Tema: Eki atomli molekulalar electron tolqin funkciyalarinin’ simmetriyaliq qa’siyetleri. Reje

Bo’lekshelerdin’ tolqin qa’siyetleri.

XVIII a’sirdin’ aqirlarinda Nyuton o’zinin’ jariqliq haqqindag’I korpuskulyar ko’z qaraslarin ilgeri su’rdi. Bul ko’z qarasqa ko’re jariqliq nurlaniwshi deneden u’lken tezlik penen shig’iwshi tu’wri siziqli traektoriyalar boyinsha ha’reketleniwshi bo’leksheler ag’iminan ibarat. Nyutonnin’ zamanlasi Gyugens jariqliqtin’ tolqin teoriyasin ilgeri su’rdi. Yag’niy jariqliq elastic ortaliqta tarqaliwshi ha’m ken’islikte u’lken tezlik penen ha’reketleniwshi tolqin dep qaradi.

Sog’an ko’re, ha’zirgi zaman atom ha’m molekula du’zilisi teoriyasi mikroobyekt dep ataliwshi ju’da kishi massag’a iye bolg’an bo’lekshe ha’m elektronlar ha’reketin an’latatug’in nizamliqqa tiykarlanadi. Bul nizamlar tiykarinan 1925-26 jillarda jaratikg’an bolip, makroobyektler dep ataliwshi ko’zge ko’rinetug’in buyimlar ha’reketi bul nizamliqqa boysinbaydi ha’m olardan keskin parq qiladi.

Jaqtiliq kvant teoriyasina muwapiq foton o’zinen mayda bo’lekshelerge bo’linbeydi, foton metallar plastinkasinan elektronlardi sig’ip shig’aradi, fotografiya plyonkalarindag’I jariqliq seziwshi zatlar menen o’z-ara ta’sirlesip, olardin’ ma’lim tochkalarinda qarayiwdi ju’zege keltiredi. Bunday hallarda foton bo’lekshe qa’siyetin, yag’niy korpuskulyar qa’siyetke iye ekenligin ko’rsetedi.

Foton sol menen birge tolqin qa’siyetine da iye. Gyugens jaqtiliqtin’ tolqin teoriyasin isbatladi. Ha’r qanday tolqinnin’ aniq halatin ko’rsetip bolmag’aninday, fotonnin’ ken’isliktegi aniq halation da ko’rsetip bolmaydi. Biraq foton tolqinnan parq qiladi, Yag’niy ol bo’leklerge bo’linbeydi. O’zinde korpuskuliyar ha’m tolqin qa’siyetlerin birlestirgen foton bo’lekshe da emes, tolqin da emes. Og’an Korpuskuliyar-tolqin dualizmi ta’n.

Nils Bor 1913-jilda vodorod atominin’ du’zilis teoriyasin inam etti. Ol o’z teoriyasin jaratiwda atomnin’ yadro modelina tiykarlandi ha’m o’z teoriyasi tiykarlarin postulatlar halinda ta’riypledi. Keyin ala atomlarda kvantlang’an orbitallar shen’ber halinda emes, ba’lkim ellips tu’rinde da boliwi mu’mkin, orbitallar tek tegislikke ornatip g’ana qalmay, ken’islikte tu’rli sharayatta boliwi mu’mkinligi aniqlandi. Bul teoriya spektrlar da gu’zetiletug’in ju’da ko’p ha’diselerdi tuwri tu’sindirip berdi. Keyin ala Bor-Zommerfeld teoriyasi tolqin-mexanik ko’z qaraslar menen almastirdi.

Mikroobyektler eki tu’rli bo’lekshe ha’m tolqin qa’siyetin bayan qildi, yag’niy olar bir waqittin’ o’zinde ha’m korpuskuliyar ha’m tolqin qa’siyetine iye boladi. Jaqtiliqtin’ tolqin qa’siyetin onin’ difrakciya ha’m interferenciya hadiselerinde ko’riwimiz mu’mkin. 1927- jilda Devisson ha’m Djember elektronlarda difrakciya ha’disesi u’shirawin eksperimental isbat qildi. Jaqtiliq difrakciyasi dep jaqtiliq nurlarinin’ shaffof bolmag’an tosiqlardan iyilip o’tiwi yaki tirqishtan o’tip tarqaliw ha’disesine aytiladi. Difrakciya so’zi latinsha so’z bolip <> <> ma’nisin bildiredi.

O’z-ara kogerent tolqinlardin’ bir-biri menen qosilip jaqtiliq tolqinlarinin’ ken’islik tu’rli tochkalarda bir-birin ku’sheytiw yaki pa’seytiw ha’disesine jaqtiliqtin’ interferenciyasi delinedi. Jaqtiliq tolqinlari bir-birin ku’sheytiw u’shin olar kogerent boliwi kerek. Eger eki tolqin chastotasi ten’ bolsa ha’m olardin’ fazalari parqi o’zgermes (turaqli) bolsa, bunday tolqinlar Kogerent tolqinlar delinedi.

Jaqtiliqtin’ polyarlaniwi dep og’an magnit maydaninda, elektr maydaninda yaki plazmadan o’tiw waqtinda sinip ajiraliwina aytiladi. Solay etip XX a’sirge kelip nur ag’imi sipatinda bayan bolatug’in bo’leksheler ha’reketin nur kvantlari yaki fotonlar dep aytiw mu’mkin. Sog’an qaray nurdin’ korpuskulyar qa’siyeti tiykarinan Kompton effekti ha’m Fotoeffekt ha’diyselerinde bayan boldi.