Tema: Ekonomika teotiyası metodologiyası Reje: Kirisiw Ekonomika haqqında uluwma
Download 87.33 Kb. Pdf ko'rish
|
ekonomikaa
|
Tema: Ekonomika teotiyası metodologiyası Reje: 1. Kirisiw 2. Ekonomika haqqında uluwma túsinikler 3.Ekonomika teoriyası páni haqqında 4.Ekonomika teoriyası metodologiyası Yusupov Asir Mámleketimizde keyingi jıllarda rawajlanıwdıń jańa basqıshına qádem qoyıldı. Ekonomikada ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli reformalar, modernizaciya, strukturalıq ózgeris hám diversifikatsiya nátiyjesinde tazadan -jańa zamanagóy tarmaqlar hám islep shıǵarıw quwatları, jańa energiya dárekleri, hár qıylı infratuzilmalar, jollar, transport quralları jumısqa túsirilip atır. Milliy valyutamizdi erkin konvertatsiya etiwge kiriwildi. Bul ózgerisler hám xalqımızdıń janbazona miyneti nátiyjesinde jaratılıp atırǵan ónim hám kórsetilıp atırǵan xızmet túrleri kólemi kóbeyip, sapası tupten jaqsılanıp barıwına, xalıq dáramatları hám turmıs dárejesiniń keskin ósiwi, olardıń social - ekonomikalıq aktivligi ertangi kunga bolǵan iseniminiń barǵan sayın asıp barıwına alıp kelip atır. Usı waqıtta, mámleketimiz Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Joqarı Jıynalıs palatalarınıń qospa májilisinde hám basqa qatar jıynalıslarda sóylegen sóylewleri hám etken lekciyalarınan, qabıl etilgen jańa húkimler hám qararlardan hám de Joqarı Jıynalısqa bildiriw xatınan, Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha qabıl etilgen strategiyalıq wazıypalardan bizge sol zat málim bolıp turıptı, olda, mámleketimizde erisilgen úlken tabıslar menen bir qatarda óz sheshimin tapmaǵan quramalı máseleler, hal etiliwi kerek bolǵan oǵada aktual hám qıyın wazıypalar júdá kóp eken. Mámleketimiz prezidenti aytıp otkeni sıyaqlı, “aldımızda uzaq hám mashaqatlı jol turıptı. Bárshemiz birlesip, tınımsız oqıp -úyrensak, jumısımızdı jetilisken hám ónimli atqarsak, zamanagóy bilimlerdi iyelep, ózimizdi ayamay aldınǵa intilsak, álbette, turmısımızdıń hám jámiyetimiz ózgeredi”1. Búgingi kúnde dúnyanıń túrli regionlarında júz bolıp atırǵan qarama- qarsılıqlardıń kúsheyip barıwı, jáhán bazarında jaǵdaydıń tez ózgerayotgani dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde investitsion aktivliktiń tómenlewi real ekonomikada óndiristiń ósiw páti susayishi júz berip, jáhán bazarında satıp alınǵan zat talabınıń azayıwı dawam etpekte, jumıssızlıq dárejesi joqarılıǵınsha qalıp atır, social keskinlik kusheytip atır. Bunnan tısqarı mámleketimizdegi ayırım tarawlar, tarmaqlar hám kompaniyalarda kirip kólemi azayıp, import kólemi asıp ketiwi, kóplegen kapital aqshalar sarıplanıwına qaramay islep shıǵarıw kólemi hám miynet ońimdarlıǵınıń tómen ósiwi pán- texnika rawajlanıwı júz berip, jańa texnika hám texnologiyalardıń kirip keliwine qaramay ketken ǵárejetler hám ónim ózine túser bahası tómenlew ornına kerisinshe, asıwı jaǵdayı júz beriwi sıyaqlı qolaysız jaǵdaylar júz bolıp turıptı. Bul jaǵdaylar mámleketimiz aldında turǵan keń kólemli programmalıq maqset hám wazıypalar - reformalarımızdı jáne de tereńlestiriw ekonomikanı modernizaciyalaw, diversifikatsiyalew, strukturalıq ózgertiw, jeke menshik, jeke isbilermenlikti kúsheytiw, ekonomikalıq rawajlanıw jolında irkiniw bolıp turǵan barlıq tosıq hám sheklewlerdi saplastırıw, Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha qısqa hám uzaq múddetke belgilengen strategiyalıq wazıypalar hám mashqalalardi sheshiw ushın bar kúsh hám múmkinshiliklerimizni jóneltiriwdi talap etedi. Mámleketimiz Prezidenti Sh. Mirziyoyev aytıp ótkeni sıyaqlı, turmıstıń ózi hám xalıqtıń talapları biziń aldımızǵa ámeliy sheshimin tabıw kerek bolǵan jańa hám jáne de quramalı wazıypalardı qoyıp atır. “Ózbekstandı rawajlanǵan mámleketke aylandırıwdı maqset etip qoyǵan ekenbiz, buǵan tek jedel reformalar, ılım- bilim hám innovatsiya menen erise alamız” 1. Turmıstıń ózi aldımızǵa qoyǵan bul murakkkab mashqalalardi tezirek sheshiw, olardıń sheshimin ızlep tabıw, milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń mazmunın hám qásiyetlerin tereńrek túsiniw kóp tárepten adamlardıń ekonomika sırların, ásirese, bazar ekonomikası munasábetleriniń mazmunın, olardıń talapları, qarama-qarsılıqlı hám shálkes qásiyetlerin, nızam - qaǵıydaların, ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli ekonomikalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw, ekonomikanı erkinlestiriw, strukturalıq ózgertiw, modernizaciyalaw hám diversifikatsiyalewdiń, ilim-pánni rawajlantirib, cifrlı ekonomikaǵa ótiwdiń maqseti hám mánisin tereńrek biliwlerine baylanıslı. “Ekonomika teoriyası” páni ekonomika túsiniklerin, onıń nızam - qaǵıydaların, qolaylı xojalıq júrgiziw sırların, túrli kisiler hám xojalıqlardıń bir- birleri menen mápli ekonomikalıq baylanısda bolıp, ónimli miynet qılıw, jańa texnika hám texnologiyalardı, innovciyalıq ideyalardı qollap, miynet ónimliligin asırıw jolların hám formaların uyretedi. “Ílım joq orında qalaqlıq, nadanlıq hám álbette tuwrı joldan azıw boladı”1. Jámiyette júz beretuǵın ekonomikalıq nızamlardı biliw hám olardıń ámel etiwine sanalı munasábette bolıwda, mámleketti demokratiyalastırıw hám ekonomikanı bazar principlerı tiykarında reformalaw processleri mánisin túsinip, ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan bilimlerdi beriwde «Ekonomika teoriyası» pániniń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Búgingi kúnde jetkinshekte qurılısshılıq ideyaların qáliplestiriw, olardıń ilimiy dúnyaǵa kóz qarasın tereńlestiriw hám keńeytiw, ekonomikalıq bilimlerin, mádeniyatın asırıw sıyaqlı zárúrli ámeliy wazıypalardı orınlaw arqalı usı pánniń áhmiyeti barǵan sayın asıp barıp atır. “Ekonomika teoriyası” páni mámleketimizde jasap atırǵan hámme adamlardıń dáramatları, olardıń turmıs dárejesi tek milliy ekonomika rawajlanıwına baylanıslılıǵın, sol yurtda miynet qılıp atırǵan adamlardıń dóretiwshilik miyneti menen payda bolǵan milliy ónimdiń kóbeyiwi, onıń tuwrı bólistiriliwi hám paydalanılıwı, milliy pul turaqlılıǵın menen baylanıslılıǵın da uyretedi hám milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń adamlar sanasında qáliplesiwine, olardıń intellektuallıq kámalǵa jetkenge eriwuvida zárúrli rol oynaydı. Turaqlı ózgerip turıwshı ishki hám sırtqı ekonomikalıq ortalıq jáne onıń insanlar, kárxanalar, mámleketler hám dúnyaǵa kúsheyip baratuǵın tásirin gúzetip, ámelge asırılıwı zárúr bolǵan minez- qulqlar hám ekonomikalıq iskerlik processlerin aldınan seziw hám kóre biliw, qısqasha etip aytqanda, ekonomikalıq ziyreklik - joqarı ruwxıylıqlı shaxs pazıyletlerinen biri bolıp, onı tereń ekonomikalıq bilim hám kónlikpelersiz oyda sawlelendiriw múmkin emes. Sonıń menen birge, «Ekonomika teoriyası» páni adamlardıń jámiyet ekonomikalıq ómirin shólkemlestiriw, ol jaǵdayda aktiv qatnas etiw hám jáne de rawajlandırıw boyınsha jámiyet hám mámleket aldındaǵı juwapkershilikleri, yaǵnıy ekonomikalıq juwapkershiliklerin tárbiyalawda jetekshi orın iyeleydi. Biz qurıp atırǵan erkin, social jóneltirilgen bazar ekonomikasına tiykarlanǵan demokratiyalıq puqaralıq jámiyetke barlıq jámiyet aǵzalarında ekonomikalıq mádeniyatlilikni qáliplestiriw arqalı jetiwimiz múmkin. Bul bolsa ámeldegi ekonomikalıq nızamlar, qaǵıydalar tuwrısındaǵı bilim hám kónlikpelerge iye bolıp, ózlestirilgen bilimler tiykarında miynet hám islep shıǵarıw xızmetlerin tashkil eta alıw ózgeshelikin kórsetip, onı tek usı pán xızmetlerin arqalı támiyinlew múmkin. «Ekonomika teoriyası» páni tek biliw menen sheklenmay, bálki ekonomikalıq bilim hám kónlikpelerdiń túrli dárejedegi ámeliy qollanıwı menen de shuǵıllanadı. Ol mámlekettiń ekonomikalıq siyasatın qáliplestiriw, ekonomikalıq reformalardı nátiyjeli ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan teoriyalıq qaǵıyda hám ámeliy usınıslardı islep shıǵıwda aktiv qatnas etedi. «Ekonomika teoriyası» pániniń búgingi kúndegi áhmiyeti jetkinshekte watan hám el-jurt gúlleniwi jolında janbazona miynet sezimin, túrli ideologiyalıq topılıslarǵa óz pikiri menen qarsı tura alıw qábiletin tárbiyalaw sıyaqlı zárúrli wazıypalardı orınlaw arqalı barǵan sayın asıp barıp atır. «Ekonomika teoriyası» pániniń áhmiyeti onıń metodologik wazıypası arqalı da kórinetuǵın bolıp, pánniń ózi, analizi hám principlerı, alınǵan juwmaqlar, izertlew atırǵan ekonomikalıq nızamlar basqa social hám tarmaq pánleri ushın stilistik tiykar bolıp xızmet etedi. «Ekonomika teoriyası» pánin tereń úyreniw, onıń qaǵıyda hám túsiniklerin biliw basqa ekonomikalıq pánlerdi ózlestiriw hám jáne de rawajlandırıwdıń girewi esaplanadı. Lekin házirgi dáwirdegi bazar ekonomikasınıń ishki sır-sırların, onıń haqıyqıy túsin, ol jaǵdayda júz bolıp turatuǵın uyqaspawshılıq, jumıssızlıq hám krizislar sıyaqlı nohush waqıya hám hádiyselerdiń sebeplerin dıqqat penen úyreniwge umtılıp atırǵan oqıwshı hám studentlerimiz, ekonomikanıń mashqalalı túyinlerin tarqatıp alıwǵa háreket qılıp atırǵan baslıq xızmetkerler, ekonomist qánigeler, bazar ekonomikası menen qızıǵıp atırǵan keń kıtapxanlar kópshiligi talaplarına juwap beretuǵın ózbek tilindegi ádebiyatlar, qóllanbalar, ásirese, joqarı oqıw orınları studentleri ushın tayarlanǵan sabaqlıqlar jetkilikli emes. Sabaqlıqlar hám oqıw qóllanbaları etiwmasligi boyınsha joqarı oqıw orınları hám kolledjler degi jaǵday úyrenilinip, mámleketimiz prezidenti Sh. Mirziyoyevning ministrler Mákemesiniń 2017 jıl 14 yanvarda bolıp ótken keńeytirilgen májilisindegi lekciyasında sabaqlıq, arnawlı hám kórkem ádebiyatqa bolǵan real mútajlikti úyrenip, túrli sabaqlıqlardı jaratıw, olardı basqa tillerge awdarmalaw, oqıw orınları, kitapxana hám informacion- resurs orayların támiyinlew boyınsha qoyǵan wazıypalaridan1, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2018 jıl 10 oktyabrdagi 816 -san sheshimine tiykarlanıp qabıl etilgen “Joqarı tálim mákemelerin oqıw ádebiyatları menen támiyinlew hám de sabaqlıqlar hám oqıw qóllanbaların jańalap barıw tártibi tuwrısında Qaǵıydai”dan kelip shıǵıp, “Ekonomika teoriyası” páni boyınsha usı sabaqlıq qayta tayarlandi. Álbette, bul wazıypanıń uddasidan shıǵıw ańsat jumıs emes. Qoyılǵan wazıypanıń quramalılıǵı sonnan ibarat, sol dáwirshe dúnyadaǵı hesh bir mámleket ekonomikalıq processlerdi basqarıw hám háreketlerdi uyqaslashtirishning bir mexanizminen pútkilley basqasına bır jola ótken emes. Bul uzaq dáwirdi talap etetuǵın process bolıp, bólek dáwirdi talap etedi. Onıń hámme ushın birdey bolǵan ólshemi hám nusqaları da joq. Sonday eken, bazar ekonomikası dáwirin hám mámleketimizde házirgi dáwirde ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ekonomikalıq reformalardı, ózgeriwshen xojalıq sistemasın tek AQSh yamasa Evropa mámleketlerinde ámeldegi bolǵan, kópshiligi bunnan 200- 300 jıl aldın jazılıp, eskirib ketken, óz mámleketlerinde de krizislardıń aldın alıw, ekonomikanı tártipke salıw jolların kórsete almaǵan hám tartıslı bolıp, biziń real ekonomikalıq turmısımızdıńdan talay uzaq bolǵan teoriyaler tiykarında ekonomikanıń rawajlanıw jolin kórsetip bolmaydı. Sonıń menen birge, biziń ekonomikalıq oylaw tariyxımızda uzaq waqıt húkimran bolǵan, ekonomikalıq hádiyselerdi tiykarlanıp klasıy kózqarasınan hám klasıy gúres táreplerinen alıp qaragan, ekonomikalıq rawajlanıwdıń ulıwma insanıylıq táreplerin keyingi orınǵa súrgen eski marksistik baǵdardaǵı isenim hám qaǵıydalarǵa tıykarlanıp da bazar xojalıǵı hám de házirgi zaman ekonomikasında júz berip atırǵan saldamlı ózgerislerdi hám basqa bir qatar waqıyalar, hádiyseler hám processlerdi túsintirip bolmaydı. Usı sabaqlıqtı tayarlawda AQShda, Evropa mámleketlerinde, Yaponiya, Kitay, Malayziya, Singapur hám basqa qatar mámleketlerde ámeldegi bolǵan ádebiyatlar daǵı ideyalar, sonıń menen birge, klassik hám házirgi zaman ekonomikalıq teoriyaleriniń tiykarǵı ideyaların sın kózqarastan úyrenip, olardıń paydalı ratsional 1 Shavkat Mirziyoyev. Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik - hár bir baslıq iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek. Ekonomika teoriyası pánin úyreniw, ekonomikalıq processlerdiń túpkilikli mánisin tuwrı túsiniw kóp tárepten onı uyreniwshilerdiń málim teoriyalıq hám stilistik bilim menen qurallanıwına baylanıslı. Sol sebepli de usı bap adamlıq jámiyeti rawajlanıwınıń hasası bolǵan ekonomika túsinigin, onıń aldında turǵan wazıypalardı, uzaq dáwir dawamında ekonomikalıq bilimlerdiń qáliplesiwi hám ekonomika teoriyası pániniń payda bolıwın qısqasha xarakteristikalaw menen baslanadı. Ekonomika teoriyası pánindegi tiykarǵı aǵıslar hám teoriyalerdiń ulıwma bayanı beriledi. Ekonomika jáne onıń bas máselesi, ekonomika teoriyası pániniń predmeti, wazıypaları hám basqa ekonomikalıq pánler menen óz-ara baylanıslılıǵı aytıladı. Usınıń menen birge ekonomikalıq nızamlar hám kategoriyalar hám de olardıń ámel qılıw mexanizmi, ekonomikalıq processlerdi ilimiy biliwdiń tiykarǵı usılları mazmunın ashıp beriwge itibar qaratıladı. 1. 1. Ekonomika jáne onıń bas máselesi Ekonomika teoriyası páni jáne onıń nızam - qaǵıydaların biliw ushın, bárinen burın, ekonomika jáne onıń wazıypaları tuwrısında oyda sawlelendiriwge ıyelew kerek. Insaniyat turmısı jáne onıń rawajlanıwı júdá quramalı, kóp qırlı hám oǵada quramalı, máselelerge boy bolıp tabıladı. Bul máseleler adamlardıń materiallıq naǵıymetler islep shıǵarıw, xızmetler kórsetiw, pán, mádeniyat, siyasat, ideologiya, etika, mámleketti basqarıw tarawları daǵı hám aqır-aqıbetde, shańaraqtaǵı hám basqa iskerlik túrleriniń barǵan sayın kóbeyip, rawajlanıp hám de olardıń ózgerip barıwı nátiyjesinde payda boladı. Uzaq dáwirler dawamında insaniyat pikirin bánt etip kelgen ayırım máseleler búgingi kúnde ápiwayı haqıyqat hám ańsat biliw múmkin bolǵan zatqa uqsap kórinedi. Mısalı, búgin hámmege ekenin aytıw kerek, kisiler siyasat, kórkem óner, ádebiyat, pán, bilim, mádeniyat, tálim alıw menen shuǵıllanıwdan aldın baslanǵısh turmıslıq naǵıymetlerge bolǵan mútajliklerin qandırıwları kerek. Sol sebepli hár bir kisi, óziniń kúndelik turmısında bir qatar máselelerge, yaǵnıy kiyim-keshek, azıq - awqat, úy-ruwzıger buyımlarına ıyelew, bilim alıw sıyaqlı mútajliklerdi qanday etip, ne esabına qandırıw múmkin degen máselelerge dus keledi. Sol mashqalalardi tarqatıp alıw hám óz mútajliklerin qandırıw maqsetinde kisiler túrli jónelislerde, tarawlarda iskerlik kórsetediler. Sonday eken, insannıń túrli xızmetleri ishinde eń tiykarǵısı, insaniyattıń jasawı jáne onıń jetilisiwin támiyinleydigeni materiallıq hám ruwxıy naǵıymetler islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiwden ibarat bolǵan ekonomikalıq iskerlik bolıp tabıladı. Sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanıp, adamlardıń jasawı, jetilisiwi ushın zárúr bolǵan turmıslıq qurallardı islep shıǵarıw hám qarıydarlarǵa jetkiziwge qaratılǵan, bir-biri menen baylanıslılıqta ámel etetuǵın hár túrli xızmetler pútin etip, bir sóz menen, ekonomikalıq iskerlik dep ataladı. Áyyemginde ekonomikalıq iskerliginiń tiykarǵı forması úy xojalıǵı sheńberinde júz bergen. Sol sebepli áyyemgi grek ilimpazlarınıń (Ksenofont, Platon, Aristotel) dóretpelerinde ekonomika - úy xojalıǵı jáne onı júrgiziw nızamları dep túsintirilgen. Arab leksikonida «iqtisod» puxtalıq mánisinde tushunilgan, sebebi islam dinine tiyisli ádebiyatlarda puxtalıqqa bólek itibar berilgen. Lekin, házirgi dáwirde ekonomika túsinigi tek úy, individual xojalıq júrgiziw yamasa puxtalıq mánisi menen sheklenmeydi. Bálki ekonomika - múlkshiliktiń túrli formalarına tiykarlanǵan xojalıqlardan, xojalıqlararo, mámleketlikleraro birlespeler, korporatsiyalar, konsernlar, qospa kárxanalar, finans hám bank sistemalarınan, mámleketlikler ortasındaǵı túrli ekonomikalıq munasábetlerden ibarat oǵada quramalı ekonomikalıq sistemanı ańlatadı. Bunıń ústine barlıq resurslarımız - tábiyǵıy baylıqlar, maman jumısshı kúshleri, islep shıǵarıw quralları, tutınıw tovarları, pul qarjları hám basqa resurslarınıń barlıǵı sheklengen muǵdarda bolıp tabıladı. Hátte, óndiristiń búgingi dárejesinde insaniyat ixtiyoridagi túrli tábiyǵıy baylıqlardıń shama menen qansha waqıtqa etiwin aldınan boljaw múmkin. Atap aytqanda, insaniyat 2500 jılǵa kelip, barlıq metall rezervlarini sarplap bolıwı boljaw etilip, bunda temir rudası 250 jılǵa, alyuminiy 570, mıs 29, cink 23, qalayı 35, qorǵasın 19 jılǵa etiwi shama etińip atır. Ámelde házir jasap atırǵan áwlad da óndiriste qorǵasın, qalayı, rux, altın, gúmis, platina, nikell, volfram, misdan paydalanıw mashqalasına dus kelip atır. Jaqın júz jıl ishinde islep shıǵarıwdı energoresurslar: neft, gaz, kómir menen támiyinlew mashqalası da bólek mashqala bolıp qalıwı itimaldan jıraq emes1. Bul sheklengen ekonomikalıq resurslardan aqılǵa say paydalanıp, xalıqtıń to'xtovsiz ósip baratuǵın mútajliklerin qandırıw maqsetine erisiw, resurslar hám ónimlerdi tuwrı bólistiriw jolların tabıw ekonomikanıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Ekonomika qamrov dárejesine qaray túrlishe bolıwı múmkin: jáhán ekonomikası, milliy ekonomika, tarmaq ekonomikası, region hám aymaq ekonomikası, kárxana yamasa firma ekonomikası, shańaraq ekonomikası. Geyde olardı pútinlashtirib, makroekonomika hám mikroekonomika dep ataladı. Ekonomikanıń bul túrleri, dárejeleri, formaları qanday bolıwınan qaramastan olardıń hámmesi bir maqsetke boysınǵan : ol da bolsa insaniyattıń jasawı, kóbeyiwi hám jetilisiwi ushın shárt-sharayat jaratıp beriw, hár qıylı turmıslıq qurallardı jaratıp, olardıń mútajliklerin qandirib barıwdan ibarat esaplanadi. Sonday eken, ekonomika insannıń ómiriniń tiykarın, onıń tiykarın tashkil etip, onıń ózi de insansız, onıń iskerligisiz ámeldegi bolmaydı hám mazmunga da iye emes. Insan tárepinen jaratılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń, resurslarınıń mudami hárekette bolıp, tákirar -tákirar islep shiǵarıladı hám tutınıw etiledi, olardıń bul to'htovsiz háreketi tákirar islep shıǵarıw dep ataladı. Tákirar islep shıǵarıw tómendegi fazalar birliginen ibarat esaplanadi: 1) ishlab shıǵarıw procesi; 2) taqsimlash procesi; 3) ayirboshlash procesi; 4) iste'mol qılıw procesi. Islep shıǵarıw - adamlıq jámiyetiniń ámeldegi bolıwı hám rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan turmıslıq naǵıymetlerdi jaratıw procesi. Barlıq tavar hám xızmetler islep shıǵarıw processinde jaratılıwı sebepli, ol tákirar óndiristiń eń tiykarǵı hám baslanǵısh fazası esaplanadı. Eger islep shıǵarılmasa, bólistiriletuǵın, basma-bas almasıwlanatuǵın hám aqır-aqıbetde, tutınıw etiletuǵın zatlar bolmaydı. Mısal ushın, adamlardıń nan ónimine bolǵan zárúriyatın qandırıw ushın eń keminde tómendegi tiykarǵı processlerdi ámelge asırıw kerek: egin maydanların aydaw hám olarǵa qayta islew; jerge urıw qadash jáne onıb shıǵıp, tap payda etishguncha kútimlew; g'allani oriw hám dán bazalarına jaylaw ; donni digirmannan shıǵarıp, un ónimi alıw ; odan nan zavodları yamasa nonvoyxonalarda nan tayarlaw. Óz ornında, hár bir process ushın kerekli bolǵan miynet quralların da islep shıǵıw kerek boladı. Mısalı, egin maydanın aydaw ushın traktorlar, paznalar ; urıw qadash ushın seyalkalar; g'allani oriw ushın kombaynlar ; bazaǵa tasıw ushın júk mashinaları ; donni jenshiw ushın digirmanlar ; nan jabıw ushın nan zavodları, tandırlar hám taǵı basqa. Eger bul qurallardıń qandayda-birı bolmasa, yamasa islep shıǵarıw procesi toqtaydı yamasa natiyjeliligi tómenlep ketedi. Bólistiriw - islep shıǵarıw faktorları jáne onıń nátiyjelerin ekonomikanıń túrli bólim hám subektleri ortasında bólistiriw procesi. Bul basqıshda, bárinen burın, islep shıǵarıw quralları, kapital, jumısshı kúshi hám basqa resurslar túrli tarmaqlar, tarawlar, aymaqlar hám aqır- aqıbetde, kárxanalar ortasında bólistiriledi. Bunnan tısqarı, islep shıǵarıw nátiyjesi bolǵan tavar hám xızmetler, olardıń pul jaǵdayındaǵı kórinisi bolǵan dáramatlar da bólistiriledi. Biziń mısalımızdaǵı nan ónimin islep shıǵarıw ushın da bul iskerlik tarawına kerekli resurslar - traktorlar, paznalar, seyalkalar, kombaynlar, júk mashinaları, digirmanlar hám tandırlar ; olardı jumısqa soluvchi traktorchi, aydawshı, dıyxan, jumısshı hám nonvoylar - barlıǵı bólistiriw processinden ótedi. Olar áyne miynet bólistiriwi hám qánigeliklashuv sebepli hár túrli iskerlik hám processler boyınsha óz ornıların tabadılar. Sonıń menen birge, tayın bolǵan nan ónimin satıwdan alınǵan dáramat da túrli kásip iyeleri - traktorchi, aydawshı, dıyxan, jumısshı hám nonvoy ortasında, múlk iyeleri ortasında bólistiriledi. Olar ónim degi óz úleslerin mıynet haqı yamasa payda, procent, renta kórinisinde aladılar. Bólistiriw qansha ádalatlı hám tuwrı bolsa, óndiristiń rawajlanıwına sonsha unamlı tásir kórsetedi, onı xoshametlentiredi. Ayırbaslaw - jámiyet aǵzalarınıń ekonomikalıq iskerlik túrleri yamasa islep shıǵarıw nátiyjeleri boyınsha málim bir ólshem (mısalı, baha muǵdarı ) tiykarında óz-ara almaslaw procesi. Miynet bólistiriwi nátiyjesinde ayırım gruppa kisiler tavar hám xızmetlerdiń málim túrlerin islep shıǵarıw hám jetkiziwge qánigeliklashadilar. Hár bir tavar túrin óndiriwshi óz tavarın satıp, ózine kerekli bolǵan basqa tavar yamasa xızmetlerdi satıp aladı. Atap aytqanda, biziń mısalımızdaǵı nonvoy da óz ónimi - nonni satıp, túsken aqshasına qassaptan - gósh, dıyxannan - palız eginleriler, dúkanshınan - kiyim-keshek hám basqa zárúr tovarlardı satıp aladı. Paydalanılǵan ádebiyatlar 1. Shodmonov Sh., Gʻafurov U. Bozor iqtisodiyoti asoslari. Ilmiy-ommabop nashr. – T.: TDIU, 2007. 2. Шодмонов Ш.Ш., Баубекова Г.Д. Педагогическое мастерство и инновации в преподавании экономической теории. - Т.: Янги аср авлоди. 2004. 3. Шодмонов Ш.Ш., Баубекова Г.Д., Халикова Г.Т. Инновационные методы обучения в экономическом образовании. – Т.: «Фан», 2003. 4. Ziyonet.kutubxona.com Download 87.33 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|