Tema: Mantiqiy elementler haqqında tiykarǵı maǵlıwmatlar

4-lekciya
Tema: Mantiqiy elementler haqqında tiykarǵı maǵlıwmatlar
Reje:

1. 
   Logikalıq elementler
   
2. 
   Logika algebrasining tiykarǵı túsinikleri
   

Logikalıq elementler
Xalk xujaligining xamma tarmaqlarında mexnat ónimliligi menen mas túrde avtomatlastırıw dárejesiniń usishi elektr kurilmalari sxemalarınıń quramalılashuviga alıp keledi. Bul sxemalardaǵı tiykarǵı boshkaruvchi kurilma rele esaplanadi. Ol koidaga qaray, elektr signallarınıń kupayishi, kusheytiwi hám bloklaw ushın xızmet etedi. Relelar jumısınıń isenimligi bolsa joqarı emes. Relening kuzgaluvchan elementleri jeyiledi, terbelisten vintli birikpelerdiń mexanik bekkemligi buz'ladı, kontaktlar kuyadi hám xokazo. Sonıń menen birge tashki faktorlar, yaǵnıy xaroratiń kutarilishi, shań, agressiv ortalıq tásiri metal zatlardıń oksidleniwine, elektr jalǵanıwdıń aynıwına alıp keledi hám ol isleyetganda shovkin hám terbelisler tarkatadi. Olar úlken kólemge hám inersionlikka iye. Zamanagóy elektronikada rele kurilmalari urniga olardıń wazıypasın tula atqara alatuǵın kontaktsiz elementler qollanilmokda. Mantik algebrasi pikirler arasındaǵı túrli mantikiy boglanishlardı urǵanadı hám fakat eki baha xakikiy “I” hám jalǵan “O” menen jumıs kuradi. Mantik algebrasida ush tiykarǵı mantikiy funksiya bar: mantikiy kupaytiruv, yaǵnıy kon'yunksiya “HAM”, mantiliy kushuv, yaǵnıy diz'yunksiya “Yaki”, mantikiy biykar “EMES”.
Logika algebrasining tiykarǵı túsinikleri
Mantik algebrasi - bul 0 hám 1 bahaların qabıl etip, ózgeriwshen shamalar ortasındaǵı baylanıslılıqtı úyrenetuǵın analiz hám sintez matematikalıq apparatı bolıp tabıladı. Bul eki bahaǵa hár qıylı óz-ara keri hádiyseler, shárt hám jaǵdaylar qóyıladı. Mısalı, kontaktiń jalǵanıwı -1, kontaktiń ajırasıwı -0: signal bar ekenligi-1, signaldıń joq ekenligi-0: jabıq shınjır -1, ashıq shınjır -0.
Bul jerde sonı názerde tutıw kerek, 0 hám 1 nomerleri muǵdarlıq koefficientti anglatmaydi hám san da emes, bálki olar simvol esaplanadi.
Mantikiy ózgeriwshi dep- tek eki 0 hám 1 bahaların qabıl etiwshi shamaka aytıladı.
Mantikiy funksiya dep-argumentlari sıyaqlı tek 0 hám 1 bahalardı qabıl etiwshi funksiyaǵa aytıladı.
Mantikiy funksiyalarda kirisiw degi hám ózgeriwshi bahalardıń túrli qıylı ámellari termeler dep ataladı. Kirisiw degi ózgeriwshiler bahaları hám logik funksiyalar bahaları termesi funksiyanıń haqıyqıylıq kestesi dep ataladı.
Elektromexanik kurilmalardı kontaksiz ásbaplara almastırıw nátiyjesinde avtomatlastırıw sistemalarınıń operativligi hám isenimligi artadı hám ekspluatatsion ǵárejetler xam azayadı. Diskret jumıs tartabiga iye bulgan kurilmalar tiykarınan tranzistorlı hám integral mikrosxemali elementler tiykarında islep shıǵariladi. Olarda energiya sarpı kem baladı, kishi ólshemge iye bolıp, joqarı isenimlilikke iye.
Uzok waqıt dawamında avtomatıka sxemalarında tranzistorlı «Logika - T» ceriyasidagi mantikiy elementler qo'lanib kelindi. Kup qallarda olar járdeminde elektromagnatli boshkaruv kurilmalari almastırılıp, sistema kontaktsiz sxemalarǵa utkazildi. Lekin, «Logika - T» elementleri belgili kemshiliklerge iye: tashki tásirinlerden ximoyalanganligi boyınsha muustaxkamligi hám funksional wazıypaları boyınsha. Sonıń ushın diskret avtomatıka hám telemexanika sistemalarında qullanuvchi «Logika - I» ceriyali boshkaruv elementleri islep shıǵildi.
Házirgi kúnde bul elementler avtomatlastırıw sxemalarında keń qollanilyapti. Bul element tashki tásirinlerden joqarı dárejede ximoyalangan hám joqarı operativlikke iye bolıp, K511 integral mikrosxemalari, irkon relelari, optronlar, tiristorlarva simistorlar tiykarında kuriladi. Diskret mantikiy elementler standartlashtirilib, kirisiw hám shıǵıs signalları, júkleme múmkinshiligi, ólshemleri boyınsha unifikaciyalanǵan bolıp, olardı urnatish, sazlaw hám paydalanıwdı jeńillestiredi.
Mantikiy elementlerdıń kirisiw kismiga datchiklardan alınatuǵın signallar uzatılıp shıǵıw bólegine elektromexanik apparatlar hám basqa atqarıw elementleri jalǵanadı.
Quramalı avtomatlashtrish sistemaların diskret elementlerda islep shıǵıw logika algebrasini qóllaw qolaylı esaplanadı. Diskret sxemalardı sintezi hám olardı tekseriw usılları elementlerining izbe-iz islewi hám olardıń xarakteristikalarına baylanıslı. Jumıs rejimine kóre sxemalar bir taktli hám kóp taktliga ajratıladı.
Bir taktli sxemalarda atqarıw elementlerining jaǵdayı hár bir belgilengen waqıt aralıǵinda keyingi (qabıl etiwshi) elementtiń jaǵdayı menen anıqlanadı. Olarda qabıl etiwshi hám atqarıwshı elemenlardıń belgilengen izbe-izligi názerde shaqqandı. Kóp taktli sxemalarda qabıl etiwshi aralıq hám atqarıw elementlerining belgilengen izbe-izligi bar.
Diskret sxemalardıń analitik ańlatpasini jazıwda tómendegi belgilerden paydalanıladı:
A Qabıl etiwshi, aralıq, atqarıwshı, elementleri (ádetde olardıń jumısshı shólg'amlari ),
- Qosılıwshı kontaktlar;
- Ajıratıwshı kontaktlari;
- Kontaktlardıń paralel jalǵanıwı;
- Kontaktlardıń izbe-iz jalǵanıwı;
1 – Turaqlı jabıq shınjır ; 0-turaqlı ashıq shınjır;
- Kontaktlardıń strukturalıq formulası;
– Sxemanıń ulıwma strukturalıq formulası;
Bul belgilerden paydalanıp, ámelda qálegen sxemanıń matematikalıq quramın tabıw múmkin.
Logika algebrasida tiykarınan tórt qıylı nızam ámeldegi;
a) Jılısıw nızamı: Qosıw ámeliga salıstırǵanda, Kóbeytiw ámeline salıstırǵanda;
b) Biriktiriw nızamı:
- Qosıw ámeliga salıstırǵanda
- Kóbeytiw ámeliga salıstırǵanda
v) tarqatıw nızamı
- Qosıw ámeliga salıstırǵanda
- Kóbeytiw ámeliga salıstırǵanda
g) inversiya nızamı
- Qosıw ámeliga salıstırǵanda
-Ko'paytrish ámeliga salıstırǵanda
Hár bir keltirilgen ańlatpaning oń hám shep tárepin ádetdegi algebra nizamlıqları boyınsha óz-ara almastrish múmkin. Bul algebrasida inversiya konuni hám tarkatuvchi konun ádetdegi algebra nızamlarınan parıq etedi. Bir taktli apparatlardıń strukturalıq teńlámelarini ápiwayılashtrishda Bul algebrasi nızamlarınıń nátiyjelerinen paydalanıladı. Olardıń túpkiliklileri tómendegiler bolıp tabıladı:

Diskret elementlerdıń jumısın logika algebrasi tiykarında ańlatpalovchi matematikalıq teńlámelar logika algebrasi funksiyası dep júritiledi. Bir shıǵıw signalına hám,, n,, ta kirisiw signalına iye bolǵan diskret elementlerdıń logika algebrasi funksiyanıń ulıwma sanı (n-argumentlar sanı ) 2 ² ni tashkil etedi. Barlıq logika algebrasi funksiyaları arasında bita (n=1) hám eki (n=2) ózgeriwshili, yaǵnıy elementar funksiya ayrıqsha orın tutadı. Elementar funksiyalardı qóllaw nátiyjesinde qálegen ózgeriwshili funksiyanı tabıw múmkin. Sol sebepli logika algebrasi bir hám eki ózgeriwshili logikalıq funksiyadan paydalanıwǵa tiykarlanǵan.
Qadaǵalaw sorawları
1. Logikalıq elementler haqqında túsinik beriń.
2. Logika algebrasini qanday túsinesiz?
3. Bir taktli hám kóp taktli sxemalar haqqında túsinik beriń.
4. Qanday logikalıq funksiyaların bilesiz?