglari yoqi olardın dárekleri túrleri buyicha maǵlıwmat beretuǵın hám qadaǵalaw etiwshi schyotlar bolıp tabıladı. Ulıwma tárzde bul schyotlarda kárxana múlki esapqa alınadı.
Tiykarǵı schyotlarning ózgesheligi sonnan ibarat, ámeldegi ay juwmaǵında bul schyotlar buyicha juwmaqlawshı koldik ámeldegi bulsa, olar álbette balansda kursatiladi. Strukturalıq dúzilisine kura bul schyotlar aktiv, passiv hám aktiv-passiv schyotlarga bulinadi.
Tiykarǵı aktiv schyotlar kárxana xujalik mablaglari hám depitorlar menen esap-kitapda kullaniladi. Mısalı, 01 " Tiykarǵı qurallar", 10 " Materiallar", 51 " Esap-kitap schyoti", 62 " Qarıydarlar hám buyırtpashılar menen esap-kitaplar" hám 76 " Xar-qıylı depitor hám kreditorlar menen esap-kitaplar" schyotlari usılar gápinen bolıp tabıladı.
Tiykarǵı passiv schyotlar bolsa kárxana mablaglari dárekleriniń hám minnetlemeleriniń xolatining esabi ushın paydalaniletuǵın schyotlar bolıp tabıladı. Mısalı, 85 " Ustav kapitalı", 87 " Taksimlanmagan payda", 90 " Kiska múddetli kreditler", 60 " Buyım jetkezip beretuǵınlar hám jalawshılar menen esap-kitaplar" schyotlari.
Tiykarǵı aktiv-passiv schyotlar kárxana depitorlik hám kreditorlik karzlarining xolati tugrisida maǵlıwmat beredi. Schyotlarning depet balangich koldigi - kárxananıń depitorlik karzini yoqi záleldi, kredit koldigi bolsa kreditorlik karzini yoqi paydanı ańlatadı. Eger ámeldegi ay dawamında kárxananıń depitorlik karzi ortsa - schyotning depet tárepine, kreditorlik karzi bolsa kredit tárepine jazıladı.
Tártipke soluvchi schyotlar - bul kárxana xujalik mablaglari hám olardıń dárekleri xolatini tugirlovchi schyotlar bolıp tabıladı. Tugirlash procesi bul schyot maǵlıwmatların oydinlashtirish maksadida oǵan kushimcha hám usha schyot menen boglik boshka schyot ashıw orkali ámelge asıriladı. Mısalı, kárxana tiykarǵı quralları, nomoddiy aktivleri hám arzan baxoli hám tez eskiruvchi buyımlarına tozıw summası esaplanadi. Usınıń sebepinen olar balansda eki qıylı baxoda, yaǵnıy baslanǵısh hám koldik kiymatda sáwlelendiriledi.
Kárxana bul múlk tugrisida anik hám tugri maǵlıwmatlar alıw ushın olarǵa tozıw summaların esapqa alıwshı schyotlar ashılǵan. Bunda, kárxana múlkin esapqa alıwshı 01 " Tiykarǵı qurallar", 04 " Nomoddiy aktivlar" hám 12 " Arzan baxoli hám tez eskiruvchi buyımlari" schyotlar tártiplestiriletuǵın schyotlar, olardıń tozıw summaların xisoblovchipassiv 02 " Tiykarǵı qurallar tozıwı", 05 " Nomoddiy aktivler tozıwı" hám 13 " Arzan baxoli hám tez eskiruvchi buyımları tozıwı" schyotlari bolsa tártipke soluvchi schyotlar dep ataladı.
Tártipke soluvchi schyotlar summaların tártipke solinuvchi schyotlar summasidar chegirib taslaw orkali kárxana múlkiniń xakikiy xolati aniklanadi.
Taksimlovchi schyotlar - bul kárxana ǵárejetlerin yigish hám olardı tugri taksimlashni qadaǵalaw etiwshi schyotlar bolıp tabıladı. Bunday schyotlar aktiv esaplanıp, ǵárejetler summaları, áwele, bul schyotning depet tárepinde ámeldegi ay dawamında yigilib barıladı hám ay juwmaǵında boshka schyotlarga kredit tárepinen xisobdan chikariladi. Buǵan aktiv 23 " Járdemshi islep chikarish ǵárejetleri", 25 " Umumishlab chikarish ǵárejetleri" hám 26 " Dáwir ǵárejetleri" schyotlari mısal boladı.
Sonday etip, ay juwmaǵında taksimlovchi schyotlarda juwmaqlawshı koldik kolmaydi hám usınıń sebepinen olar kárxana balansında kuosatilmaydi.
Kalkulyatsiya schyotlari - kárxanaǵa kelip túsken materiallar hám islep chikarilgan ónim, kursatilgan xızmet hám orınlanǵan jumıslarǵa sarplanǵan ǵárejetlerdi xisoblovchi schyotlar bolıp tabıladı.
Mısalı, kárxana islep chikargan iaxsulotlarga sarplanǵan ǵárejetlerdi esapqa alıw ushın aktiv 20 " Tiykarǵı islep chikarish" schyoti engizilgen. Ámeldegi ay davoimda schyotning depet tárepinde yigilgan ǵárejetler ónim ózine túser bahasın sırtqıl etedi. Kalkulyatsiya schyotlariga 20 " Tiykarǵı islep chikarish" hám 23 " Járdemshi islep chikarish ǵárejetleri" schyotlari mısal boladı.
Takkoslovchi schyotlar kárxana iskerligi xujalik processleriniń finanslıq nátiyjesin aniklash ushın kullaniladigan schyotlar bolıp tabıladı. Bul process schyotning depet hám kredit oborotların salıstırıw orkali aniklanadi. Mısalı, 80 " Payda hám záleller" schyotining depet tárepine kárxana iskerliginde júzege kelgen záleller, kredit tárepinde bolsa payda sáwlelendiriledi. Ámeldegi ay juwmaǵında schyotnig depet hám kredit oborotları takkoslanib, juwmaqlawshı koldik aniklanadi. Eger koldik schyotning depet tárepinde formalansa - záleldi, kredit
Balanstan tashkari schyotlarda kárxanaǵa tiyisli bulmagan hám maksadlar ushın kárxanada vaktinchalik saklanayetgan xujalik mablaglarini hákis ettiuvchi schyotlar bolıp tabıladı. Bul schyotlarning balanstan tashkari dep atalıwına sebep, olar balansda kursatilmaydi, sebebi bul schyotlardagi mablaglar kárxanaǵa tiyisli emes. Bul schyotlarni balansda kursatish kárxana múlkiniń notugri xolatini anglatgan bular edi.
Balanstan tashkari schyotlar úsh xanalı rakamlar orkali ańlatıladı hám olarǵa eki tárepleme yezuv usılı kullanilmaydi. Akti balanstan tashkari schyotlarda kupayish fakat depet tárepke, azayıw bolsa kredit tárepke yeziladi. Passiv schyotlarda bolsa bunıń hákisi boladı. Mısalı, bkorxonaga vaktinchalik juwapkershilikli saklashga ónim kabul etilgende kuyidagi buxgalteriya jazıwı jazıladı :
D-t K-t Summası
002 100 000

Eki tárepleme jazıwdıń ekonomikalıq mazmunı hám mánisi

Eki tárepleme jazıw buxgalteriya esabiniń pán retinde qáliplesiwine sebep bulgan usıl bolıp tabıladı. Tariyxıy dereklerde keltiriwine qaraǵanda, buxgalteriya júdá kadim zamanlarda (eramızdan aldın ) payda bulgan. Lekin 1494 jılda Italiyalıq monax Luko Pacholli tamonidan eki tárepleme jazıwdıń jańalıq ashılıwı buxgalteriya esabiniń anik pán bulib qáliplesiwine úlken tásir kursatdi.

Eki tárepleme jazıwdıń mánisi sonnan ibarat, bunda kárxana xujalik iskerliginde júz bulgan operatsiyalar summaları bir vaktning uzida eki schyotda, bir schyotning depet tárepine, ekinshi schyotning kredit tárepine jazıladı.
Buǵan sebep, xar bir xujalik operatsiyası tásirinde kárxana mablaglari, olardıń mınaları hám minnetlemeleri quramında uzgarish júz etiledi. Mısalı, buyım jetkezip beretuǵınlardan 120 000 sumlik tiykarǵı qural satıp alındı.
D-t K-t Summası
01 60 120 000
Sonday eken, 01 " Tiykarǵı qurallar" schyotining D-t tárepinde tiykarǵı qurallar quramındaǵı kupayish, 60 " Buyım jetkezip beretuǵınlar hám jalawshılar menen esap-kitaplar" schyotining k-t tárepinde bolsa olarǵa bulgan minnetlemediń artpaqtası sáwlelendiriledi.
Kárxana xujalik iskerligin júrgiziwde eki tárepleme jazıwdıg axamiyati bekiyos bolıp tabıladı. Eki tárepleme jazıw bulmaganda edi, bálkim buxgalteriya esabi páni xam bulmas edi.
Eki tárepleme jazıwdıń axamiyatlik táreplerinen taǵı biri sonnan ibarat, ol xujalik operatsiyaların hújjetlerde sáwlelendiriw ushın operatsiyanıń tulik mazmunın jazıwdı talap etpeydi, yaǵnıy olardı buxgalteriya jazıwları orkali jazıw menen vaktni tejew múmkin.
Juwmaq :
Buxgalteriya balansı - buxgalteriya esabiniń tiykarǵı usıllarınan biri esaplanıp, kárxana xujalik mablaglari hám olardıń dáreklerin ekonomikalıq qásiyetlerine kura gruppalawdı uzida sáwlelengenlestiredi. Buxgalteriya schyotlari - kárxana xujalik mablaglari hám olardıń dáreklerin buxgalteriya hújjetlerinde sáwlelendiriw ushın kabul etilgen shártli belgiler bolıp tabıladı. Ikkiyeklama jazıw - kárxana iskerliginde júz bulgan xujalik operatsiyaların hújjetlerde sáwlelendiriw usılı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar :
1. Ostonokulov M. Buxgalteriya esabi teoriyası.-T.: Ukituvchi, 1993.
2. Kiryanova Z. v. Teoriya buxgalterskogo ucheta.-M.: Finanso' i statistika, 1996.
3. Yuldashev S. SH. Osnlvo' buxgalterskogo ucheta.-Vashington, 1997.
4. Kondrakov N. P. Buxgalterskiy uchet.-M.: INFRA M, 1998.
5. Kamo'shanov I. P. Prakticheskoye posobiye po buxgalterskomu uchetu.-M.: AO " DIS", 1997.
6. www. zıyanet. uz