Tema: Jaziwdin' payda boliw tariyxi ha'm onin' jamiyet tariyxinda tutqan orni

Tema:Jaziwdin' payda boliw tariyxi ha'm onin' jamiyet tariyxinda tutqan orni


Reje:

1.Jaziwdin payda boliw jollari haqqinda mag'liwmatlar
2.Jaziwdin payda boliwinin' insan o'mirindegi orni
3.Jaziwdin' payda boliwi menen ja'miyette bolip o'tken o'zgerisler


Adam jamiyeti kóbirek bólegin jazıwsız ótkergen. Ol jazıwǵa jetip kelgenshe uzaq joldı basıp ótken hám sóylewdi jazıp alıw ushın bir neshe mıń jıl aldin belgiler qollanila baslaǵan. Bul derlik altı mıń jıl aldin, eramızdan aldınǵı tórtinshi mıń jıllıqta júz bergen, dep esaplanıladı. Biraq 1901 yill Transilvaniyada, Terteriya posyolkasi (Ruminiya ) qasında arxeologlar kóp sırlı súwret-belgiler sızılǵan ush ılaydan islengen ıdıs taxtasha tabadi. Bular derlik jeti mıń jılliq ótken asirge iye jazba estelikler edi. Adamnin' tájiriybesi hám bilimi arta barǵan sayın ol jaǵdayda bilgenlerin esta saqlaw hám basqalarǵa beriw zárúrshiligi payda boldı. Zamanagóy til menen aytqanda, informaciyanı saqlaw hám uzatıw problemasi kelip shıqtı.

Tikkeley baylanıs bólew jolı menen bunı ámelge asırıw qıyın emes edi, biraq bul jag'dayda insan yadınıń jetilisken emesligi sebepli kóp informaciyalar esten keńislik jazılǵan sózgine olardan uzın waqıt alatin edi. Buyımlardan daslep mnemonika quralları yamasa «esletiwshi qurallar retinde paydalanıw zamanagóy jazıwǵa alıp keliwshi mashaqatlı uzaq joldaǵı birinshi qádem boldı. Bul qurallar fikmi uzatmas, bálki onı tek esleter edi. Geypara zattı eslep qalıw ushın oramaldıń ushin tuyuw sonnan qalǵan.

Keyininen buyımlarǵa konkret má no berita baslaǵan. Olar aldınan kelisip alınǵan zatlardı bildiriwshi ayriqsha signallar, shártli belgiler bolıp esaplanǵan. Paqalxatga yamasa terek denesine belgi salıw, túyinler, sistemashalar, urıs járiyalaw waqtında bolsa oq jay o'qi hám basqa buyımlar Sonday shártli belgi wazıypasın atqargab. Buyımǵa mánis biriktirip qoyıwdıń bul usılı buyımlı jazıw dep atalǵan.

San, nomerlami bildiriw ushin mısalı, taxtachalarga kelip shártli belgiler o'yilgan. Bul xarchoplardan hár túrlı shartnamalar dúziwde paydalanılǵan. SHartnama dúziwde xatcho'pni uzinlig'inan qaq ortasinan bo'lip, yarımı bir tárepke, ekinshi yarımı ekinshi tárepke berilgen. Xatcho'p bóleksheleri
Birlestirilgende ketikler bir-birine uyqas kelgen. Xatcho'plar kalendar retinde de qollanılǵan (oǵan kún, hápteler sanı hám xakazolar o'yilgan). Olar qarız sharmomalarida tilxat ornında da xızmet etken. Yadta uzaq waqıt saqlap turılıwı kerek bolǵan waqıyalar tuwrısındaǵı unutilmas maǵlıwmatlar dizimi retinde de xatcho'plardan paydalanılǵan.

Tuwrı esap -kitap ushın esaplaw sistemashaları qollanılǵan. Olar Perulıq qoyshılarda, Latin Amerikası hám Afrikanıń basqa birpara xalıqlarında házir de bar. Bir sistemasha ho kiziami, basqa sistemasha siyirlardı sanaw ushın xızmet etedi; bul sistemasha eki qamtımǵa ajratıladı -bir qamtımı menen sog'im siyirlar hám basqa qamtımı menen bog'oz siyirlar esaplanadi. Úshinshi sistemasha baspaqlardı sanaw ushın isletiledi. Sistemachadagi túyinler sanı sol qoyshınıń padasında neshe bas buyım bar ekenin ańlatadı.

Áyyemgi Xitaylar da esap -kitap hám yadda saqlaw ushın sistemashalardagi túyinlerden paydalanǵanler. Áyyemgi xaliqlarda waqıt esabı da kóbinese tútinler menen alıp barılǵan. Eramızdan aldınǵı v asirde jasaǵan áyyemgi
Grek ataqlı tariyxchisi Gerodot gúrriń etken Doro kalendarı buǵan mısal boladi.




Gerodoming atap ótiwishe, Iran qalasi Dara I Skitiyaga júriw etkeninde Dunay dáryasına arnawlı qurılǵan kópirden ótken. Kópirdi saqlaw, qorǵaw ushın Dara óz hamkari bolǵan Loniyaliklardi qaldırǵan. Olarǵa alpıs túyinli qamar berip, bunday degen:... Bul qamardı alıńlar : endi menin' ga'pimdi esitin'ler: meniń skiflarga qarsı shıqqanimani kóriwińiz benen, sol waqıttan baslap hár kúni bir tuyin shesheberin'ler. Eger túyinler menen kórsetilgen degi kún tamamlansabiraq men sol waqıt ishinde qaytmasam, óz watanizga qaytin'. Házirshe kópirdi qorǵawlanglar jáne onı múmkin shekem pútin kórsetken bolasızlar Bunıń menen maǵan úlken járdemt ugunlardan ibarat kalendardan Sibir, Gvineya, Polineziya, SHarqiy Afrika xalıqları da paydalanǵan.

Informaciya hasaları da ayriqsha buyım xat wazıypasın o'tegen. OlarÁyyemgi Evropada, Áyyemgi Xitayda, Avstriyalıq hám Afrikalıq qáwimler ortasında ataqlı bolǵan. Basqa qáwimnin' elshisi alıp kelgen hasa kelgen shaxstıń kepilligin tastıyıqlaytuǵın ayriqsha hújjet esaplanǵan. Hasaǵa kertip belgiler hám yad nıshanları túsirilgen. Elshi olarǵa qaray ózine qansha tapsırma berilgenin eslegen. Ketik-belgilerdiń jaylasıwı, itimal, málim faktlami ańlatpa etken edi. amart (or awa ) Arqa Amerika vampum qamarı (po tast) Amerika hinduleriniń buyımlı Jazıwı bolıp, forması Júdá ájayıp bolıp tabıladı. «vampum» qamarı reńi har turli renli shıǵanaqlar qosıp toqilgan boladı yamasa chiganaqlar oǵan tiyislishe asip qoyıladı. Shig'anaqlardin' óz-ara jaylasıwı, sanı hám reńi arnawlı bir mánisti ańlatadı. Geyde qamarǵa xabardıń mazmunın anıqlawtiruvchi rasamlar da sızılganbo'ladi.

Penna qamarı (Xat)

XvII ásir aqırında zárúrli siyasiy hújjet esaplanǵan vampum da bizge málim. Penna vampumi dep atalıwshı, ortasına eki qara forma (kisi forması ) túsirilgen qáwiminen bolǵan hinduler ortasındaǵı tınıshlıq hám sheriklik girewi retinde usınılǵanlar.

Házirgi Perudıń ázelgi xalqı Inklardin' túyinlerden ibarat xatı - kipu - buyımı Jazıwdıń ájayıp úlgisi bolıp esaplanadı. Bunda buyımli Jazıwdıń hámme múmkinshilikleri ashıp berilgen, dep esaplanadi. Kipu shálkes- chulkash baylanısqan, tuwilgan sistemashalar ildirilgen qalın argon yamasa tayaqshadan ibarat xat bolıp tabıladı. Sistemashalar hám túyinlerdiń sanı, olardıń úlken- kishiligi, jaylasıwı hám reńi túrli mánisti an'latqan. Kipunin' salmaǵı geyde tórt kilogrammsha kelgen. Bo'yalmagan sistemashalar sanlı esap ushın hám zárúrli Waqıya -hádiyselami yodlab qalıw ushın, reń-beren' sistemashalar bolsa talay quramalı xabarlar ushın qollanılǵan.

Hindlarda hár bir reń arnawlı bir mánisti: qara reń baxıtsızlıqtı, ólimdi, biynápshe gúlren'in - qawip-xaterdi yamasa dushpanlıqtı, qızıl reń - urıstı, aq reń - tınıshlıqtı, sarı reń altındı, jasıl reń dán-dunni bildirgen. Hindlar túrli ren'ler hám túyinlerdi túrlishe qosıp isletip hár túrlı xabarlardı bildiriw múmkinshiligine iye bolǵanlar. Birpara ilimpazlar, kipuga nızamlar majmul, xronikalar, qáte qosıqlar jazılǵan bolıwı múmkin, degen pikirdi aytip atir. Basqa ilimpazlar bolsa quramalı jazıwlardı túyinler hám ren'be-reń sistemasha járdeminde ámelge asırıw múmkin emes demekte.

Házirgi waqıtta da isletiw qolay bolǵan orınlarda signalızatsiya ushın buyımlı jazıw principinen paydalanılıp atır ; mısalı, suw jollarında abırjı jaylardı kórsetip turatuǵın suzgish bakenlar, mayaqlar hám signal bayraqshaları - teńizde, svetofor hám semaforlar qurǵaqlıqtaǵı jollarda, signal lampochkalari har qıylı priborlarda qollanıladı. Bularıń hámmesi axbarat hám Perulıq qoyshılamin sistemashalarig'a «qarindas»bolıp tabıladı.

Buyımlı Jazıw óziniń tiykarǵı waziypasın atqara almadı : Insaniyatnig tóplanǵan bilimlerdi saqlap, yadlap qalatuǵın ayriqsha yadına sheńber almadı. Social turmıs quramalılasqan tárepke buǵan mútajlik barǵan sayın artıp barar edi. Úrp-ádetler, dástúrler qáliplesti, olardı jańa áwladqa jetkeriw kerek edi.
Miynet bólistiriw hám buyım ayırbaslaw esap júrgiziwdi talap qılatuǵın edi. Qáwim basshıları hám ózge dindegi diniy xızmetkerler ajralıp shıqtılar, olardıń iskerligin máńgilestiriw zárúr edi.

Piktografiya yamasa súwretlerden ibarat jazıw zamanagóy Jazıwǵa júrgizetuǵın joldaǵı sortbardagi basqısh boldı. Onıń ózgesheligi informaciya uzatıw menen belgilener edi. Súwretlerden ibarat jazıwdıń ózgesheligi mınada, bulda pikir ayırım túsiniklerge ajıratıp emes, bálki tolıq ańlatıladı. Eń mayda úzindiler (fragment Piktogrammanin' eń mayda úzindiler (fragmentleri) da, zamanagóy jazıw daǵı jumfalar sıyaqlı, mazmunan túwel bolıp tabıladı. Gáp strukturalıq bólimlerge bólinedi, biraq piktogramma bólinbeydi. Piktogramma háreketti, waqıya - hádiyseni suwretleydi, lekin awızsha tildi, buyımlardıń atların ulıwma tasir etpeydi. Piktogramma neni suwretlasa soni ańlatadı, ol jaǵdayda simvolika joq. Sonin' ushın piktogrammani hár bir kisi, qanday tilde sóylewden qaramastan, túsindirme beripberiw múmkin.


Piktogrammalar ań haqqındaǵı maǵlıwmatlardı, ruwzıger jumısları menen baylanisli, Jazıwlami, jawınger júriwler, qaraqshılıqlar, dúgilisisler tuwrısındaǵı xabarlani, kuf-suflarni (olar ásirese Amerika hinduleri ortasında, sonıń menen birge Indoneziyada kóp tarqalǵan ), siyasiy shártnamalami, arzaları
ultimatumlar hám muhabbat xatların óz ishine alǵan. Piktogrammalarni anıqlama beriw ol g qutayi qosıqiy forma bolıp tabıladı. Erliklerden biri qiroat menen oqıǵan bunday qosıqtıń hár qatarı ayırım súwretti ańlatadı.

Piktografiya baslanıwiy kórkem óner quchag'ida payda boldı. Ilimpazlar insanlardıń bunnan 40 -10 mıń jıl ilgeri áyyemgi paleolit dáwirinde sizgan súwretlerin tabıwǵan. Áyyemgi adam tasdı o'yip naǵıs salǵan, suyekke belgiler o'ygan, úńgir diywallarına haywanlar : bizon, mamont, obular, nosorog, atlar, buǵılar yamasa adamlar tasrin alǵan .

Evropada eramızdan aldınǵı toǵızınshı -altınshı mıń jıllıq dep sáne qoyılǵan mezolit dáwirinde ulıwma mazmunga birlestirilgen quramalı suwretleydi


Aylanaımızdaǵı álemdi biliw jolındaǵı bul jańa qádem waqıya - hádiyselerdi, haqıyqatlıqtı ańlatıwǵa umtılıw edi. Tatidoly adam oylawı konkret faktlarni qamtıp alıw menen birge mavxum túsinikleri ańlatıwǵa da háreket etken. Súwretlerde ramzly elementler hám shártli belgiler tez-tez ushırasıp turadı. Izertlewshilaming pikrine qaraǵanda, piktografik Jazıw neolit dáwirinde, tarqaq urıwlas gruppalar qáwimge birlesa baslaǵan waqıtta úzil-kesil qáliplesken. Piktografik belgiler házirde de keń qollanıladı. Magazin hám ustaxonalarning viveskalaridagi buyımlar suwreti, kóshe háreketin tártipke salıp turıwshı belgiler, uwlı zatlı elementlar salınǵan ıdıslar diywalındaǵı bas súyeki, shertiwtirilgan suyektar suwreti hám jónelisti kórsetiwshi qol yamasa strelkalar suwreti hám taǵı basqa usılar gápidandi. Mısalı, Arqaly Osetiyada qaytıs bolǵan adamnıń pazıyletleri yamasa uqıpın bildiriwshi piktografik belgi sızıw ádeti saqlanıp qalǵan : sheber shabandozdıń qábir tamaqtasında at yamasa er, alımdıń qábir tamaqtasında -kitap, sheber tigiwshi qábir tamaqtasında bolsa tigiw mashinası suwretlenedi.


Izertlewshilerdiń piktografiyani pikirdi Jazıw menen ańlatıwdıń dáslepki usılı dep esaplaydilar. Piktografiya ayqınlıǵı sebepli hámmege tuwri keletuǵın bolǵan -ol, biraq mánis, mazmunni qálegen túsindirme beriwge jol qoyǵan. Súwret pikirdi anıq ańlatıwǵa múmkinshilik beretuǵın, kóp jaydı iyeleytuǵın qural bolǵanlıǵınan abstrakt túsiniklerdi súwret járdeminde anglatish júdá qıyın edi Birdey degi buyımdıń suwreti túrli piktogrammalarda túrlishe shıqqanlıǵı, háreketler, waqıyalar da hár túrlı suwretlanganligi sebepli bayanlainayotgan maǵlıwmatlardıń anıqlıǵı buzılǵan. Mısalı, «qurol bir orında nayza kórinisinde sızılǵan bolsa, basqa orında oq jay hám kósher, taǵı bir orında tap qmoq formasında suwretlengen.


Jazıw bitiladigan material belgi-su'wretlerdiń formasına saldamlı tásir kórsetken. Mısalı, Old Aziyada tap g'ri múyeshtegi yamasa cho'zinchoq sheńber formasındaǵı ılaydan islengen ıdıs taxtachalarga belgiler sızılǵan. Loyning jabısqaqlıǵı taxtachalarga sheńber sızıqlar sızıwdı qıyınlastırǵan, sol sebepli sına formasındaǵı belgiler. ideografiya islep shıǵılǵan. Egipette tiykarǵı Jazıw materialı retinde papirusdan paydalanılǵan ; papirus xat jazıw ushın arnawlı tayarlanǵan birinshi material bolıp tabıladı. Mist Jazıwları suwretleytuǵınlıǵı menen ajralıp turadı. Atap aytqanda toshga o'yib jazılǵan xatlar kózge ayqın taslanadı. Olar kóbinese naǵıs menen sheberona uyqaslastırılgan.

YOzma esteliklerdiń pútin halda saqlanıwı da onıń qanday materialǵa pitilgenine baylanıslı bolǵan. Tez yiriladigan, uvalanadigan, mort materialǵa pitilgen xatlar joq bolıp ketken, miytin, bekkem tıykarǵa pitilgen Jazıwlar bolsa dáwirmizgacha saklanib qalǵan. Uzaq ótken zaman seslerin bizge áyne sol jazıwlar etkazmoqda. Iran patshahl Dora I dıń toshga o'yib jazılǵan tómendegi dahdahali eskertiwi Sonday Jazıwlardan biri bolıp tabıladı: «Doro, shahonshoh deydi: Sen, kelesinde meniń buyrıǵım menen qoyaga o'yilgan mine sol Jazıwdı yamasa áne sol suwretlerdi ko rasan,- Olardı wayran etpe! Qudıretiń etar eken, olardı ıqtıyat et



Jazıwdıń rawajlanıwı haqqındaǵı gúrrińmizge qaytaylik. Dáwirvny Jazıwǵa alıp keletuǵın joldaǵı náwbettegi basqısh Gáplerdiń ayırım túsiniklerge, keyininen sózlerge bóliniwinen ibarat boldı. Piktogramma ayırım elementlerge (gáp bóleklerine) bólindisten fakat pıtken pikirnigina ańlatpalar edi, endi hár bir túsinikke hám konkret buyımǵa belgi-su'wret birkitib qoyıldı