Tema: Ekonomikani basqariwdiń shólkemlestirilgen dúzilisi Joba

Tema: Ekonomikani basqariwdiń shólkemlestirilgen dúzilisi

Joba :

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarǵı bólim
   
   1. 
      . Ekonomika shólkemlestirilgen dúzilisi haqqında túsinik
      
   2. 
      . Shólkemlestirilgen strukturalar túrleri
      
   3. 
      . Shólkemlestirilgen strukturalardı proektlestiriw
      
3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalanılǵan ádebiyatlar
   

Kirisiw
Bazar munasábetleriniń rawaj tabıwında, erkin báseki hám xalıq turmıs párawanlıǵın támiyinlewde marketing iskerligi zárúrli áhmiyet kásip etedi. Házirgi waqıtta dúnya boyınsha marketingniń eki mińnan aslam táriypi bar. Bul bir tárepden, «Marketing» túsiniginiń júdá quramalılıǵı hám de kóp qırlılıǵınan dárek bersa, ekinshi tárepden bolsa, marketing boyınsha túrli aǵım daǵı júdá kóp mektepler, biznes gruppaları hám jámiyetshilik bar ekenligin kórsetedi.
Mámleketimizde marketing haqqındaǵı dáslepki maqalalar ótken ásirdiń 60-jılları ortalarında payda boldı. Tuwrı, ol waqıttaǵı barlıq maqalalar sın kózqarastan jazılǵan edi. Lekin marketing pán joli menende úyreniw XX ásirdiń 80-jılları aqırında baslandı. Bazar hám de tavar - pul munasábetlerin asten rawajlanıwı, ásirese, joqarı tálim mákemeleriniń professor -oqıtıwshılarınan bul jóneliste aktiv háreket qılıwdı talap etdi. Usınıń sebepinen, ekonomika baǵdarları ushın qánigelikler tayarlaytuǵın joqarı oqıw orınları birinshiler qatarında «Marketing» pánin úyreniwge kiristi.
1. Menejment shólkemlestirilgen dúzilisi haqqında túsinik. Menejmenttiń strukturalıq dúzilisi degende basqarıw buwınları hám basqıshları muǵdarı hám quramı túsiniledi. Menejment shólkemlestirilgen dúzilisiniń ápiwayı hám túsinikli bolıwı onıń jumıs iskerligin joqarı bolıwın kepilleydi, yaǵnıy basqarıw shólkemlestirilgen strukturasında basqısh hám buwınlar qansha kem bolsa, basqarıw sonshalıq nátiyjeli boladı.
Basqarıw buwınları - bul bir yamasa bir-qansha wazıypalardı orınlawshı ǵárezsiz strukturalıq elementler bolıp tabıladı. Struktura elementleri, olardıń bólindileri hám basqarıw apparatında isleytuǵınlar bolıp tabıladı.
Basqarıw basqıshları - bul basqarıw qandayda bir dárejesindegi málim buwınlar jiyindisi bolıp tabıladı. Sol belgisine kóre basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturaları - kóp basqıshlı (kóp buwınlı ), úsh, eki basqıshlı (buwınlı ) boladı. Basqıshlar hám buwınlar ortasındaǵı baylanıs vertikal hám gorizontal bolıwı múmkin. Vertikal buwınlar basshılardıń olarǵa boysınıwshılar ortasındaǵı munasábetlerdi, gorizontal baylanıslar basqarıwdıń teń huquqli buwın hám elementleri ortasındaǵı munasábetlerdi ańlatadı.
Ekonomika basqarıw shólkemleri joqarı, tómen, teń huquqli shólkemlerge bólinedi. Joqarı shólkemler respublika hám tarmaq basqarıw shólkemlerine ajratıladı.
Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri óndiristiń túrli tarmaqların birlestiredi. Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri Respublika Konstitusiyasina tiykarlanǵan túrde iskerlik júrgizedi. Xalıq xojalıǵın basqarıwdıń ulıwma mámleketlik shólkemleri nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud shólkemlerine bólinedi. Nızam shıǵarıwshı joqarı shólkem - Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı bolıp tabıladı. Ol xojalıq iskerligin tártipke salıwshı nızam, nızamlı aktlerdi tasdiqlaydi. Mámleket jobaları hám byudjetiniń orınlanıwı haqqında esabattı talqılaw etip tasdiqlaydi, ekonomikanı basqarıwdıń atqarıw shólkemlerin qáliplestiredi.
Xalıq xojalıǵın basqarıwdıń atqarıw shólkemlerine ulıwma, tarmaq hám arnawlı kepillikke iye shólkemler kiredi. Ulıwma kepillikke iye atqarıw shólkemlerine Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesi, Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler mekemesi hám hákimyatlar kiredi. Arnawlı kepillikli shólkemler tarmaqlarara ózgeshelikke iye wazıypalardı atqaradı. Olar qatarına Mámleket shólkemlerin kirgiziw múmkin. Ulıwma mámleketlik basqarıwı shólkemleriniń tiykarǵı wazıypaları : FTTning tiykarǵı jónelislerin belgilew, tábiyiy ortalıqtı qorǵaw, pul hám kredit sistemasına basshılıq qılıw, salıq hám dáramatlardı belgilew, esabat hám statistikanı shólkemlestiriw, baha, tárifler belgilew, xalıq xojalıǵı tarmaqlarına basshılıq qılıw kiredi.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesiniń turaqlı jumıs jurgiziwshi shólkemleri iskerligi tarmaqlarara ilimiy-texnikalıq jumıslarǵa basshılıq qılıw, fantexnika tarawin tańlaw, kewıllı tiykarda islerdi shólkemlestiriw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı.
Respublika tavar birjalarınıń tiykarǵı waziypası kárxanalar menen birgelikte aymaqta materiallıq texnikalıq támiynattıń turaqlı hám nátiyjeli sistemasın payda etiw, tutınıwshı hám óndiriwshiler ortasında turaqlı regionlıq baylanıslardı ornatıw, ónim jetkiziwdi baqlaw, kárxanalarǵa olardı materiallıq texnikalıq támiyinlewde kómek beriwden ibarat esaplanadi. Materiallıq-texnikaviy támiynat shólkemleri xójalıq esabi tiykarında islep shıǵarıw quralların satıwdıń kóp tarmaqlı sawdanı támiyinlew hám materiallıq resurslardan maqul túsetuǵın paydalanıwǵa basshılıq etedi.
Finans ministrligi jáne onıń orınlardaǵı shólkemleri mámleket hám kárxanalar máplerin qorǵawǵa tiykarlanǵan pútkilley jańa finanslıq siyasatti ámelge asıradı, xojalıq júrgiziw natiyjeliligini sum menen qadaǵalaw etiwdi támiyinleydi, individual miynet iskerligin finans-kredit járdeminde tártipke salıw boyınsha sharalardı belgileydi, xalıq dáramatlarınan salıq alıw, bazar ekonomikasına uyqas jumıs usılları hám formaların ámel etedi, byudjet shólkemleri iskerligin finanslıq támiynlew sistemasına ózgertiredi, onı ekonomikalıq norma hám normativlikler tiykarında quraydı, jumıs sapasın asırıwdı ekonomikalıq xóshametlew hám ajıratılǵan mablaglardan maqul túsetuǵın túrde paydalanıwdı ekonomikalıq ragbatlantirish usılların keń qóllawdı támiyinleydi.
Respublika Oraylıq banki ekonomikadaǵı barlıq kredit hám esabkitap munasábetlerin quraytuǵın hám tártipke salıwshi bas bank bolıp tabıladı. Kommerciya bankleri sisteması iskerligi tólıq xojalıq esabi hám óz-ózin finans benen támiyinlewi tiykarına ótkiziledi. Miynet jáne social máseleler menen shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri hám olardıń orınlardaǵı bólindileri bántlikti, bánt bolmaǵan miynet resurslarini qayta tayarlaw hám kásip úyretiw, kadrlerge bolǵan talaptı qandiriwdi támiyinleydi.
Respublika Wazırlikleri respublika daǵı konsernlar tarmaqlardı basqarıwdı ámelge asıradı. Tarmaqtı basqarıw sistemasına jalǵız basshılıq tiykarında jumıs jurgiziwshi ministr basshılıq etedi. Ol qól astındaǵı ministrlik hám oǵan qarasli kárxanalar iskerligine shaxsan juwapker bolıp tabıladı. Hár bir ministrlikte ministr tarmaqtı basqarıwdıń áhmiyetli máselelerin kollegial túrde kórip shıǵıw ámelge asırıwǵa múmkinshilik jaratıwshı máslahát shólkemleri shólkemlestiriledi. Bas máslahát beretuǵın shólkem - kollegiya bolıp, onıń quramına ministr orınbasarları, basqarma baslıqları, kárxanalar basshıları kiredi.
Xalıq xojalıǵı tarmaǵi quramında hám mámleket, hám menshikli kárxana, firma, aksioner jámiyetleri iskerlik júrgizedi. Kárxana, firma, aksionerler jámiyetleri fantexnika potencialındaǵı nátiyjeli paydalanıw, islep shıǵarıwdı kooperasiyalaw tiykarında ónim islep shıǵarıw maqsetınde shólkemlestiriledi. Olar xojalıq esabi tiykarında sanaat, qurılıs, transport, sawda hám basqa tarawlarda iskerlik jurgiziwshi strukturalıq bólimlerden dúziledi. Strukturalıq bólim bankte ayrıqsha balans hám esap nomerin ıyelewi hám ijara kesip alıp islewi boyınsha, menshikli tarawda jumıs júrgiziwi múmkin.
Kárxana, firma, aksionerlik jámiyeti strukturalıq birlikke qaraslı tiykarǵı fond hám qarjılardı biriktiredi, ishki xójalıq munasábetlerin ámelge asırıw, strukturalıq birlikler ortasındaǵı tartıslardı sheshiw, sonıń menen birge, olar óz minnetlemeleri boyınsha juwapkerlik rejimin belgileydi. Strukturalıq birlik nızamda belgilengen. Huquqlari sheńberinde oǵan biriktirilgan mulktı ıqtıyar etedi, firma, A. J. lari atınan basqa shólkemler menen shártnamalar dúzedi. Kárxana, firma, áksionerler jámiyetleri strukturalıq birlikke óz atınan shártnama dúziw jáne bul shártnama boyınsha juwapker bolıw huquqin beredi.
Kárxananı basqarıw kárxana tuwrısında nızamǵa tiykarlanıp ámelge asıriladı. Bul nızamda názerde tutılǵan principlerden biri pútkil jámááttiń hámde onıń shólkemleri áhmiyetli qararlardı qabıllaw jáne onı orınlawlı baqlawda qatnasıw jolı menen ámelge asırilatuǵın óz-ózin basqarıw principi bolıp tabıladı.

2. Shólkemlestirilgen strukturalar túrleri.

Shólkemlestirilgen strukturalar júdá hár túrli, biraq olar ulıwma izbe-iz baylanıslılıqqa iye hám nizamlıqlarǵa boysınadı. Basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturasınıń tiykarǵı túri sızıqlı hám funksional túrleri bolıp tabıladı. Olar birigiwi tiykarında hár qıylı sızıqlı -funksional strukturalar quram tabadı.
Sızıqlı Funksional
Shártli belgiler: R - basshı, B - baslıq, Ol - usta, F - funksional basshı, SH -shtab, 1, 1; 1, 2;1, 3 - funksional bólimler. Sızıqlı struktura onıń tómen basqarıw buwınları joqarı basqıshdaǵı basshına tikkeley boysınıwshı menen xarakterlenedi. Sızıqlı strukturada hár bir xızmetker bir basshına boysınadı hám joqarı sistema menen tek ol arqalı baylanısqan boladı. Sızıqlı strukturanıń unamlı tárepleri onıń ápiwayı, isenimli, kemǵarejetli bolıp tabıladı. Hár bir basshı pútkil miynet jámááti iskerligi nátiyjeleri boyınsha juwapker. Bul strategiyalıq hám ámeldegi qararlardı qabıllaw huquqi oraylasıwına alıp keledi.
Sızıqlı strukturalardı sheshetuǵın máseleler sheńberi keń bolmaǵan, bul máseleler sheshiliwi ańsat bolǵan hallarda qóllaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sap túrde sızıqlı basqarıw júdá kem, tiykarlanıp, brigada, bólim, shirket, kishi kárxanalarda qollanıladı.
Sızıqlı strukturanıń tiykarǵı kemshiligi buwınlar koordinasiyasi puqta bolmaydi. Basshı universal qánige bolıwı hám oǵan boysınıwshı barlıq buwınlar iskerliginiń hámme tárepinbóz ishine alıwı kerek.
Funksional struktura - basqarıw wazıypalarınıń funksional buwınlar hám basshılar ortasında bólistiriwine tiykarlanadı. Ol basqarıw quramallasıw hám qánigelik rawajlanıwı menen baylanıslı túrde payda bolǵan. Funksional strukturada basqarıwshı kórsetpeler salıstırǵanda maman boladı, biraq jalǵız basshılıq principine ámel etilmeydi. Funksional buwınlar sanı menen hár bir buwın ǵárezsiz túrde sheshim etiwshi máseleler sheńberi tarayıp baradı. Mashqalanıń mánisi hár bir buwın óz máselesin birinshi náwbette sheshiwden mápdar bolıwında emes, bálki bir buwın bul máseleni jetkilikli dárejede tiykarlanǵan túrde hám tuwrı sheshim qila almawı, sheshimler usaqlasıp, tolıq bolmay qalıwında bolıp tabıladı. Bul basqarıwdı quramallastırıp, onıń natiyjeliligin azaytadı. Sızıqlı strukturanı shólkemlestiriw hám fnukisonal strukturanıń kemshilikleri kushma, biriktirilgen strukturalar - sızıqlı -shtabli, sızıqlı -funksional hám basqa strukturalar payda bolıwına sebep buldi.
Sızıqlı -shtabli strukturada sızıqlı struktura tiykar etip alınadı, biraq basqarıwdıń tómen buwınǵa iye hár bir buwınında ayırım áhmiyetli máseleler boyınsha shtablar dúziledi. Shtablar maman qararlar tayarlaydi, biraq sızıqlı struktura basshısı tasdiqlap, tómen dárejege jiberedi. Ol shtab usınısların koordinasiya etedi, muwapıqlastıradı hám nátiyjede basqarıw sapası jaqsılanadı, biraq waziypalar muǵdarı kóp bolsa, wazıypalar muǵdarı kóp bolsa, sızıqlı struktura basshısı wazıypaları hám artadı. Usınıń sebepinen, ámeliyatda basqa kushma strukturalar payda boldı. Olar arasında eń keń tarqalǵanı sızıqlı -funksional struktura bolıp tabıladı.
Sızıqlı -funksional strukturada, funksional zvenolar tómen turǵan bólindilerge ózleri buyrıq bere aladı, biraq olar kompetensiyasiǵa tiyisli bolǵan anıq belgilengen sorawlar boyınsha. Mısalı, joybarlaw - ekonomikalıq bólimi sex boshliǵiga joybarlawdı rawajlandırıw sorawları boyınsha buyrıq beriwi múmkin,
Zavodtiń bas buxgalteri bolsa sexda esap hám esabattı jaqsılaw boyınsha hám basqada. Sızıqlı funksional strukturasınıń ústinligi onıń basqarıw principlerin buyrıq beriwdiń birden-birligi principi menen tıǵız baylanıslılıǵında bolıp tabıladı. Biraq bul ústinlik strukturada baylanıslardıń quramalı tipleri ámeldegi: proekt boyınsha basqarıw ; matrisali struktura hám basqalar.
Proekt boyınsha basqarıw islep shıǵarıw texnologiyasınıń ózgeriwi menen baylanıslı qayta qurıwlar hám jańa texnologiyalar kiritiliwi zárúr bolǵan kárxana hám shólkemlerde qollanıladı. Bunday qayta qurıwdı ámelge asırıw ushın tek ǵana sol proektke juwap beretuǵın basqarıw organı dúziledi. Basqarıwdıń proekt boyınsha organı waqtınshalıq shólkem esaplanadi. Oǵan júkletilgen wazıypalar ámelge asırılǵannan keyin ol tamamlanıladı.
Matrisali struktura sızıqlı hám proekt boyınsha basqarıw strukturalarınıń birlestiriliwi nátiyjesinde qurıladı. sızıqlı basqarıw principi saqlanıp qalınadı, proekt boyınsha basqarıwǵa uyqas túrde bolsa temalardı, ilimiy izertlewler boyınsha programmalar, proyektlestiriw texnologiyalıq tayarlıq eksperimental islep shıǵarıw ónimin tayarlaw, satıw hám h.b lar shólkemlestiriledi .
Basqarıwdı shólkemlestiriwdiń matrisali strukturasında proekt yamasa programma basshılarınıń iskerligi erkinlogi támiyinlenedi, olar aldına qoyılǵan máseleler maqsetli sheshiledi. Jumıstı shólkemlestiriw boyınsha basshınıń juwapkershiligi anıqlanadı, olardıń atqarılıw múddeti, juwmaqlawshı nátiyjeler boyınsha basshınıń juwapkershiligi anıqlanadı. Bazar ekonomikası sharayatında basqarıw apparatın belgilengen dárejede qısqartırıwǵa, basqarıwdıń hár-qıylı dárejeleri hám hár bir zveno shegarasında ayrıqsha dárejelerdiń wazıypaları hám funksiyaların anıq ajıratıw, xalıq xojalıǵı, kárxanalar (firmalar) tarmaqlarınıń xójalıq ǵárezsizligin támiyinlewge múmkinshilik beretuǵın jańa shólkemlestirilgen strukturalar dúziledi.

3. Shólkemlestirilgen strukturalardı proektlestiriw.

Menejmenttiń shólkemlestirilgen strukturaların shólkemlestiriw islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám tipiga eń jaqsı uyqas keliwshi basqarıw apparatın jaratıwdan hám bazar ekonomikası sharayatında basqarıwdıń hár bir zvenosiniń islep shıǵarıw -texnikalıq, xójalıq social hám finanslıq iskerligin basqarıw boyınsha hámme funksiyalardı orınlanıwınıń zárúriyatınan kelip shıǵadı. Bul mashqalalardıń sheshimi basqarıwdı reformalaw, basqarıw jumısları hám funksiyaların rasional bólistiriw, basqarıwdıń anıq maqset hám wazıypaların belgilew boyınsha bir qatar ilajlardı otkiziw arqalı ámelge asırıladı. Maqset basqarıw teoriyasınıń tiykarǵı kategoriyalardan biri esaplanadi. Basqarıw maqsetlerin qáliplestiriw basqarıwdıń baslanǵısh, oǵan erisiw bolsa juwmaqlawshı basqısh esaplanadi. Basqarıw maqseti, basqarıw obiekti jáne onıń ayrıqsha parametrleriniń qálegen dárejesi bolıp tabıladı. Anıq bir kárxana ushın basqarıw maqseti anıq bir ónim tórin eń kem resurslar ǵárejetin sarplaǵan túrde kerekli muǵdarda hám joqarı sapada shıǵarıwdan ibarat.
Maqsetli jantasıw basqarıw shólkemleri jumısınıń kollektiv aldına qoyǵan maqsetlerge erisiwge boysınıwdı talap etedi. Basqarıwdıń hár bir tagtizimi óziniń maqsetleri (shólkemlestirilgen, ekonomikalıq, marketing, texnikalıq, social ) ǵa iye,.
Ulıwma maqsetke erisiw ushın tiykarǵı maqsetke erisiw kerek, tiykarǵı maqsetke erisiw ushın bolsa, birinshi dárejeniń maqsetine erisiw kerek hám basqalar.
Mámleket máselelerin orınlawdıń maqseti anıqlawshı esaplanadi, ol ilimiy texnikalıq, islep shıǵarıw, ekonomikalıq, social hám basqa maqsetler menen ajıralmas baylanıslı.
Maqsetli jantasıw basqarıwdıń zamanagóy strukturasına otıwge múmkinshilik beredi. Bul maqsetler, maqset astı hám rawajlanıw máseleleri quramın hám proyektlestirip atirǵan basqarıw obiektin iskerlik júrgiziwin islep shiǵadı.
Maqsetler teregin qurıwda onıń sapa hám muǵdar xarakteristikasın tuwrı anıqlaw áhmiyetli bolıp tabıladı. Sapa xarakteristikası basqarıw funksiyalarınıń kórinetuǵın bolıwınıń hasası esaplanadi, sapa xarakteristikası bolsa strukturalı bólindiler (bólim, sex hám taǵi basqalar.) tóriniń hasası bolıp xızmet etedi. Proyektlestırıp atırǵan shólkemlestirilgen struktura sisteması elementleri aldında turǵan maqset hám wazıypalar basshılar hám qánigeler quramın tiykarlawǵa múmkinshilik beredi, wazıypalar nomenklaturasi bolsa strukturalı bólindiler xızmetkerleri ortasındaǵı wazıypalar bólistiriliwi bolıp tabıladı.
Shólkemlestirilgen strukturanı proyektlestiriwdıń ǵárezsiz metodı bolıp shólkemlestirilgen ekonomikalıq modellestiriw esaplanadi. Onıń tiykarında atqarıw etiwshılerdiń kepillikleri hám juwapkershiliginiń bólistiriwiniń grafik, matematikalıq, maqsetli-diywaliy suwreti jatadı.
Basqarıw shólkemlestirilgen strukturasın qáliplestiriwde basqarıw teksheleri hám zvenolari sanı, sızıqlı hám funksional basqarıwdıń oraylasıwı dárejesi, basqarıw bólimi hám funksiyaları quramı, bir basshına tuwrı keletuǵın boysınıwshılar sanın tiykarlaw zárúr. Basqarıw sistemasında teksheler qansha kóp bolsa buyrıqtı joqarıdan tómenge hám informaciyanı tómenden joqarıǵa uzatıw sonsha qiyin boladı. Buyrıqtı hám informaciyanı uzatıw processinde buziliwdiń qáwipi sonshalıq joqarı boladı. Sol sebepli basqarıw shólkemlestirilgen strukturasın proyektlestiriw hám tolıq jetilistiriwde basqarıw teksheleri sanı optimal bolıwına umtılıw zárúr bolıp tabıladı.
Har qanday shólkemlestirilgen strukturanıń sapası onıń qáliplestiriwde tómendegilerge qanshellilik ámel etilgeni menen anıqlanadı :
- sistemalı jantasıw, yaǵnıy basqarıw obiekti hám organına tásir etiwshi ılajı bolǵanınsha hámme faktorlardı esapqa alıw ;
- basqarıw oraylasiwi hám baslanǵısh zvenolar ǵárezsizliginiń optimal birligi;
- joqarı basshılar tuwrıdan-tuwrı atqarıw etiwshine informaciyanı barıwı hám waqtıniń maksimal qisqariwi;
- proyektlestırıp atırǵan strukturada xar bir strukturalıq bólektiń funksiyası wazıypası hám huquqini tuwrı anıqlaw ;
- basqarıw sisteması daǵı ózgerislerge juwap qaytarıwdıń múmkinshiligi;
- háar bir anıq jaǵday boyınsha qaydı bólindinde informaciya kóp bolsa sol sorawdı sheshiw boyınsha bólindine kepillik beriw.
Basqarıw apparatı strukturasına tiykarǵı talap onıń operativliginde bolıp tabıladı. Apparat strukturası sonshalıq dárejede mayısqaq hám ápiwayı bolıwı kerek basqarıw sistemasında qarar qabıllaw jáne onı ámelge asırıw kerek. Operativlik menen iskerlik júrgiziwdıń isenimliligine baylanıslı. Bul degeni basqarıw apparatı informaciya uzatiwdıń tuwrılıǵına kepillik beriw uzatılıp atırǵan maǵlıwmatlardıń buzılıwına jol qoymawı kerek, basqarıw sistemasında baylanıstıń uzliksizligin támiyinlew kerek.
Apparat strukturası basqarıw ekonomikasın támiyinlewi kerek. Bunıń mánisi sonda, basqarıwdan keletuǵın nátiyje basqarıw apparatına bolǵan ǵárejetlerdiń minimallıǵı arqalı erisilsin.
Apparat strukturasına islep shıǵarıw xaraqteriniń ózi, onıń tarmaqlı qásiyetleri (islep shıǵarılıp atırǵan ónim quramı, tayarlaw texnologiyası, islep shıǵarıw masshtabı hám tipi, texnikalıq buyımlanganlik hám miynet procesi dárejesi hám basqalar ), sonıń menen birge basqarıw jumısınıń mexanizasiyalanganligi hám avtomaasqanligi dárejesi jumısshılar ilmiy tájriybesi, olar miynetınıń natiyjeliligi boysiniwshilar sanı hám basqarıwshı tárepinen olardı qadaǵalaw qıla alıw múmkinshilikleri ortasındaǵı baylanıslılıq tásir kórsetedi.
A rejali ekonomika Bul qarjılar hám tiykarǵı qurallardı bólistiriw pútkil ekonomika ushın ekonomikalıq hám islep shıǵarıw jobaları arqalı ámelge asırilatuǵın ekonomikalıq sistemanıń bir túri. Ol ekonomikalıq joybarlawdıń oraylasqan, oraylashpaǵan yamasa qatnasıwlı formalarına tiykarlanǵan bolıwı múmkin.
Komandirlik ekonomikası - bul burınǵı Sovet Birlespesi hám Arqa blokdıń rejelestirilgen ekonomikalarınan biri bolıp, rejeli muwapıqlashtirishdan ayrıqsha bolıp esaplanıw, bul ekonomikalıq sistemalarda resursların bólistiriwde ierarxik administraciyanıń oraylıq rolin kórsetip beredi.
Joybarlastırılǵan ekonomika ádetde sovet tipidagi oraylıq joybarlaw menen baylanıslı bolıp, ol oraylastırılǵan mámleket joybarlaw hám basqarıw qararlardı qabıllawdı óz ishine aladı. Bul, tiykarlanıp, húkimetke diktatura sıyaqlı mámleket resurslarini basqarıw huqıqın beredi.
Joybarlastırılǵan ekonomika turaqlılıqtı támiyinlewi múmkin, biraq húkimet innovaciyalıq kompaniyalarǵa qarjı ajratpasa, mámleket ósiwi hám rawajlanıwın sheklewi múmkin. Húkimet yamasa kollektiv jer hám islep shıǵarıw qurallarına iyelik etedi. Bul bazar ekonomikası sharayatında isleytuǵın talap hám usınıs nızamlarına baylanıslı emes.
Joybarlastırılǵan ekonomika dástúriy ekonomikanı basqaratuǵın úrp-ádetlerdi de itibarsız qaldıradi. Sońǵı jıllarda kóplegen rejeli ekonomikalar bazar ekonomikasınıń táreplerin qosıwdı basladılar.
Joybarlastırılǵan ekonomika rejesiz ekonomikadan, atap aytqanda bazar ekonomikası menen salıstırıldı, bul jerde islep shıǵarıw, bólistiriw, baha belgilew hám investitsiya qararları bazarlarda iskerlik kórsetetuǵın avtonom firmalar tárepinen qabıl etiledi.
Qásiyetleri:
Joybarlastırılǵan ekonomika - bul qarıydarlar hám kárxanalar ortasındaǵı óz-ara tásir arqalı qabıl etilgen qararlardan kóre, húkimet ekonomikalıq qararlardı qabıl etetuǵın ekonomikalıq sistema.

Ekonomikalıq joba

Húkimet ekonomikalıq joba dúzedi. Bes jıllıq joba mámlekettiń hár bir tarawı hám regioni ushın ekonomikalıq jáne social wazıypalardı belgileydi. Qısqa múddetli jobalar maqsetlerdi ámelge asırilatuǵın maqsetlerge aylantıradı. Húkimet ne islep shıǵarıw, qansha islep shıǵarıw hám kimga islep shıǵarıw tuwrısında qarar qabıl etedi.
Húkimet oraylıq rejeni ámelge asırıw ushın nızamlar, qaǵıydalar hám kórsetpeler jaratadı. Kompaniyalar plandaǵı islep shıǵarıw kórsetkishlerin atqaradı ; olar erkin bazar kúshlerine ózleri juwap bere almaydı.
Ekonomikanıń bul túri húkimetke resursların bólistiriw ústinen tolıq qadaǵalawdı ámelge asıradı. Húkimet barlıq resursların oraylıq joba tiykarında bólistıredi.
Joybarlastırılǵan ekonomika menshikli kompaniyalardan paydalanıwdı azaytadı hám húkimetke hámme zattı belgilewge múmkinshilik beredi: tarqatıwdan tartıp tap bahalawǵa shekem. Bazar kúshleri tavar hám xızmetler bahasın belgiley almaydı.
Joybarlastırılǵan ekonomikalar jámiyeti húkimet oyda sawlelendiriwine uyqas túrde pútkilley ózgertire aladı.
Jańa administraciya menshikli kompaniyalardı milliylestırıp atır. Jumısshılarǵa olardıń mamanlıǵın mámleket tárepinen bahalaw tiykarında jańa jumıs jayları beriledi.
Xalıq aralıq salıstırıwlashlarda sotsialistik milletler kapitalıstik mámleketliklerge salıstırǵanda den sawlıqtı saqlaw kórsetkishleri, mısalı, balalar ólimi hám ómir kóriw dawam etiw waqti boyınsha unamlı salıstırıladı, eger balalar ólimi statistikası óz-ózinen xabar berıletuǵın hám hár qıylı standartlarǵa tiykarlanǵan.
Ekonomikalıq maqsetler
Húkimet mámlekettiń ekonomikalıq maqsetlerine xizmet etiw ushın er, miynet hám kapitaldan paydalanıwı múmkin. Qarıydardıń talabın ekonomikalıq rawajlanıw ushın kerekli usıl menen kapital qoyılmalardı kóbeytiw paydasına sheklew múmkin.