Jazıwdıń payda bolıw tariyxı jáne onıń jámiyet tariyxında tutqan ornı Joba

2. Til hám jazıwdıń óz-ara munasábeti.
Jazıw social talaplar tiykarında jámiettiiń arnawlı bir rawajlanıwı dáwirinde payda bolǵan jáne onıń rawajlanıwı menen baylanıslı túrde joqarı dárejede jetilistire barǵan. Jazıw menen til óz-ara ajıralmas baylanıslı bolıp tabıladı. Sol sebepli de til menen jazıw ortasında ulıwma tárepler bar. Jazıw kóbinese tildiń ornın basadı. Birpara jaǵdaylarda bolsa tilde bolmaǵan múmkinshilikler jazıw arqalı júzege shıǵadı. Mısalı, jazıw sebepli kisiler uzaq aralıqtan turıp bir-birleri menen baylanısda bóliwlari múmkin. Biraq jazıwdıń tilge salıstırǵanda ayriqsha kemshilikleri de ámeldegi:
a) Tildiń tolıq hákisi emes, bálki jazıw daǵı shártli hám jasalma hákis beriledi;
b) Jazıwdıń xızmet sheńberi shegaralanǵan ;
d) Jazıw arqalı jumıs kórilgende waqıttan utıladı;
g) Tiyisli sharayat bolmaǵanda óziniń áhmiyetin joǵatadı. Jazıw tilge salıstırǵanda kem ózgeredi, ekinshi tárepden sociallıq-siyasiy, jámiyet talabına muwapıq pútkilley ózgeriwi de múmkin.
3. Jazıwdıń jámiyet tariyxında tutqan ornı
Til jámiyet menen bir waqıtta júzege kelgen. Ol jámiettiiń jámiyet bolıwında tiykarǵı rol oynaǵan. Tilsiz jámiyet bolıwı múmkin emes, jazıwsız jámiyet ámeldegi bolǵan.
Jazıwdıń tiykarǵı qásiyetleriden biri onıń grafik belgi bolıp xızmet ete alıwı bolıp tabıladı. Sóylew da jazıw da bir maqsetke xızmet etedi, yaǵnıy adamlar arasındaǵı baylanıslardı jaqsılawda materiallıq -kórkem ádebiyatqa baylanıslı tájiriybelerdi keyingi áwladlarǵa jetkiziw bolıp tabıladı.
Sóylew da til hám jazıw sıyaqlı 2 qıylı kóriniske iye.
1. Awızsha sóylew
2. Jazba sóylew.
Awızsha sóylew - tildiń tábiyiy kórinisi bolıp tabıladı.
Jazba sóylew - tábiyiy sóylewdiń jazıw daǵı ańlatpası bolıp tabıladı. Jazba sóylewde kisiler óz pikirlerin túrli shártli belgiler sisteması jardeminde ańlatadı.
Áyyemgi dáslepki jazıw túrleri.

Jámiyet rawajlanıwında frazeografiya jazıwı az-azdan joqarı dárejede jetilisip bardı hám nátiyjede logografiya jazıwı payda boldı. Birpara ilimpazlar bul jazıw túrin ideogramma da deydi, sebebi bunday jazıw daǵı simvollar tek bizdi qorshap turǵan ortalıqtaǵı zat -predmetlerdi sáwlelendirip qalmay, tildegi sózlerdi de sáwlelendiredi.

Logografiya (logos -sóz, grafiya -jazaman ) jazıw daǵı hár bir belgi (logogrammalar) bir sózdi bildirer edi. Bul jazıwda belgiler muǵdarı sózler muǵdarına, anıqraǵi ǵárezsiz peyil (xabar ) dıń semantik muǵdarına teń bolıp tabıladı.
Logografik jazıwdıń piktografik jazıwdan abzallıǵı tómendegilerden ibarat :
a) Logografik jazıw xabar etiliwi kerek bólǵan mazmundi talay tolıq sáwlelendira aladı.
b) Piktografik jazıwda sóz tártibi hám sóz formaları uǵımsızlaw, logografik jazıwda bolsa anıq boladı.
v) Piktografik jazıw subyektivlikke, qálegenlikke jol qóyadı.
Logografik jazıwdıń birinshi joqarı dárejede jetilistirilgen forması iyeroglafik jazıw bolıp tabıladı. " Iyeroglafik” sózi grekshe sózden alınǵan bolıp, " múqaddes jazıw" degen mánisti ańlatadı.
Bul jazıwdan barinen burın Arabistanda keń paydalanılǵan. Keyinirek Kitay mámleketi de sol jazıwǵa ótedi jáne bul jazıwdan házirgi kúnde de paydalanıp kelinip atır.
I - II ásirlerde Stoy Shenm Xi iyerogliflariniń katalogın dúzib, buǵan 10, 5 mıń iyeroglifdi kiritedi. Kitay tiliniń tolıq sózliklerinde 40 mıń iyerogliflar belgilengen.
Jazıwdıń ortalasıwı ushın onı, ańsatlastırıw, ápiwayılaw hám qolaylastırıw zárúr edi. Mısalı, "kóz jasi" sózin jazıp kórsetiw ushın " kóz" hám " suw" dıń kombinatsiyası kórsetilgen. Lekin bunday ápiwayılastırıw paydasız edi.
Jazıw tariyxınıń úshinshi basqıshına orfemografiya jazıwları kiredi. Bara-bara logogrammalar sóz hasası (morfemalar ) di ańlatatuǵın boldı (mis: seplik qosımshaları ) hám nátiyjede morfemografiya jazıwları keń tarqaldı.
Tórtinshi tur jazıwlar, bul sillabografiya (buwın ) jazıwları bolıp tabıladı. Bunda hár bir belgi bir buwındı ańlatadı. Bul jazıw túri eraǵa shekem bolǵan 2-1 mıń jıllıqlarda payda bolǵan. Bul jazıwdı úsh gruppaǵa boledıler ; birinshi gruppaǵa - mayya, mexiy hám Kareya jazıwları kiredi. Bularda belgiler hár túrlı buwınlar - bólek unlilar, dawıssız hám dawıslı dawıslardı ańlatadı. Ekinshi gruppaǵa krit, Kipr, xabash hám yapon jazıwları tiyisli bolıp tabıladı. Úshinshi gruppaǵa hind xatları kiredi.
Fonografik (dawıs-dawıs ) jazıw.
Jazıw rawajlanıwınıń besinshi basqıshına dawıs-fonemani bildiriwshi jazıwlar kiredi. Bulardıń ulıwmalastırıp fonografiya (fonos-dawıs», grafiya- jazaman ) dep atadılar. Bul jazıwlardıń hár bir belgii bir dawıs yamasa fonemani ańlatadı (finik, grek, lotin, orıs hám arab jazıwları usılar gápinen bolıp tabıladı).
Fonografiya jazıwların eki bólekke boladılar :
a) konsonant jazıwları ;
b) vokal jazıwları.
Konsonant jazıwlarına finik, ugarit, ibron, dem, arab hám basqa jazıwlar tiyisli bolıp, olarda hár bir tiykarǵı belgi (hárip) tek dawıssız dawıslardı ańlatadı. vokal jazıwlarında hár bir tiykarǵı belgi (hárip) dawıslı hám dawıssız dawıstı ańlatadı.
Házirgi waqıtta jáhán xalqınıń shama menen tórtdan úsh bólegi hárip-dawıs jazıwınan paydalanadı. Lotin jazıwı tiykarında xalıqtıń 30 %, slavyan-kirill jazıwınan 10%, arab jazıwınan 10%, hind jazıwınan 20% xalıq, paydalanadı.
Oraylıq Aziyada jasaǵan xalıqlar eń áyyemginen baslap óz jazıw mádeniyatına iye bolǵan. Olar hárip-dawıs jazıwınıń eń áyyemgi formaları bolǵan sóǵd hám Xorezmiy jazıwlarınan paydalanǵanler. Bul jazıwlar bolsa demiy álippesi tiykarında júzege kelgen.
Joqarıda aytıp ótkenimizdek hárip - dawıs (fonografik) jazıwı alfavitti payda etti. Sonnan kelip shıǵıp, tariyxıy qabıl etilgen tártipte berilgen háripler jıyındısına alfavit dep ataǵanlar.
Jazıw tariyxına názer taslasak kóremiz, alfavit jaratıw ushın júdá kóp xalıqlar ásirese, Orta teńiz shıǵısı átirapında umrguzaranliq etken xalıqlar kóp ızlengenler. Sol tarawdıń izertlewshileriniń atap ótiwlerinshe-hárip-dawıs jazıwınıń kelip shıǵıwı Egipet, Gretsiya hám Finikiyaning uzaq ótken zamanına barıp taqaladı. Házirshe hárip-dawıs jazıwınıń jańa ashılıwshıları bizge málim emes. Biraq olar ataqlı fransuz alımı A. Meyening sózi menen aytqanda " ullı lingvistlar" bolǵanlar.
Alfavit. Alfavit tiykarınan álippe sózinen yaǵnıy arab álipbesiniń birinshi háribi hám bo (arab tilindegi) háriplerinen alınǵan. Al'favit - qandayda bir tildiń jazıwǵa qabıl etilgen hám málim dástúriy tártip berilgen jazıw belgileri kompleksi. Alfavit eramızǵa shekemgi 2000-jıl aqırlarında áyyemgi Ugarit hám finikiy jazıwı dawıs sistemasınan kelip shıqqan. Odan ilgeri Egipet jazıwları sanaq sisteması ámeldegi bolǵan dep shama etiledi. Turkiy xalıqlardıń run hám turkiy jazıwları bolǵan.
Biraq, bul ayriqsha turkiy jazıwlar alfaviti haqqında maǵlıwmat uchramaydi. Házirgi háriplik hám buwın alfaviti finikiy, demiy, grek alfavitinen kelip shıqqan.
Búgin biz turmısımızdı kitapsız oyda sawlelendiriw qilolmaymiz. Insan óziniń uzaq jıllıq tariyxı dawamında kitaptan jaqsılaw dos hám mehriban ustazdı ushıratmadi. Ol insanǵa kámalǵa jetken jolin kórsetdi hám hámme waqıt salmaqliin jeńil etip keldi. Lekin sonı da esten shıǵarmaw kerekki, eger jazıw bolmaǵanda insan kitapday bahasız dosqa iyesi bolmaǵan bo'lur edi. Kitap jaratıw tariyxı da talay áyyemgine barıp taqaladı.
Juwmaq etip aytıw múmkin, baslanıwiy suwretleytuǵın kórkem óner eki jóneliste - ulıwma súwretler hám arnawlı bir informaciya quralı, yaǵnıy jazıw retinde qáliplese barǵan. Bunı dúnya tilleriniń júdá kópchiligidagi “jazıw” mánisindegi sózlerdiń etimologiyasiga itibar etkende de biliw múmkin. Bunday sózlerdiń etimologiyasida tiykarǵı mazmun súwret sızıw procesi menen baylanıslı halda kórinetuǵın boladı. Mısalı, áyyemgi turkiy tillerde “jazıw” túsinigi “bıyt (i) moq” fe'li (“jazıw” - jazıw, kitap ) menen kórsetilgen. Bul fe'lning ózegi Kitaysha “bi” (mo'yqalam) sózi menen baylanıslı bolıp, dáslepki mánisi “oyıp tesiw, o'yib bezew”, odan keyin “jazıw” bolıp esaplanadı. Slavyan tiller degi “pisati” (orıs. “pisat” - “jazıw”) fe'lining mánisi de daslep qalemde súwret sızıw menen baylanıslı bolǵan. Bul feyildiń ózegi lot. “pingere” (súwret salıp qoyıw ) sózi menen baylanıslı bolıp tabıladı, “pisati” feyiliniń dáslepki mánisi, usıdan ayqın boladı, “súwret salıp qoyıw”, “bezew”-den ibarat bolǵan. Gotcha “melian” (jazıw ) feyiliniń dáslepki mánisi de qalemde “súwret salıp qoyıw” bolıp, bul peyil házirgi nemis tilinde “malen” formasında hám “súwret salıp qoyıw” mánisinde qollanıladı. Grek tilinen kóplegen tillerge ótken “grafika” sózi de etimologiyalıq tárepten óyiw, tırnaw túsiniklerin ańlatadı. Joqarıda alıp kelgen barlıq mısallar jazıwdıń súwret menen tıǵız baylanıslı ekenligin ayqın kórsetedi.


Paydalanılǵan ádebiyatlar:

• 
  Azimov Y., Hamroyev A. Husnixat va uni oqitish usuliyoti (Ma`ruza matnlari). Buxoro, 2003, -52 bet.
  
• 
  Абдуллаевa Ҳ. ва бошқалар. Савод ўргатиш. Тошкент, 1996.
  
• 
  Абдуллаев Й. Ҳамроҳим. Т., 1997.
  
• 
  Абдуллаев Й. Совға. Т., 1998.
  
• 
  Абдуллаев Й., Йўлдошева Ш. Янги алифбо ва имло. Т., 2000.