Tema: Citologiya pániniń mazmunı, maqseti hám wazıypaları. Reje

 
 
 
Kletkanı úyreniw tariyxı.
Kópshilik kletkalardı ápiwayı kóz benen kórip bolmaydı. Sonıń ushın olardı úyreniw mikroskoptıń ashılıwı menen baylanıslı bolǵan. 
Birinshi mikroskoptı 1610-jılda italiyalı ilimpaz Galileo Galiley hám de gollandiyalı ilimpazlar Zaxar hám Yansenler dúzgen. Ol linzalar 
sistemasınan ibarat bolıp: obektiv okulyardan dúzilgen bolıp, kóriw tútiginiń bir tárepine obektiv, ekinshi tárepine okulyar ornalastırılǵan.
Birinshi mártebe ózi konstruktsiyalaǵan mikroskop astında probkanıń juqa kesindisin, angliyalı tábiyat izertlewshi, fizik Robert Guk 
boljap, 1665-jılı óz tájiriybeleriniń juwmaǵın bayanladı. Ol probkada uyashalardı, olarda bir-biri menen shegaralanǵan perdelerdi, yaǵnıy h’awa 
menen tolǵan boslıqlardı baqladı hám bunı «kletka» dep atadı. Robert Guk ilimde birinshi ret kletka degen atamanı qollandı. Keyinirek italiyalı 
M. Malpigi (1671), angliyalı N. Gryu (1673, 1682) ósimlik organizmleriniń kletka dúzilisin úyrene basladı. XVII-ásirdin aqırında Gollandiya 
ilimpazı A. Levenguk 200 ese úlkeytip kórsetetuǵın linza islep, mikroskoptı quramalastırdı. Ol h’ár túrli ósimlik hám h’aywan kletkalarındaǵı 
yadronı kóriwge eristi, biraq ol yadronı kletkanıń erkin organoydı sıpatında ajıratıp alalmadı.
XIX-ásirdiń baslarında biologlar tárepinen ósimlik toqıması hám organları úyrenilip, olar kletkalardan dúzilgen degen juwmaqqa kelindi. 
Angliyalı Robert Broun 1833 orxideya ósimliginiń kletka yadrosın birinshi ret h’ár tárepleme úyrendi hám ol kletkanıń tiykarǵı komponentleriniń 
biri ekenligin dálillep berdi. XVIII-ásirde h’aywan hám adamlardıń jınıs kletkaları úyrenile basladı hám embrion rawajlanıwınıń dáslepki 
etaplarına tolıq dárejede anıqlıq berildi. Jınıslı kóbeyiwde gametalardıń áh’miyeti tuwrı túsinile baslanǵan bolsa da, biraq máyek kletka hám 
spermalardıń tuqımlanıwdaǵı roli, olardıń názik dúzilisleri belgisiz bolıp qala berdi. Preformizm tárepdarları sperma hám máyek kletkadan tolıq 
formalanǵan urıq payda bolıp, onda bolajaq organizmniń barlıq organları boladı degen juwmaqqa kelgen. Sol dáwirde buǵan qarsı, yaǵnıy epigenez 
teoriyası (pikiri) payda boldı. Bul pikir tárepdarları barlıq organlar hám onıń bólimleri embrional rawajlanıw protsessinde qaytadan payda boladı 
degen. Epigenez pikiriniń tiykarın salıwshılardan biri Kaspar Fridrix Volf. Ol, 1758-jılı turler ózgermeydi degen pikirge qarsı shıǵıp, predfgormizm 
tárepdarlarına soqqı berdi hám biologiyada evolyutsion taliymattıń jaratılıwına óz úlesin qostı. Solay etip, epigenezshiler pikiri preformizmshilerge 

---

salıstırǵanda progressiv esaplanadı. Kletkanıń dúzilisi h’aqqındaǵı taliymattıń jaratılıwında rus ilimpazı P. F. Goryanikovtıń xızmeti úlken. Ol 
1827-jılı ósimlik kletkasınıń dúzilisin bayanlap berdi.
Solay etip, ilimpazlar ótken ásirdiń 30-jıllarında kletka tuwralı tolıq pikirge kele 
basladı. İen universitetiniń professorı botánik M. Shleyden 1839-jılda ósimlikler kletkadan dúzilgenligin tolıq dálillep berdi. Nemets zoologı T. 
Shvan kóp jıllıq ilimiy izertlewlerin juwmaqlap, 1839-jılı h’aywan organizmi de kletkadan dúzilgen degen juwmaqqa keldi hám kletka teoriyasınıń 
jaratılıwına tiykar saldı.
XIX-ásirdiń ekinshi yarımında hám XX-ásirdiń baslarında kletkanıń názik dúzilisleri mikroskoptıń quramalasıwı 
menen tolıq úyrenile basladı.
Kletka teoriyası tiri organizmniń birligin dálillewshi, kletka dúzilisi, onıń kóbeyiwi hám kóp kletkalı 
organizmniń formalanıwı tuwralı ulıwma taliymat. 1848-jılı Gofmeystr tradesqantsiyanıń analıq kletkalarında xromosoma dúzilisin sızǵan hám 
birinshi ret xromosomalarǵa tiykar salǵan. 1876-jılı Van Beneden hám 1888-jılı Boveri kletka orayın, 1894-jılı Benda mitoxondriyanı, 1898-jılı 
Goldji apparatın ashtı.
1882-jılı Flemmening h’aywan kletkalarında Strasburger ósimlik kletkalarında xromasomalardı anıqladı. 
“Xromasomalar” terminin 1889-jılı nemets ilimpazı Voldeyer ilimge kirgizdi. Voldeyerge shekem bir qansha ilimpazlar bul strukturanıń h’ár qıylı 
formaların sızıp kórsetken edi. 1874-jılı Moskva universitetiniń professorı Chistyakov, 1882-jılı Flemming ósimlik hám h’aywan kletkalarında 
yadronıń bóliniwin tekserip, mitoz terminin ilimge engizdi. Mitozdı ósimliklerde 1884-jılı Strasburger, 1894-jılı bolsa Geydengaynlar baqlaǵan. 
1878-jılı Shleyxer yadronıń bóliniw protsessi tiykarında ilimge kariokinez terminin kirgizdi. Yadro bóliniwden keyin kletka bóline baslaydı, bunı 
bolsa, tsitokinez (grekshe, tsitos-kletka, “kinezis”-h’áreket) dep 1887-jılı Uitman ilimge kirgizgen.
Amitozdı 1841-jılı h’aywanlarda Reman, 
ósimliklerde 1882-jılı Strasburger ashtı. Strasburger 1878-jılı ósimlik kletkalarında mitozdı sistemalı dalillep berdi.
Nemets embriologi V. Ru barlıq ósimlikler menen h’aywan kletkasınıń bóliniwiniń ulıwmalıǵın dalillep berdi. Strasburger 1884-jılı 
profaza, metafaza, anafaza terminlerin, Geydengayn bolsa 1894-jılı telofaza terminin ilimge kirgizdi. Sol dáwirde jınıslı kóbeyiwdiń citologiyalıq 
tiykarları tolıq úyrenile baslandı. 1884-jılda Vam Beneden reduktsion bóliniw (meyoz)di ashtı. Former hám Mur bolsa bul termindi 1905-jılı ilimge 
kirgizdi.
XX-ásirdiń 30-jıllarına kelip kletkanıń morfologiyalıq, fiziologiyalıq, bioximiyalıq hám fizika-ximiyalıq struktura dúzilisi keń túrde 
úyrenile basladı. Házirgi waqıtta bolsa, zamanagóy texnika menen qurallanǵan ilimpazlar kletka organoidların, yadronıń struktura hám wazıypasın 
sheship hám tiri kletkalar ústinde quramalı ilimiy jumıslar alıp barmaqta. Klassik citologiya evolyutsion teoriyalardı dálillewde úlken rol 
oynamaqta. Házirgi zaman citologiyasınıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri organizmdegi biologiyalıq protsesslerdiń basqarılıwın úyreniw. Bul 
máseleni sheshiwde tsitologlar kletka yadrosınıń hám tsitoplazma organellalarınıń konkret strukturasın hám wazıypasın jaqsı biliwi, tsitoplazma 
biosintezin úyreniwi lazım. Házirgi waqıtta tiri kletkalarǵa zıyan keltirmegen h’alda onıń bioximiyası, biofizikası molekulyar kóz qarastán 
úyrenilmekte. Citologiyalıq mashqalalardı sheshiw jańa metodlardı keń qollanıw hám quramalastırıp barıw tiykarında ámelge asırıladı. Mısalı, 
kletka morfologiyasın úyreniwde elektron mikroskoptán paydalanıp, kletkanıń eń áh’miyetli organoidlarınan endoplazmatik tor, ribosoma hám 
mezosomalar anıqlandı. Molekulyar biologiya metodları tiykarında DNK (dezoksiribonuklein kislota) nıń roli dálillendi, yaǵnıy kletkada nasillik 
xabarlardı tasıushı hám genetik kod anıqlandı. Molekulyar biologiya, molekulyar genetika hám bioximiyalıq metodlar tiykarında belok sinteziniń 
tiykarǵı etapları anıqlandı. Biraq sheshilmegen mashqalalar ele kóp, kletka yadrosı hám organoidları ultrastrukturası, kletkanıń fiziologiyalıq hám 
bioximiyalıq regulyatsiyasınıń aktivligi hám basqalar. Bularsız h’ázirgi zaman citologiyası tuwralı túsinikler payda etiw qıyın. Degen menen, 
citologiyalıq mashqalalardı sheshiw jańa metodlardı keń túrde kollanıw hám olardı ámelge asırıwdı talap etedi. Keyingi on jıllar ishinde fizika 

---

hám ximiya metodların kollanıw nátiyjesinde kletkanıń dúzilisi, funktsiyası hám qayta islep shıgarıw mashqalaların sheshiwde úlken áh’miyetke 
iye bolmaqta. Házirgi waqıtta bir ǵana citologiyanıń ózi kletka strukturasın hám funktsiyasın basqa pánler menen birge, tsitogenetika, 
tsitoekologiya, tsitoembriologiya, tsitotaksonomiya, molekulyar biologiya hám molekulyar genetika da úyrenbekte. Citologiya pániniń aldında 
kletka yadrosı hám organoidları ultra strukturası, kletkanıń fiziologiyalıq hám bioximiyalıq regulyatsiyası aktivligin úyreniw hám basqa da 
maseleler óz sheshimin tabıwı kerek.