Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

Tema. Tegisliktegi mexanizmlerdin` sintezi. 
Joba. 
1.Tegis rιchaglι mexanizmlerdin` sintezi. 
2.Mexanizmlerdin` jumιs islew qa`bileti. 
3.Geometriyalιq sintez. Qozg`alιstιn` berilgen nιzamιn ju`zege asιrιw. 
Tegis rιchaglι mexanizmlerdin` sintezi. 
Paydasι az u`zlikli texnologiyalιq protsesslerdin` ornιna u`nemli tolιg`ι menen 
avtomatlastιrιlg`an o`ndiris turmιsg`a engizilip atιrg`anda texnologiyalιq protsesslerdin` 
jekelengen operatsiyalarιn ha`m olardιn` arasιndag`ι baylanιstι a`melge asιrιwg`a bag`ιtlang`an, 
qurιlιsι jag`ιnan a`piwayι ha`m paydalanιwg`a isenimli mexanizmlerdin` roli artιp barmaqta. 
Sonιn` ishinde zvenolarι o`z-ara to`mengi II klasslι kinematikalιq jup jasaytug`ιn u`lken ku`shti 
bere alatug`ιn ha`m texnologiyalιq jaqtan isenimli topsalι rιchaglι mexanizmler ken` tarqalmaqta. 
Tegis sterjenli to`mengi juplι mexanizmler ko`plegen mashinalarda, avtomatlasqan liniyalarda, 
rpiborlarda ken` qollanιlmaqta. Olardιn` ha`r tu`rli traektoriyalar jasawda bag`ιtlawshι mexanizm 
retinde ha`m jetekshi zveno qozg`alιsιnιn` berilgen nιzamaιn atqarιwda u`lken mu`mkinshilikke 
iye. 
Bul mexanizmlerdin` arrtιqmashlιg`ι tiykarιnan quramιna kiretug`ιn zvenolardιn` to`mengi 
juplar menen anιqlanadι. To`mengi juplardιn` elementleri betler bolg`anlιqtan, olarda joqarg`ι 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

19 
kinematikalιq juplarg`a qarag`anda qιsιlιwι menen tozιwι az mug`darda boladι. Bul juplardι 
jasaytug`ιn zveno elementleri a`piwayι ha`m anιq jasaladι, o`ytkeni tegislikler menen tsilindr 
betlerin anιqlιq penen jasaw texnologiyasι ha`zirgi waqιtta ju`da` jaqsι jetilistirilgen. 
Rιchaglι mexanizmlerdi proektlew mexanizm parametrleri dep atalatug`ιn kinematikalιq 
sxemanιn` o`lshemlerin anιqlawg`a baylanιslι. 
Rιchaglι mexanizmlerdin` sintezi dep zvenolar qozg`alιsιnιn` berilgen nιzamlarιna 
baylanιslι mexanizm parametrlarin anιqlawda aytadι. Sintez geometriyalιq, kinematikalιq ha`m 
dinamikalιq bolιp u`sh tu`rge bo`linedi. 
Geometriyalιq sintezde jetekleniwshi zvenonιn` berilgen qozg`alιs nιzamlarιn anιqlaw 
ha`m berilgen traektoriyanι jasaw ma`seleleri qaraladι. 
Kinematikalιq sintezde zvenolardιn` yamasa olardιn` jeke tochkalarιnιn` tezlikleri yamasa 
tezleniwlerinin` berilgen shamalarιn anιqlaw ma`seleleri sheshiledi. 
Dinamikalιq sintezde mexanizmlerdin` proektlew berilgen ku`shlerdi yamasa ku`shlerdin` 
berilis mu`yeshlerin esapqa alιw arqalι a`melge asιrιladι. Jobalang`an mexanizmnin` jumιs 
qa`bileti jaqsι bolιwι ushιn geometriyalιq sintezdin` a`meliy esaplarιn sheshiwde kinematikalιq 
elementleri ko`rsetiliwi kerek. 
To`rt zvenolι mexanizmlerdin` atap aytqanda, krivoship-shatunlι mexanizm, kulisalι 
mexanizmlerdin` sintezlew wazιypasι jiyi gezlesedi. 
Altι zvenolι mexanizmlerdi sintezlew siyrek gezlesedi. Ko`p zvenolι mexanizmler ushιn 
sintezdin` arnawlι teoriyasι islenbegen. 
Sintez ma`selelerin sheshiw ushιn grafiklik ha`m analitikalιq metodlar qollanιladι. 
Grafiklik metodtιn` artιqmashιlιg`ι onιn` a`piwayιlιg`ιnda. Analitikalιq metod, grafiklik 
metodqa qarag`anda ju`da` anιq metod, biraq onda esaplardι shιg`arιw barιsιnda alιnatug`ιn 
mag`lιwmatlardι baqlap otιrιwg`a mu`mkinshilik bolmaydι. Sonlιqtan biz tiykarιnan grafiklik 
metodtι qollanamιz. 
Mexanizmlerdin` jumιs islew qa`bileti. 
Jobalang`an mexanizmnin` jumιs islew qa`bileti bolιwι ushιn ol belgili bir kinematikalιq, 
dinamikalιq ha`m konstruktsiyalιq talaplarιna ιlayιq jasalιwι kerek. 
Mezanizmlerdin` jumιs islew qa`biletinin` kinematikalιq talabιna qaray jobalanqan 
mexanizm aylanbalι mexanizm bolιwι za`ru`r , yag`nιy AV jetekshi zveno (1-su`wret) tsikl 
dawamιnda tolιq aylanιs jasawι tiyis. 
Eger V tochkasι V
I
ha`m B
II 
tochkalarι arqalι o`te alatug`ιn bolsa, onda AVSD 
mexanizmnin` AV krivoshipi tolιq aylanιs jasay aladι. Sonda mexanizm zvenolarιnιn` 
o`lshemleri arasιndag`ι o`z-ara qatnas to`mendegishe bolιwι kerek. 
a + d < b + s ha`m d - a < b + s
bundag`ι a=AV, b=BS, s=SD, d= AD. Bul sha`rtler Graskof sha`rtleri dep ataladι. 
Mexanizmlerdi jobalawdin` dinamikalιq sha`rtleri ku`shlerdin` minimum qιsιw 
mu`yeshleri arqalι beriliwin talap etedi, bunιn` o`zi mexanizmnin` paydalι ta`sir koeffitsienti 
joqarι bolιwιn ta`miyin etedi. 
Endi mιsal ushιn AVS krivoship shatunlι mexanizmnin` shatunιna ta`sir etiwshi R ku`shin 
qarastιrιp ko`reyik (2-su`wret). VS shatunnιn` tirekke beriletug`ιn R ku`shin shatun 
qozg`alιsιnιn` boyι menen og`an perpendikulyar bag`ιtta R
T
ha`m R
n
qurawshιlarιna jikley otιrιp 
to`mendegini alamιz. 
P
5
= P s9s μ , P = P s8n μ 
Ku`sh bag`ιtι menen onιn` tu`siw tochkasιnιn` tezligi arasιndag`ι mu`yeshi qιsιw mu`yeshi 
dep ataladι. Mu`yeshtin` shamasι artqan sayιn R
n
ku`shinin` de mug`darι artadι. Usιnιn` 
na`tiyjesinde kinematikalιq jupta su`ykelis ku`shi ko`beyedi de, mexanizmnin` paydalι R
t
ku`shinin` shamasι azayadι. 
Solay etip, μ mu`yesh u`lkeygen sayιn mexanizmnin` paydalι ta`sir koeffitsienti azayadι. 
Jobalang`an mexanizmnin` jumιs islew qa`biletligi onιo` barlιq orιnlardag`ι to`mendegi sha`rttin` 
orιnlanιwιna baylanιslι. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

20 
μ
j
< μ
mum
bundag`ι μ
j
-mexanizmnin` ta`sir etiw ornιndag`ι qιsιwιnιn` 
jumιsshι mu`yeshi, μ
mum
qιsιwιnιn` mu`mkinlik mu`yeshi. 
A`dette krivoship-shatunlι mexanizm ushιn μ
mum
= 30
0
, den alιnadι. 
Krivoship 
–shatunlι mexanizmde qozg`alιstιn` berilis mu`yeshi VS shatun menen SD 
maxovik bag`ιtι arasιndag`ι jasaladι (3-su`wret). R
k
qozg`awshι ku`shi krivoshipten shatung`a R 
ku`shi tu`rinde beriledi. Ol P=P
k
/ sos a SD zvenosιna beriletug`ιn R ku`shin eki bag`ιtta (SD 
zvenosιna perpendikulyar ha`m onιn` boyι menen) R
t 
ha`m R
n
ku`shlerge jikleymiz. 
P
5
= P s9s μ , P
n
= P s8n μ
Sonda R
t
ku`shi paydalι qarsιlιq ku`shinen ta`sir ko`rsetip, SD zvenosιn qozg`altadι. SD 
zvenosι boyι menenta`sir etiwshi R
n
ku`shi S ha`m D kinematikalιq juplarιnda su`ykelis ku`shin 
ko`beytedi. 
Qozg`alιstιn` berilis mu`yeshi kishireygen sayιn R
n
ku`shi ko`beyedi, al mexanizmnin` 
paydalι ta`sir koffitsienti artadι. 
Geometriyalιq sintez. Qozg`alιstιn` berilgen nιzamιn a`melge asιrιw. 
Geometriyalιq sintezde qozg`alιstιn` berilgen nιzamιn jeteleniwshi zvenonιn` bir qatar 
orιnlarι menen anιqlawg`a boladι. Qozg`alιstιn` berilgen nιzamιn a`melge asιrιw ma`selesinin` 
joqarιdag`ι tu`rde qoyιlιwι mexanizmlerdi orιnlarι boyιnsha sintezlew dep ataladι. 
Jetekshi ha`m jeteleniwshi zvenolardιn` bir-birine sa`ykes eki, u`sh ha`m onnan orιnlarι 
beriliwi mu`mkin. Geometriyalιq sintezdi aralιq zveno-shatunnιn` berilgen bir neshe orιnlarι 
boyιnsha ju`rgiziwge boladι. 
Sonιn` menenbir qatar qozg`alιstιn` berilgen nιzamιn jeteleniwshi zveno ju`risinin` orta 
tezliginin` o`zgeris koeffitsienti menen de anιqlawg`a boladι. 
Qozg`alιstιn` berilgen nιzamι boyιnsha sintezdin` joqarιda ko`rsetigen ma`selelerin aldι 
menen to`rt zvenolι mexanizmlerge qollanιw arqalι ko`rseteyik. 
Jetekshi ha`m jeteleniwshi zvenolardιn` eki o`z-ara sa`ykes berilgen jag`daylarι boyιnsha 
to`rt zvenolιqtιn` sintezi. Jetekshi ha`m jeteleniwshi zvenolardιn` (4-su`wret) A ha`m D aylanιw 
oraylarιnιn` orιnlarι menen jetekshi zvenonιn` A
n1
, A
n2
ha`m jeteleniwshi zvenonιn` D
m1
, D
m2
orιnlarι berilgen dep esaplanadι. Bular o`z-ara sa`ykes φ
a`
, φ
g`
ha`m ψ
a`
, ψ
g`
mu`yeshleri 
menen anιqlanadι. 
Qozg`alιstι keri aylandιrιw metodιn qollanayιq. Jobalanatug`ιn barlιq mexanizmdi 
krivoshiptin` A
n1
orιndag`ι mu`yeshlik tezlik penen A orayι arqalι aylandιrayιq.Qozg`alιstιn` 
keri aylanιwι baslang`an momentte mexanizmnin` da`slepki jag`dayι retinde krivoshiptin` A
n1
jag`dayιna sa`ykes keletug`ιn mexanizm jag`dayιn alamιz. Keri aylanιw qozg`alιsιnda krivoship 
qozg`almaytug`ιn tu`rde boladι, al AD tirewishi D
m1
tiregi menen birge A tochkasιnιn` 
do`gereginde aylanadι. Krivoshiptin`
φ
a`g`
= φ
a`
– φ
g`
burιlιw mu`yeshine sa`ykes keletug`ιn mexanizmnin` haqιyqιy jag`dayιn 
quramιz. Bunιn` ushιn AD tirewishinin` da`slepki jag`dayιnan keri qozg`alιs bag`ιtι menen φ
a`g`
–mu`yeshin salιp , AD
I
orιn ha`m og`an sa`ykes tirewish penen og`an tutastιrιlatug`ιn zveno 
arasιndag`ι ψ
g`
mu`yeshi menen anιqlanatug`ιn D
I
m
I
2
jag`daylarιn quramιz. D
m1
aralιg`ιnan 
qa`legen S
1
tochkasιn tan`lap alamιz, og`an sa`ykes D
I
m
I
2
ha`m Dm
2
orιnlarda S
2
I
ha`m S
2
tochkalarιn alamιz. Shatunnιn` og`an tutastιrιlatug`ιn zveno menen jasaytug`ιn kinematikalιq 
jubιnιn` S
1
ha`m S
2
I
orιnlarι boyιnsha onιn` krivoship penen tutasatug`ιn B
1
tochkasιn anιqlaydι. 
Keri aylanιw qozg`alιsιnda S tochkasι izlenip atιrg`an V
1
orayι arqalι aylanιp, S
1
den S
2
I
orιn awιstιradι. Sonlιqtan V
1
tochkasιnιn` ornι S
1
, S
2
I
kesindisinin` ortasιna ju`rgizilgen B
1
N 
perpendikulyarι menen A
n1
tuwrιsιnιn` tochkasιna jatadι. B
1 
ha`m S
1
tochkalarιn qosιp, izlenip 
atιrg`an A, V
1
, S
1
, D to`rt zvenolιqtι alamιz. Bunda B
1
, S
1
kesindisi mexanizm shatunιnιn` 
uzιnlιg`ιn, al A, B
1
kesindisi krivoship uzιnlιg`ιn anιqlaydι. 
Shatunnιn` anιqlang`an B
1
S
1
uzιnlιg`ι boyιnsha kelesi qozg`alιsta mexanizmnin` AB
2
S
2
D
ornιn alamιz. Jetekshi ha`m jeteleniwshi zvenolardιn` o`z-ara sa`ykes eki jag`daylarι boyιnsha 
mexanizmdi sintezlew S ha`m V tochkalarιnι orιnlarι erkin tan`lap alιwg`a mu`mskinshilik 
tuwg`ιzιladι, bul joqarιda aytιlg`anιnday mexanizmge qoyιlatug`ιn bir qatar kinematikalιq, 
dinamakalιq ha`m konstruktsiyalιq talaplardι orιnlawg`a jag`day jaratadι. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

21