Tema: İlim ha`m onın` ja`miyettegi roli Joba

Tema: İlim ha`m onın` ja`miyettegi roli
Joba:

1. 
   İlim tu`siniginin` ken` ha`m tar ma`nistegi ta`riypi, ilim ha`m filosofiya.
   
2. 
   İlim rawajlanıwının` basqıshları, ha`zirgi ilimde o`zgerisler.
   
3. 
   Ha`zirgi ilimdegi ilimiy kontseptsiyalar
   
4. 
   İlim sotsial ma`deniy qubılıs sıpatında
   

Ilim – insan iskerlik tarawi bolip onin’ waziypasi bolmis haqqindag’i obiektiv bilimlerdi islep shig’iw teoriyaliq jaqtan sistemalastiriwdan ibarat. İlim tu`siniginin` ma`nisi bul sotsial rawajlanıw protsessinde adamzattın` ku`ndelikli talaplarına juwap beretug`ın ob`ekt sıpatında dep alıp qarawg`a boladı. Ko`p sanlı ta`riyiplerge ko`re ilim bilim, iskerlik sıpatında payda boladı. Bilim sıpatında ilim ortalıq bralıq na`rseler ha`m protsesslerdin` a`melede anıq izbe-iz tu`rde biliwine qaratılg`an.

İlim– bul rawajlanıp, o`sip barıwshı bilim sisteması, jəmiyetlik oy-pikirdin` həm insaniyat tsivilizatsiyası do`retiwshilik əmeliyatının` insannın` o`zin qorshag`an əlemdi uzaq mu`ddetli jəne teren` o`zlestiriwge, təbiyg`ıy həm jəmiyetlik shınlıqtın` barlıq nızamlıqları haqqında anıq, teren`, haqıyqıy mag`lıwmat alıw, bunday mag`lıwmattı o`zlestiriw saqlaw, qayta islew jəne onnan paydalanıwg`a bag`darlang`an ayrıqsha o`z aldına forma.

Do`retiwshilik- bul insannın` sapa jag`ınan jan`a materiallıq həmruwxıy qadriyatlardı jaratıwg`a qaratılg`an ruwxıy jəne əmeliy jumısı. İnsan o`z do`retiwshiligi menen miynet quralların, miynet predmetlerin, sanaat o`nimlerin, qurılıs texnikası materialların, o`simliklerdin`, haywanlardın` jan`a tu`rlerin, turaq jaylardı, transport, baylanıs, məlimleme quralların həm basqalardı jaratadı. Ol təbiyg`ıy ortalıq ishinde«jasalma ortalıq» payda etedi. Ken` mənisinde jəmiyetteinsannın` do`retiwshilik o`nimi bolıp tabıladı. Barlıq jəmiyetlikqubılıslar, mu`nəsibetler, baylanıslar, qədriyatlar insan tərepinen ju`zege keltirilgen. İnsan o`zinin` sanalı do`retiwshiligi menen ko`rkemshıg`armalardı da, ko`rkem-o`nerdi de, ədep-ikramlılıq qatnasıqların da, qədriyatlardı da, dindi de, ilimdi de jaratqan.

İlimiy do`retiwshiliktin` bir neshe basqıshları bar. D.Makkinen ilimiy do`retiwshiliktin` to`mendegi5 basqıshı bar dep esaplaydı: 1.Mashqalanı anıq sıpatlaw ushın bilimler toplaw, sheberlik, mamanlıq payda etiw; 2.»Ku`sh toplaw» basqıshı, bul basqıshta ayırım mashqala sheshiledi, geypara jag`daylarda sharshawg`a, tu`n`iliwge, nemqurayılılıqqa alıp keledi. 3.Mashqala menen shug`ıllanbay qoyadı, basqa nərseler menen bənt bolabaslaydı, bul basqısh inkubatsiya(jasırın) dəwiri dep ataladı.

4.Birden esin jıynap, aqılına keliw, pikirdin` ayqınlasıwı yamasa «insoyt».

5.Verifikatsiya(isenim menen sheshiw). İlimiy do`retiwshilikti xoshemetlew nətiyjeli boladı. Bul haqqındada hər qıylı ko`z-qaraslar bar. Məselen A.Osborn ilimiy do`retiwshilikti xoshametlew ushın material toplaw, olardı ulıwmalastırıw, tu`rlerge ajıratıw, olardı pikirge ko`shirip, pikirdi prizmadan o`tkerip, qayta islep shıg`ıw(jazıwshı) yamasa onlag`an, ju`zlegen, mın`lag`an təjriybeler islew, baqlaw həm təjriybeler o`tkeriw(izertlewshi); alıng`an həm toplang`an mag`lıwmatlardı pikir laboratoriyasında qayta islep shıg`ıw (ilimpaz) talap etiledi dep ko`rsetedi. Bular bir payıtlıq, tek ilham kelgen qısqa waqıt ishinde orınlanatug`ın isler emes, kerisinshe, olar do`retiwshiden u`lken erlik həm ku`shli erk-ıqrar talap etedi. Ayırım iri jan`alıqlar salıstırma qısqamu`ddette ashılıwı mu`mkin. Biraq, olar do`retiwshinin` oy-pikirinde uzaqwaqıt dawamında jetilisip, «pisirilip» baradı. Do`retiwshilik penen shug`ıllang`an ko`pshilik do`retiwshi adamlar o`z do`retiwshilik tabıslarına baha bergende, o`zlerinin` miynet su`ygishligin həm iskerligin birinshi orıng`a qoyadı. Məselen, bir qansha jan`alıqlar həm oylap tabıwlardın`avtorı Tomas Al`va Edison o`zinin` do`retiwshilik tabıslarına baha bergende do`retiwshiliktin`1 protsenti geniallıq bolsa, 99 protsenti miynet- ko`p ter to`gip islew, degen edi. İlimnin` rawajlanıw basqıshları. İlimnin` ja`iyet o`mirindegi rolin ko`rsetiw quramalı ma`sele bolıp tabıladı. Onın` bu`gingi ku`n ha`m keleshek ushın bahalawdag`ı ulıwma bir bag`dardı bo`lip ko`rsetiwdin` o`zi qıyın. Pikirlerdin` ampiltudası ilimdi barlıq ma`deniyattın` rawajlanıwının` absolyut etalonına ko`teriwden baslap, onı adamdı eziwdin` jan`a tu`ri dep oylawg`a shekem terbelip turadı. Stsientizm (D. Bell, G. Kan h.b.) ha`m antitsietizm (G. Markuze, T. Rozzak h.t.) bag`darları ilimnin` sotsiallıq rolnnin` absolyutlestiriliwin poztiv ha`m negativ variantların sa`wlelendiredi.

Stsientizm ushın konkret ilimlerdin` stilin ha`m metodların absolyutlestiriw, olardı bilimlerdin` shın`ı dep dag`azalaw xarakterli. Stsientizm tolqınında bir biri menen baylanıslı bolmag`an eki - ta`biyiy ilimlik ha`m gumanitar ma`deniyat haqqında ko`z qaraslar payda boldı. Stsientizm shegarasında ilim keleshekte o`zinin` ratsionallıq emes tarawların jutatug`ın ruwxıy ma`deniyattın` jalg`ız tarawı sıpatında alıp qaraladı. Al antistsientizm ko`z qaraslar ilimnin` joq bolatug`ınlıg`ın yaki adamnın` ta`biyatına ma`n`gi qarsı turatug`ınlıg`ın aytadı.

Antistsientizm admnın` tu`pkilikli problemaların sheshiwde ilimnin` mu`mkinshiliklerinin` printsipial da`rejede sheklengenliginen kelip shıg`adı, o`zinin` ko`z qarsalarında ilimdi adamg`a dushpan ku`sh sıpatında bahalaydı, onın` ma`deniyatqa unamlı ta`sirin esapqa almaydı.

Nemets filosofı K. Yaspers «Smısl i naznachenie istorii» degen miynetinde ilimnin` qa`liplesiwinin` eki basqıshı haqqında aytadı. Birinshi basqısh - logikalıq hem metodikalıq tu`sinilgen ilimnin` qeliplesiwi - grek ilimi hem sol waqıtta Qıtay ha`m Hindstanda du`n`yanı ilimiy biliwdin` bo`rtiklerinin` payda bolıwı. unday sharayatlar bizin` eramızg`a deyin əyyemgi Gretsiyada da payda boldı. Bul jerde mifologiyadan ayırması, shınlıqtı təbiyg`ıy tiykarlar arqalı tu`sindiretug`ın birinshi ilimiy sistemalar ju`zege keldi. Bul teoriyalıq sistemalar naturfilosofiya ideyasın alg`a qoydı, sebebi ilim həm filosofiyanı o`zinde jəmlestirgen edi. Bul teoriyalıq bilim sistemaları ob`ektivlik həm logikalıq isenimlilik tiykarında qurıldı.

Ekinshi basqısh - orta esirlerdin` aqırınan o`sip shıqqan, on jetinshi a`sirde sheshiwshi tu`rde bekkemlengen hem on tog`ızınshı a`sirden baslap ken` rawajlanıp atırg`an ha`zirgi zaman ilimi.

On jetinshi a`sirde ilimiy revolyutsiyalar haqqında pikir ju`rgiziwge tiykar payda boladı - ilimnin` mazmunlıq strukturasının` tiykarg`ı komponentlerinin` almasıwı, biliwdin` jan`a printsiplerinin`, kategoriyalarının` ha`m metodlarının` alg`a su`riliwi u`lken a`hmiyetke iye boladı.

İlimiy izertlew haqqında kontseptsiyalardın` bes eskizin bo`lip ko`rsetiwge boladı.

Birinshi eskiz do`retiwshilikti adamlarg`a berilgen qudaylıq sawg`a retinde alıp qaraydı. Do`retiwshi insan mediumdı anlatıp onıts ja`rdeminde quday o`letug`ın a`piwayı adamlarg`a o`zlerinin` qaytalanbaytug`ın pikirlewlerinin` na`tiyjelerin aytıp otıradı.

Ekinshi eskiz - do`retiwshilik tek balalarg`a ta`n qa`siyet ekenligin aytadı. Sebebi qa`legen kishkentay bala belgili da`rejede do`retiwshi ha`m ol baladag`ı qızıg`ıwshılıq, joqarı da`rejedegi a`piwayılılıq, fantaziya menen o`lshenedi (Shopengauer, KLukovskiy).

U`shinshi eskiz - do`retiwshiliktin` na`sillik teoriyasın qollap quwatlaydı. Do`retiwshilik qanday da bir sırlı energiya sıpatında a`wladtan a`wladqa o`tip otıradı.

To`rtinshi eskiz - do`retiwshiliktin` patologiyalılıq teoriyasın bekkemleydi. Bunday berilgen sawg`a ushın juwapkershilikke tosınnanlıq iye bolıp, onın` sebebinde saylang`an adam «kerekli jaqqa buzılg`an» organizmdi aladı. Bul teoriyag`a tiykarlang`an halda do`retiwshiliktits payda bolıwına psixikanın` buzılıwı (egotsentrizm, o`zin asa joqarı bahalaw, o`zinits qa`legen ha`reketinde izbe-izlilikke iye bolıw, ideyag`a sadıqlıq, maqsetke umtılıw) alıp keledi (Lombrozo).

Besinshi eskiz - do`retiwshilik na`sil quwmaydı, adam ta`repinen erisiletug`ın mazmun onıts ja`miyettegi o`mir protsessinde alatug`ın ta`rbiyası ha`m ta`limi menen anıqlanadı (Gel`vetsiy «Ob ume»). Barlıq adamlar ten`dey aqıllılıq tiykarlarg`a ha`m rawajlanıw ushın na`sillik mu`mkinshiliklerge iye.

J.Bernal ilim tu`sinigine a`meliy ta`riyip beriwi mu`mkin emesligin atap o`tedi, ilimnin` ma`nisi jaqınlanıw mu`mkinshiligin beriwshi jolların belgileydi. Onın` pikiri boyınsha ilim:

1) institut;

2) metod;

3) ilimiy da`stu`rlerdin` qa`liplesiwi;

4) islep shıg`arıwdın` rawajlanıw faktorları;

5) isenimler ha`m adamlardın` du`n`yag`a qatntanasın qa`liplestiriwshi en` ku`shli faktor sıpatında payda boladı.

«Etimologik slovar`da»da «ilimnin` ta`biiy qubılısların baklaw, klassifikatsiyalaw, ta`jiriybede sınaw ha`m teoriyalıq tu`sindiriw printsiplerin ko`rsetiw quralı» dep ta`riyip bergen. Bul ta`riyip tiykarınan a`meliy xarakterge iye dep esaplawg`a boladı. E.Agatstsi ilim «ob`ektlar haqqındag`ı pikir usınıslardın` a`piwayı kompelesi sıpatında emes , yaki ob`ektlerdin` belgili tarawı haqqındag`ı teoriya sıpatında» alıp qaralıwı dep ko`rsetedi. Bull ta`riypte ilimiy ha`m a`piwayı bilimdi ajıratıwg`a alıp keledi, ilim ob`ektin u`yreniwdi onı teoriyalıq analizlew da`redesine jetkergende tolıq xarakter bar.

Solay etip, ilim tek da`lliller kompleksin qayd etiw ha`m olardı klassifikatsiyalawdı baylanıstırıw mu`mkin emes. Biz na`rseler ha`m qubılıslardı tu`sindirimw ha`m olardı shamalaw printsiplerin anıqlawga muwapıq bolg`an jag`dayda tolıq ilimge iye bolamız. Ko`plegen alımlar belgili printsipler, a`piwayılıq bar bolmasa, ilim de bar bolmaydı dep esaplaydı. Bul bahslı pikir, sebebi ilimnin` jetiskenligi tek a`piwayılıq emes ol anıqlıq yaki teren` teoriyalıq, kontseptual da`reje menen belgilenedi. Eger adam pikir ju`ritiw emes, yaki og`an barlıq da`lillerdi usınıwdı qa`lep atırg`an bolsa, ol ilimnin` da`slepki basqıshında emes, ba`lki bul basqıshında turg`an boladı.