Tema: Islep shıg'arıw ha'm biznes iskerligi

Tema: Islep shıg'arıw ha'm biznes iskerligi.

Joba:

1. 
   Islep shıg'arıw tu'rleri.
   
2. 
   Biznes baslama rejeleri.
   
3. 
   Biznes iskerligin asırıw.
   

Ekonomikanı erkinlestiriw sharayatında kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw, onıń nızamlı-normativ tiykarların bekkemlewge qaratılǵan ekonomikalıq is ilajları aktual máselelerden biri esaplanadı. Bul másele Ózbekstan húkimetiniń ekonomika salasında ámelge asırıp atırǵan islahatlarida eń ustin, mámleket siyasatı dárejesinde kóterilgen máselelerden biri bolıp, kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń jedel rawajlanıwın hár tárepleme qollap-quwatlaw, sol tiykarda xalıqtıń bandligi hám párawanlıǵın asırıw máselelerin sheshiwden ibarat.

Islep shıǵarıw — jámiettiiń jasawı hám taraqqiy etiwi ushın zárúr bolǵan materiallıq baylıqlar (túrli ekonomikalıq ónimler) ni jaratıw procesi; islep shıǵarıw faktorların tutınıw hám investitsiyalar ushın mólsherlengen tovarlar hám xızmetlerge aylandırıw. Islep shıǵarıw insannıń ómiriniń tábiyiy sharayatı hám basqa iskerlik túrleriniń materiallıq tiykarından ibarat. Adamlıq jámiyeti rawajlanıwınıń hámme basqıshlarında Islep shıǵarıw zárúr. Onıń mazmunın miynet procesi belgileydi. Islep shıǵarıw procesi 3 element — miynet, miynet buyımları hám miynet quralları bo'li-shini talap etedi. Social Islep shıǵarıw islep shıǵarıw quralları Islep shıǵarıw hám iyis-te'mol buyımları Óndiris shıǵarıwdan tashkil tap-padi. Bul bólimlerdiń hár biri kóplegen xojalıq tarmaqlarınan ibarat bolıp, olarda túrli Islep shıǵarıw quralları hám iste'-buyım buyımları jaratıladı. Birinshi tarawdıń ekinshi bólimge salıstırǵanda ústinligi keńeytirilgen tákirar Islep shıǵarıw ekonomikalıq nızamınıń ańlatpası bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw tek ónim Óndiris shıǵarıwdan ibarat bolmay, bálki bólistiriw, ayırbaslaw hám tutınıwnya óz ishine aladı. Óndiristiń rawajlanıwı, áwele, Islep shıǵarıw qurallarınıń ózgeriwi hám tolıq jetilistiriwinen baslanadı. Óndiristiń rawajlanıwı jámiyet hámme aǵzalarınıń párawanlıǵın úzliksiz asıra barıw hám hár tárepleme rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Kishi biznesti rawajlandırıw tiykarında bir qatar sociallıq-ekonomikalıq wazıypalar hal etiliwi názerde tutıladı.
Birinshiden, jáhán tájiriybesi sonı kórsetedi, kishi biznes ishki bazardı zárúr tavar hám xızmetler menen toldıratuǵın, ekonomikanıń strukturalıq negizin belgilep beretuǵın eń zárúrli sektor esaplanadı, sonıń menen birge, xalıqtı jumıs menen támiyinlewde, onıń dáramatların asırıwda eń tiykarǵı faktor hám derek bolıp xızmet etedi.
Ekinshiden, házirgi sharayatta jáhán hám regionlıq bazarlarda báseki keskinlesip baratırǵanı hámmege ayan. Áyne kishi biznes óziniń jıldamlıǵı, kem qarjı talap etiwi esabınan islep shıǵarıwdı jeńillew hám tez modernizaciyalaw, islep shıǵarılıp atırǵan ónim túrlerin jańalaw múmkinshiligine iye ekeni hám nátiyjede bazar kon'yunkturasining ózgeriwshen talaplarına jaqsı iykemlese alıwı menen itibarlı bolıp tabıladı.
Úshinshiden, kishi biznes hám jeke isbilermenlik ósiwi menen mámleket súyenishi hám súyeniwi bolǵan múlk iyeleri orta klasın qáliplestiriw wazıypası tikkeley sheshiledi. Ulıwma aytqanda, kishi biznes hám jeke isbilermenlik búgingi kúnde xalıq bandligini támiyinleytuǵın jáne onıń tiykarǵı dáramat dáregi bolǵan zárúrli bug'in esaplanıp atır.
Sol tárepten, respublikamizdinn' bazar ekonomikasına ótiwi sharayatında ekonomikanıń social jóneltirilishini kúsheytiw, islep shıǵarıwdı qarıydarlar talapları tiykarında ámelge asırıw hám shólkemlestiriw hám de puqaralardı isbilermenlik menen shuǵıllanıwlarına keń jol ashıp beriw, olardıń ámeldegi múmkinshiliklerden tolıq paydalanıwı, joqarı nátiyje, ǵayrat hám shólkemlestiriwshilik tiykarında isbilermenlik iskerligin aparıwlarına úlken itibar qaratilayapti.
Isbilermenlerimiz aldılarına qoyǵan joqarı maqsetlerine erisiwde bir qatar máselelerge dus kelip atırki, bul - nizamlıqları dárejesinde tolıq anglamaslik, biznesti shólkemlestiriw, joybarlaw, finanslıq támiynlew, salıqqa tartıw hám basqarıwda kerekli bilim hám de kónlikpege iye emesliklerinde kórinetuǵın bolıp atır. Bul bolsa álbette, kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń mámleketimizde tómen rawajlanıwın tiykarǵı sebeplerinen biri bolıp tabıladı.
Ne ushin isbilermenlik?
Ekonomika páninde isbilermenlik iskerligine tiyisli dáslepki izertlewler XvIII asirde R. Kontilon, A. Tyurgo, F. Kene, A. Smit hám J. B. Sei dóretpelerinde ámelge asırila baslandı. Biraq házirge shekem jámiyetshilik pikirinde 'tadbirkorlik' túsiniginiń kóp mánisliligi saqlanıp qalıp atır. Ilimiy ádebiyatda bul túsinik haqqında kóbinese bul favkulodda hádiysediń ekonomikalıq, shólkemlestirilgen hám psixik xarakteristikaları kompleksinen ibarat hár túrlı qıyallar bar.
Shet el ádebiyatlarda biznes tariypini kóp túrleri bar bolıp tabıladı. Insan jámiyetiniń pútkil rawajlanıw tariyxı ol yamasa bul tárepten mudami biznes menen baylanıslı bolǵan.
Dáslepki basqıshlarda isbilermenliktiń eń zárúrli belgii qandayda bir shaxs -isbilermen iskerliginiń paydalı yamasa zıyanlıgini belgileytuǵın uǵımsızlıq faktorı esaplanǵan. Isbilermenliktiń sociallıq-ekonomikalıq wazıypası túrli bazarlarda talap menen usınıs arasında teń salmaqlılıq ornatıwǵa tiyisli rawajlanıwlıq iskerliginen ibarat dep tán alınǵan.
Keyinirek 'sarmoya iyesi' hám 'Isbilermen' túsinikleri bir-birinen farklana baslandı. Isbilermen qarjınıń mámilede júrgiziwdi, kóbeyip barıwın támiyinleydi jáne bul boyınsha ol venchur qarjı iyesi, yaǵnıy tartılǵan finanslıq aqshalardı ustalıq menen ıqtıyar etiwshi shaxs retinde jumıstı júrgizip jiberiwge óz ideyaları, bilimi hám kónlikpelerin nátiyjeni ámelde qollanıw etip, kóp payda alıw maqsetinde sol aqshalardı táwekeli jumıslarǵa sarplaydı.
Ózbekstanda hám MDHda biznes haqqındaǵı makolalar, ádebiyatlar 60 -jıllardıń ortalarında payda buldi. Jeke menshikshilik bolsa sol dáwirde biziń ideologiyamız ushın pútkilley jat zat edi. Lekin bizde biznesti pán tarikasida úyreniw tek ǵana 90 -jıllardıń baslarında bazar munasábetlerine uyań-syokin ótiw menen baslanadı.
'Biznes' - sózi anglichan sóz bolıp, ol isbilermenlik iskerligi yamasa basqasha sóz menen aytqanda kisilerdi payda alıwǵa qaratılǵan isbilermenlik iskerligi bolıp tabıladı.
Shet el ádebiyatlarda biznes tariypini kóp túrleri bar bolıp tabıladı. Insan jámiyetiniń pútkil rawajlanıw tariyxı ol yamasa bul tárepten mudami biznes menen baylanıslı bolǵan.
Biznesmen (isbilermen) sózi birinshi márte Angliya ekonomikasında XvIII asirde payda bolıp, ol 'Múlk iyesi' degen mánisti ańlatadı. Atap aytqanda, Joqlıq Smit isbilermendi múlk iyesi retinde tariyplab, onı payda alıw ushın qanday da kommerciya ideyasın ámelge asırıw maqsetinde ekonomikalıq táwekelchilikka baratuǵın kisi bolıp tabıladı, - dep aytıp otedi. Isbilermendi ózi, óz jumısın joybarlawtiradi, islep shıǵarıwdı quraydı, ónimdi sotadi hám alǵan tabısına ózi xojayınlıq etedi.
Biznes - bul áwele islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, ekonomikalıq iskerlik hám munasábetler, turmıstı ózi keyininen bolsa pul islew bolıp esaplanadı. Biznes- bul shet el sóz bolıp tabıladı. Ol dúnya boyınsha tarqalǵan bolıp tabıladı, odan barlıq mámleketlerde paydalanadılar. Ózbek tilinde bolsa biznes sózi isbilermenlik, biznesmen bolsa isbilermen bolıp esaplanadı. Ózbekshe sóz shet el sózge tuwrı keledi, lekin oǵan qosımsha mánis xam beredi. Bul sózlerdi artında 'ish' yaǵnıy jumıs menen shuǵıllanıw yamasa kárxana shólkemlestiriw jetedi. Sonday etip, biznes - bul kárxana shólkemlestiriw bolıp esaplanadı (sanaat kárxanası, sawda dúkanı, xizmet kórsetiw kárxanası, auditorlik kontorasi, advokat mekememesi, bank hám t.b.). Sonday eken, biznes bul joq zattan pul qılıw emes, bálki quramalı jumıslap shıǵarıwdı yamasa xizmet kórsetiwdi shólkemlestiriw bolıp esaplanadı. Isbilermenlik - bul mudami óz jumısınıń fidoiysi, bilgiri bolıp tabıladı. Isbilermenlik ushın oqıw kerek, tekǵana dáslepki payıtlarda, bálki isbilermen bir umir oqıwı, izertlewde bolıwı kerek.
Isbilermenlik bazar ekonomikasına tán ekonomikalıq iskerlik bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, ol arnawlı bir sociallıq-ekonomikalıq nátiyjege erisiw maqsetinde tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám ayırbaslawdı shólkemlestiriw boyınsha múlk iyeleriniń yamasa olar wákilleriniń sanalı hám maqsetli ekonomikalıq iskerligi bolıp tabıladı.
'Isbilermenlik iskerligi erkinliginiń kepillikleri tuwrısında'gi Ózbekstan Respublikası Nızamında isbilermenlik iskerligi túsinigine tómendegishe tariyp berilgen: 'Isbilermenlik iskerligi (isbilermenlik) - isbilermenlik iskerligi sub'yektlari tárepinen nızam hújjetlerine muwapıq ámelge asırilatuǵın, táwekel etip hám óz múlkshilik juwapkerligi astında dáramat (payda ) alıwǵa qaratılǵan ǵayratkor iskerlik'.
Isbilermenliktiń mánisi tómendegiler arqalı jáne de jaqtılasadı :
Birinshiden, isbilermenliktiń sub'yekti kim bolıwı múmkin. Nızamshılıqqa muvofik jası tolıw jasına jetken xar bir fukaro óz múlki tiykarında yamasa múlk iyesiniń kepilligi tiykarında óz ixtiyer etken nızamǵa qayshı bolmaǵan iskerlik túri menen shuǵıllanıwı múmkin.
Ekinshiden, joqarıdaǵı tariypda isbilermenliktiń taǵı bir tárepi mazmunı ańlatpa etilgen bolıp, ol mazmunan bay, xilma qıylı kórinisine iye. Isbilermenlik iskerligin tańlaw, onı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw mánis tárepinen mámleket, jámiyet áhmiyetine iyelik etiw jumıs bolmaydıden, bálki erkin saylanatuǵın iskerlik bolıp tabıladı.
Isbilermenlik iskerliginiń úsh túri hám oǵan uyqas túrde isbilermenlerdiń 3 toparın bólek kórsetiw múmkin: jańa tavar yamasa xızmet joybarın shólkemlestiriw. Isbilermenliktiń bul túri menen intellektuallıq múlk iyeleri innovatsiya isbilermenleri shuǵıllanadı tavar islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw menen shuǵıllanatuǵın isbilermenler tavardı satıw, qayta satıw hám kommerciya jumısların shólkemlestiriw menen shuǵıllanatuǵın isbilermenler.
Úshinshiden, maqset tárepinen isbilermenliktiń eki tórin :
a) payda alıwdı, ekonomikalıq nátiyjege erisiwdi maqset kilgan;
b) social nátiyjege (mısalı, tábiyaat qáwipsizligi, jetkinshek tárbiyası, den sawlıqtı saqlaw ) erisiwdi maqset kilgan túrlerin ajıratıw múmkin.
Isbilermenlerge tán ayrıqshalıqlar tómendegilerden ibarat :
Shuǵıllanap atırǵan tarawdıń boyınsha ılım, bilimge egaligi.
Táwekelchilikka tiykarlanǵan qararlar qabıllaw boyınsha baslamashılıq qábileti.
Ekonomikalıq processlerdi tereń pikirlay alıw.
Nızamlarǵa tıńlaǵıshlıǵı.
Innovatsiyachilikning aktivligi.
Maqset tárepke intiluvchanlik.
Shólkemlestiriwshilik.
Puxta bolıwı.
Óz sóziniń ústinen shıǵıw.
Psixik páklik hám hadallıǵı.
Óz jámááti ushın gúresiwshilik.
Isbilermenlikti rawajlandırıw ushın tómendegi shárt-shárayatlar talap etiledi:
Múlk munasábetleriniń uyqaslashuvi. Bazar ekonomikası sharayatında múlkshilik munasábetler úsh tárep menen belgilenedi: iyelik qılıw, yaǵnıy múlk iyesi retinde mulkka tolıq xukumronlik qılıw : satıw, kireyge beriw, sıy etiw;
paydalanıp turıw, yaǵnıy múlk iyesiniń qadaǵalawı tiykarında málim shárt hám tólew ornına múlkten waqtınsha paydalanıw ;
operativ operativ basqarıwdı, jańa múlk iyesiniń qadaǵalawı astında resursların bólistiriw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw boyınsha mulkni basqarıw huqıqın engiziw.
ónim assortimenti túrlerin ava islep shıǵarıw usılın tańlaw erkinshegi;
sheriklerdi ǵárezsiz tańlaw ;
aqshalardı nızamǵa qayshı bolmaǵan tarawlarǵa ǵárezsiz jumsaw erkinshegi hám t.b. Bazardıń ashıqlıǵı, yaǵnıy tovarlar, qarjılar, maǵlıwmatlar, jumıs kúshi, sheki onim háreketi ushın jasalma ideyalardıń joq ekenligi.
Bazar infratuzilisinin' bar ekenligi.
Buǵan tómendegiler kiredi:
kommerciya bankleri;
tavar, fond, miynet, valyuta birjaları ;
kommerciya táwekelchiligi hám múlk qamsızlandırıwı ;
maǵlıwmat hám reklama dárekleri, ǵalaba xabar quralları, baylanıs quralları ;
ekspert byuroları, sertifikat orayları, bajıxanalar, salıq qadaǵalawı shólkemleri, arbitrajlar hám t.b.
Isbilermenlik ushın huqıqıy kepilliktiń bar ekenligi, yaǵnıy isbilermenlikti qorǵawlaytuǵın nızamshılıqtıń bar ekenligi.
Jańa kárxanalarǵa kadrlar tayarlaw, kredit alıw, salıq tólew, tábiyǵıy baylıqlardan paydalanıw boyınsha mámleket tárepinen berilgen jeńillikler hám t.b.
Isbilermen nelerdi biliwi hám etiwi kerek? Ol bárinen burın, isbilermenlik iskerligin qanday ámelge asırıwdı, qanday sharayatta ámeliy háreket qılıwdı, isbilermen aldında ushraytuǵın tosqınlıqlardı sheshiw jolların hám qanday jetiskenliklerge erisiwdi biliwi kerek. Isbilermen - islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi, xamda ónimdi satıwdı biliwi kerek. Ol bazar munasábetleri sharayatında júzege keletuǵın anıq sharayatlardı bahalawdı hám tuwrı jol tańlawdı biliwi kerek. Xesh kim, xesh kachon isbilermenge ne qılıwdı uyretmeydi hám salmaqli payıtlarda járdemge kelmeydi. Xar bir isbilermen tek óz kúshine, bilimine hám ziyreklikine ıseniwi hám súyeniwi kerek.
Biznesti tabıslı aparıwǵa kómeklashuvchi isbilermenliktiń tiykarǵı principlerı tómendegilerden ibarat :
1. Múlk iyesi bolıw. Isbilermenler resurslar yamasa ónimlerdiń iyesi bolıwı kerek. Olar óz múlkine súyene otirip yamasa ózge múlkin kireyge alıp isleydi.
2. Payda alıwǵa umtılıw. Isbilermendiń bayıwdan ibarat ekonomikalıq maifaati bolıp, oǵan payda alıw arqalı eriwiladi.
3. Ekonomikalıq erkinlik. Isbilermen bazarǵa qaray neni, qansha, qanday texnologiyada islep shıǵarıwdı, jaratılǵan tavardı kimga, qashan hám neshe aqshaǵa satıwdı, qaysı bank menen baylanıs qılıwdı, ózine serik tabıwdı, qullası, hár qanday ekonomikalıq iskerlikti hesh bir qatlamız, óz bilgeninshe ámelge asıradı.
4. Ekonomikalıq juwapkershilik. Isbilermen juwapkershilikti óz moynına alıp, kórgen payda -záleline ózi juwap beredi.
5. Ekonomikalıq táwekelshilik. Isbilermen táwekel etip, 'yo ústinen, yamasa astından' degen qabilida jumıs tutadı, ekonomikalıq qawip-xaterdi moynına alıp, chuv túsip qalıwdan qorqpaydı.
Juwmaq etip aytatuǵın bolsaq, Kishi biznestiń mámleket ekonomikasına qosatuǵın úlesin asırılıwın, kishi sanaat zonalarınıń jaratılıwı, investitsion ortalıq hám báseki ortalıǵın jaqsılanıwı, kishi biznes menen mámleket-menshikli serikchiligi sheńberinde mámleket satıp alınǵan zatları kólemin keńeytiriliwi, iri hám kishi kárxanalar ortasında óz-ara mápli sheriklikti bekkemleniwi, innovatsiya processlerine isbilermenlik subektlerin tartıw arqalı kóriwimiz múmkin. Sonı da atap ótiw kerek, jetkilikli kirip potencialına iye bolǵan, biraq usı waqıtta jáne de rawajlanıw ushın jetkilikli dárejede kapitalǵa iye bolmaǵan tabıslı hám perspektivalı kishi kárxanalardı finanslıq qollap-quwatlaw úlken áhmiyetke iye. Bul ilajlarlardı nátiyjeli kishi biznes salasında kóbirek jumıs ornın jaratılıwma, jáhán bazarına kirisiw múmkinshiliklerin asırıwǵa járdem berip, mamkalatni kirip potencialın asırıwǵa hám xalıq dáramatların asıwına múmkinshilik jaratadı.

Bir sóz menen aytatuǵın bolsaq, mámleketimizde isbilermenlik hám kishi biznesti rawajlandırıw búgingi kúnde mámleket siyasatınıń eń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri bolıp qalıp atır. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning sózleri menen aytqanda, biz tek aktiv isbilermenlik, tınımsız miynet hám umtılıw arqalı rawajlanıwǵa, jetkilikli turmısqa erise alamız.

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005)

Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: «O'zbekiston» NMIU, 2017. – 488 b.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. – Toshkent: «O'zbekiston» NMIU, 2017. – 104 b.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: «O'zbekiston» NMIU, 2017. – 56 b.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: «O'zbekiston» NMIU, 2017.
- 48 b.
Е. Е. Румянцева // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
Воробьев, Е. Б. История развития бизнеса в России и за рубежом: методические указания / Е. Б. Воробьев; Яросл. Гос. Ун-т им. П. Г. Демидова. — Ярославль: ЯрГУ, 2012. — 52 с.