Tema: Citologiya pániniń mazmunı, maqseti hám wazıypaları. Reje

---

Tema: 
Citologiya pániniń mazmunı, maqseti hám wazıypaları. 
 
Reje 
Kirisiw.
1. Citologiyanıń rawajlanıw tariyxı
2. Citologiyanıń basqa pánler arasındaǵı tutqan ornı.
3. Citologiyanıń izertlew obektleri hám metodları.
4. Házirgi zaman citologiyasınıń erisken tiykarǵı jetiskenlikleri 
Kirisiw 
Keyingi yarım ásir dawamında tirishiliktiń molekulyar tiykarların úyreniwde úlken jeńislerge erisildi. Tirishiliktiń tiykarında zatlardıń 
almasıwın úyreniw kletka dúzilisi (strukturası) hám onıń xızmeti (funktsiyası) arasında óz ara tıǵız baylanıs barlıǵın kórsetedi.
Tirishilikti ata babalarımızda úyrengen. Biraq barlıq janlı qubılıslardıń birligi turalı ideya insannıń jaqın aradaǵı jeńisi bolıp esaplanadı. 
Ata-babalarımız jarǵanat penen qus arasındaǵı ayırmashılıqtı bilgen, biraq zamarrıq toqmaları menen h’aywan organizmi toqımalar arasındaǵı 
uqsaslıq ele málim emes edi. Bir yarım ásir aldınıraq úsh tiykarǵı ilimiy jańalıqlar jaratılıp, tiri materiya birligi h’ár tárepleme kórsetilgen: 
Kletka teoriyası (Shvan, Shleyden ,1838)
Násillik nızamlıqları (Mendel, 1856) 
Evolyutsiya teoriyası ( Darvin, 1858) 
Kletkalardıń ózine tán qásiyeti qanday jol menen hám qansha dárejede erkin jasawǵa iye ekenligi ele Shvan hám Shleydenge belgisiz edi. 
Sońǵı jıllardaǵı izertlewlerge qaraǵalda barlıq kletkalar-eń ápiywayı qurtlar hám h’aywan bawırınıń kletkası-ulıwma alǵanda genetik materialı 
dierli birdey bolıp, belok sintezi birdey jol menen atqarılıp, energiya almasına, zat almasıwdı basqaradı. Sol sebepli tirishiliktiń tiykarǵı birligi bul 
kletka bolıp esaplanadı. Sonıda aytıw kerek, kletkalarǵa beyimlesiw qásiyetide tán yaǵnıy (ótkeriwshi toqıma, bulshıq et toqıması teri toqımalı, 
meristema, epidermis hám tb) Kletkalarǵa tán tiykarǵı qásiyetler tómendegilerden ibarat.
1. Kletka membrana menen oralǵan baslı, ózine tán «mikrodwnya» payda etedi.
2. Kletka qáliplesken bioenergetik tizimge iye
3. Kletka-quramalı xabar tizimine iye bolıp, h’ázirgi zaman EVM de onıń aldında h’álsiz kórinedi.
Kletkadaǵı barlıq protsessler óz ara baylanısın bolıp, júdá joqarı dárejede basqaıladı.
4. Kletka júdá kishi «ximiyalıq kárxana» bolıp sekundlar dawamında mıńlaǵan ximiyalıq protsessler payda boladı. Olar óz-ara kelisigen hám 
«shıǵımsız texnologiyaǵa» tiykarlanǵan protsessler bolıp esaplandı. E. coli kletkalı bir sekundda 12 molekula RNK, 1400 molekula belok, 12500 
molekula lipidler hám 32500 molekula polisaxaridlerdi sintezleydi.

---

5. Kletkada quramalı transport tuqımı bolıp, ol bárqulla h’árekette. Strukturalıq dúzilisi hám funktsiyalarına baylanıslı h’alda 2 tiptegi 
kletkalar bolıp: olar prokariot hám eukariot kletkalar.
Prokriot kletkalarǵa bakteriya hám kók jasıl suv wtlari (tsianobakteriyalar) kiredi. Ularning úlkenligi 0,5-3 mikron dógereginde bolıp yadrosı 
rawajlanbaǵan. Sonday-aq membrana menen oralǵan organellaları mitoxondriya, plastidlari, Goldji apparati, lizosomaları bolmaydı. Genetik 
materialı bar-jaǵı bir «xromosoma» da jaylasqan, dierli barlıq ortalıqlarda ushıradı. Prokariotlardıń kóbeyiw (generatsiya) waqtı júdá qısqa. mısalı, 
qolaylı sháriyatta ishek tayaqshası bakteriyası-escherichia coli dıń generatsiya waqtı 20 minutqa ten.
Bolǵan barlıq organizmlar-suw otları, zamarrıqlar, h’aywanlar hám ósimliktiń kletkaları eukariot tipke kiredi. Eukariot kletklardı eki 
membrana menen oralǵan yadro bolıp, ol yadrosha hám nukleoplazmadan ibarat. Xromosomalar sanı 2 den kem bolmaydı. eukariot kletkalarda 
formalanǵan mitoxondriya, plastlar, Goldji apparatı hám mizosomalar bar. Eukariot kletkalar yaǵnıy ortasha úlkenligi 0,5-20 mikrosi, biraq gigaent 
kletkalar da ushrasadı. Mısalı, teńiz suw eteginiń kletkası-5000 mk, straus máyeginiń diametri 20000 mk ǵa jaqın boladı. Tiykarǵı ayırmashılıqların 
jáne birewi eukariot kletkalar beyimlesken ózgesheliklerge iye bolıp, kóp kletkalı organizmlerdiń toqımısın payda etedi. Prokriot kletkalarda RNK 
hám belok sintezi bir kompartmentde payda bolsa, eukariot kletkalarda RNK sintezi hám protsessining (úlkeniw) yadroda, belok sintezi bolsa 
tsitoplazmada ámelge asadı. Prokariot kletkalarınıń kóbeyiwi epiywayı bóliniw arqalı (bikar) eukariot kletkalardıń bolsa mitoz yamasa meyoz 
arqalı boladı.
Solay etip, kletkalar-tiri organizmlerdiń strukturalıq hám funktsionallıq birligi bolıp esaplanadı.
Prokariotlar bir kletkadan, eukariotlar bolsa kóp sanlı kletkalardan ibarat. Mısalı, insan organizminde shama menen 10
14
kletka boladı. 
Úlkenligi, formasi hám funktsiyatsional iykemlesiwinen óz ara farq etetuǵın júdá h’ár túrli kletkalar bar. Sırtqı dúzilisiniń h’ár túrligine qaramastan 
túrli kletkalar ózleriniń tiykarǵı stukturalıq ózgesheliklerine qaray uqsas boladı.
Kletka dúzilisi 
Kletka tirishiliktiń barlıq qásiyetlerin ózinde jámlegen eń kishi birlik.
Kletka zatlar hám energiya almasıw protsesslerin ámelge asıradı, ósedi kóbeyedi hám násillik belgilerdi áuladlarǵa ótkeredi, sırtqı tásirlerge 
juwap beredi hám h’áreket etedi.
Kletka jeke h’alda da jasawı mumkin. Kóp kletkalı organizmlerdiń bólip alınǵan kletkaları ortalıǵında ósedi hám kóbóyedi. Kóp kletkalı 
organizmlerdiń túrli kletkaları túrli funktsiyalardı atqarıwı sebepli olardıń strukturalıq dúzilisi menen ajıraladı. N1 kestede ósimlik kletkalardıń 
tiykarǵı strukturalıq komponentleri hám olardıń funktsiyaları h’aqqında qısqasha maǵlıwmat berilgen.