Jazıwdıń payda bolıw tariyxı jáne onıń jámiyet tariyxında tutqan ornı Joba

Jazıwdıń payda bolıw tariyxı jáne onıń jámiyet tariyxında tutqan ornı
Joba :
1. Jazıwdıń payda bolıwı.
2. Til hám jazıwdıń óz-ara munasábeti.
3. Jazıwdıń jámiyet tariyxında tutqan ornı


1. Jazıwdıń payda bolıwı.
Jámiyet, insan óziniń uzaq jıllıq tariyxı dawamında kitap (jazıw ) dan jaqsılaw dos hám mehriban uztazdi ushıratmadi. Ol insanǵa kámalǵa jetken jolin kórsetdi hám hámme waqıt salmaǵin jeńil etip keldi. Lekin sonı da esten shıǵarmaw kerek, eger jazıw bolmaǵanda insan kitapday bahasız dosqa iye bolmaǵan bolar edi.
Jazıw qashan payda bolǵan? Ol qanday dáwirlerdi basınan keshirip, házirgi poziciyaǵa erisken? Bul sorawlarǵa juwap tabıw ushın insaniyat tariyxına názer taslaw, onıń intellektual rawajlanıw basqıshların birme -bir názerden keshiriw kerek. Insan aldın sóylewdi úyrendi, keyininen oǵan óz tájiriybelerin kelesi áwladlarǵa jetkiziw qálewi qáliplesti hám ol qolına qálem (aldın bul wazıypanı ápiwayı tas atqarǵan ) aldı.
Jazıw adamlardıń óz-ara baylanıs etiwinde, pikir almaslawında zárúrli qural bolıp tabıladı. Jazıwdıń payda bolıwı, baylanıstıń arnawlı quralı retinde xizmet etiwi úlken áhmiyetge iye boldı. Jazıw sebepli adamlıq tájiriybesi áwladdan -áwladqa jetkezilmaqda. Tek jazıw bar ekenligi ushınǵana biz tildiń tariyxıy rawajlanıwın baqlaw múmkinshiligine iye bolamız, aldınǵı áwladlarımız tilin úyrenip, onı házirgi til menen salıstıramız. Jazıw eramızǵa shekemgi I - mıń jıllıqlarda payda bolǵan. Lekin soǵan qaramay birpara tillerdiń jazıwı házirge shekem joq. Mısalı, Amerika kontinentindegi jergilikli xalıqtıń ayırımları óz jazıwına iye emes.
Jazıwdı úyreniwdiń baslanǵısh dáwirlerinde yadta saqlap qalıw quralı retinde tábiyaat predmetlerinen paydalanılǵan. Mısalı, slavyan qáwimlerinde qonaqtı nan hám duz menen kútip alıw doslıq hám húrmet belgisi esaplanǵan. Sonday jaǵdaydı ózimizdiń ańızlarımızda da ushıratıw múmkin. Mısalı, birpara ańızlarda tiykarǵı qaharman jawız kúshler táqipine ushırasıp qashadi hám olardan qutılıw ushın hár qıylı predmetlerden paydalanadı. Mısalı, qayraqtas, ayna hám taraq. Eger dóretpe qaharmanı arqasına aynanı taslasa úlken teńiz payda boladı, eger taraqtı taslasa kisi topır orman payda boladı, eger tasdı taslasa biyik shıńlı taw payda boladı, jawız kúshler bul tosıqlardan ótalmaydilar.
Neolit dáwirine kelip adamlar birpara hádiyse hám waqıyalardı uzaq aralıqqa jetkiziw niyetin janlı hám jansız zatlardıń suwretin sızıw arqalı ámelge asırǵanlar. Bunday jazıw frazeografiya dep atalǵan.
Frazeografiya degeni - fraza gáp, grafiya - jazaman, yaǵnıy gáp jazaman mánisin ańlatadı. Frazeografiya jazıwı eki túrge bólinedi:
a) hákis (suwret) jazıwı ; b) áyyemgi shártli belgiler.
Hákis (suwret) jazıwın piktografiya (piktus - suwret, grafiya - jazaman ) dep ataǵanlar. Jazıwdıń bul túri (hákis-suwret) jetilisken bólmadi, birinshiden, súwretler arasındaǵı munasábetlerdi, olardıń rejimin kórsete almaydı jáne bul bir xattı bir neshe qıylı oqıwǵa, aytıwǵa alıp keledi, ekinshiden, bul jazıwda abstrakt túsiniklerdi sáwlelendiriw múmkinshiligi joq edi.
Áyyemgi shártli belgiler (tolıq jetilisken) taypasına áwlad hám qáwim nıshanları, áwlad, qáwim hám shaxs múlki belgileri (mas. tamǵa, daq), ustalar muhri hám basqalar kiredi. Bul nıshan hám belgiler úy haywanları, qural -sayman, sapaldan jasalǵan ıdıslar hám hátte tutqınlar (qullar) ga qóyılardi. Bul áyyemgi shártli belgi hám belgilerdi házir de birpara rawajlanıwdan arqada qalǵan xalıqlar (mis: Amerika hinduleri, Uzaq Arqa, Afrika, Avstraliya xalıqları ) isletedi. Rawajlanıw menen teńdey qádem taslap atırǵan xalıqlar da bul belgi hám belgilerge shaqırıq qıladı. Mısalı, pogonlar, joqarı mektep, gerb hám bayraqtaǵı nıshan kartalardaǵı belgiler soǵan kiredi.