Tema: Mashqalalı tálim konsepsiyasınıń mazmunı hám maqseti. Mashqalalı jaǵdaylardı jaratıw metodikası. Joba

Tema: Mashqalalı tálim konsepsiyasınıń mazmunı hám maqseti. Mashqalalı jaǵdaylardı jaratıw metodikası.
Joba:
1. Mashqalalı tálim texnologiyası
2. Mashqalalı tálim texnologiyasınıń ayriqsha qásiyetleri
3. Mashqalalı tálimniń dárejeleri

Mashqalalı tálim texnologiyası
Rawajlantıratuǵın tálim texnologiyasınıń tiykarǵı buwını mashqalalı tálim baǵdarı esaplanadı.
Mashqala -grekshe sóz bolıp, keń mániste úyreniw, sheshiwdi talap etetuǵın quramalı teoriyalıq yamasa ámeliy soraw bolıp tabıladı; Pánde - hár qanday hádiyselerdi, ob'ektlerdi, processlerdi túsindiriwde keri pozitsiyalar kórinisinde isleytuǵın jáne onı sheshiw ushın jeterli teoriyanı talap etetuǵın keri jaǵday ; Turmısda mashqala adamlar túsinetuǵın tárzde qáliplestirilgen: " Men neni bilemen, qanday ekenligin bilmiymen", yaǵnıy nege erisiw kerekligi málim, biraq bunı qanday ámelge asırıw belgisiz.
Mashqalalı tálim - tálim procesin aparıwda oqıwshılar aldına sheshiw ushın mashqalanı qoyıw arqalı mashqalalı jaǵdaydı payda etiw hám shınıǵıw dawamında onıń sheshimin tabıw. Mashqala oqıtıwshı tárepinen yamasa oqıwshılar tárepinen qoyılıwı múmkin.
Tálimdegi awızsha, kórsetpeli yamasa ámeliy metodlardıń hár biri bala sanasında mashqalalı jaǵday jaratılıwması múmkin. Usı munasábet menen pedagogikada mashqalalı tálim haqqında da sóz júritiledi. Tálimge mashqalalı jantasıw oqıw programmalarında da, oqıwshılardıń ózbetinshe jumısı hám basqalarda da óziniń ańlatpasın tabıwı kerek.
* Bilimlerdi mashqalalı bayanlaw ;
*Bayannıń ayırım basqıshlarında oqıwshılardı izertlewge úndew;
*Tálimniń izertlew metodı.
Mashqalalı tálim degende oqıw materialın oqıwshılar sanasına ilimiy izertlewge uqsas biliw wazıypaları hám máselelerin payda etetuǵın tártipte úyreniw túsiniledi. Oqıwshı (student) nıń pikirlew iskerliginde mashqalalı jaǵdaylar payda boladı hám olar student (oqıwshı ) ti ob'ektiv túrde izertlewge hám logikalıq jaqtan tuwrı ilimiy juwmaqlar shıǵarıwdı úyreniwge shaqırıq etedi.
Mashqalalı tálim - ilimiy biliwdi rawajlandırıw zárúr ekenligin ańlatıwdıń sub'ektiv forması bolıp tabıladı. Ol mashqalalı waqtıniń, jańa jámiyet rawajlanıwı
processinde biliw hám bilmew ortasında ob'ektiv túrde payda bolatuǵın jaǵday.
Mashqalalı jaǵday oqıwshınıń málim psixik jaǵdayı bolıp, bul jaǵday málim tapsırmanı orınlaw processinde qarama-qarsılıqtı ańǵarıw sebepli payda boladı.
“Mashqalalı jaǵday” metodı – tálim alıwshilarda mashqalalı jaǵdaylardıń sebep hám aqıbetlerin analiz qılıw hám de olardıń sheshimin tabıw boyınsha kónlikpelerin qáliplestiriwge qaratılǵan metod bolıp tabıladı.
“Mashqalalı jaǵday” metodı ushın saylanǵan mashqalanıń quramalılıǵı tálim alıwshılardıń bilim dárejelerine sáykes keliwi kerek. Olar qoyılǵan mashqalanıń sheshimin tabıwǵa ılayıq bolıwları kerek, keri jaǵdayda sheshimdi taba almasa, tálim alıwshılardıń qızıǵıwshılıqları sóniwine, ózlerine bolǵan isenimleriniń joǵalıp ketiwine alıp keledi.
“Mashqalalı jaǵday” metodınıń basqıshları tómendegilerden ibárát :
 Tálim beriwshi tema boyınsha mashqalalı jaǵdaydı tańlaydı, maqset hám wazıypalardı anıqlaydı. Tálim beriwshi tálim alıwshılarǵa mashqalanı bayanlaydı.
 Tálim beriwshi tálim alıwshılardı tapsırmanıń maqset, wazıypaları hám shártleri menen tanıstıradı.
 Tálim beriwshi tálim alıwshılardı kishi gruppalarǵa ajratadı.
 Kishi gruppalar berilgen mashqalalı jaǵdaydı úyrenedi. Mashqalanıń kelip shıǵıw sebeplerin anıqlaydı hám hár bir gruppa prezentaciya etedi. Barlıq prezentaciyadan keyin birdey pikirler jıynaladı.
Mashqalalı tálim texnologiyaları - oqıwshı iskerligin asırıw hám jedellestiriwge tiykarlanǵan. Mashqalalı tálim texnologiyasınıń qásiyeti - insandı pikirlewi mashqalalı jaǵdaydı sheshiwden baslanıwı hám de onıń máselelerin anıqlaw, izertlew hám sheshiw qábiletine iye ekenliginen kelip shıǵadı. Mashqalalı tálim oqıwshılardıń dóretiwshilik oylawı hám dóretiwshilik qábiletlerin asırıwda zárúr áhmiyetke iye. Mashqalalı jaǵday jaratıw usılları :
- Oqıtıwshı oqıwshılarǵa sabaq teması menen baylanıslı qarama-qarsılıqlı jaǵdaydı túsindiriw jáne onı sheshiw jolin tabıwdı usınıw ;
- Bir máselege tiyisli túrli kózqaraslardı bayanlaw ;
- Sheshiw ushın jetkilikli bolmaǵan yamasa artıqsha maǵlıwmatlar bolǵan yamasa sorawdıń qoyılıwı nadurıs bolǵan máselelerdi usınıs etiw.
Mashqalalı jaǵdaydı sheshiw dárejeleri:
- Oqıtıwshı mashqalanı qóyadı hám ózi sheshedi;
- Oqıtıwshı mashqalanı qóyadı jáne onıń sheshimin oqıwshılar menen birgelikte tabadı ;
- Oqıwshılardıń ózleri mashqalanı qóyadı jáne onıń sheshimin tabadı.
Mashqalalı jaǵdaydı sheshiwde qollanılatuǵın usıllar :
- Mashqalanı túrli kózqarastan úyreniw, analiz qılıw ;
- Salıstırıw, ulıwmalastırıw ;
- Dálillerdi anıqlaw hám qóllaw ;
- jaǵdayǵa baylanıslı juwmaqlar shıǵarıw ;
- Oqıwshılardıń ózleri anıq sorawlar qoyıwı hám basqalar.
Mashqalalı tálim basqıshları :
1. Mashqalalı jaǵday payda etiw.
2. Mashqalanı sheshiw shamaların qáliplestiriw.
3. Sheshimdiń tuwrılıǵın tekseriw (alınǵan sheshim menen baylanıslı informaciyanı sistemalastırıw arqalı ).
Mashqalanı sheshiw basqıshları :
1. Tastıyıqlaw - bul mashqalanıń aldın tuwrı dep tán alınǵan sebepler menen baylanıslıların tabıw tiykarında ámelge asıriladı.
2. Tekseriw - bunı saylanǵan sebeptiń áqibetinde hal atırǵan mashqala payda bolıwı tuwrılıǵın tiykarlash menen ámelge asırıladı.
3. Túsindiriw - bul mashqalanıń sheshimi ne ushın tuwrılıǵın tastıyıqlaytuǵın sebeplerdi anıqlaw tiykarında ámelge asırıladı
Mashqalalı tálimdi amerikalıq psixolog, filosof hám pedagog D. Dyui 1894 jılda Chikagoda shólkemlesken tájiriybe mektepte qollaǵan. XX ásirdiń 60 jıllarında bul jóneliste izertlewler alıp barıldı. 70-80 jıllarǵa kelip, ámeliyatqa keń engizildi. Mashqalalı oqıtıwdı tereń úyreniw XX ásirdiń 60 -jıllarında baslanǵan bolıp, onıń tiykarında “Oylaw - mashqalalı jaǵdaydan baslanadı”-degen ideya jatadı.

Pikirlew psixologiyasi kózqarasınan mashqalalı oqıtıw ideyası hám principlerı S. L. Rubinshteyn, M. I. Maxmutov, v. Okon, I. Ya. Lerner tárepinen islep shıǵılǵan.

Mashqalalı tálim túri ilimiy-stilistik tárepten 3 qıylı kóriniske iye.
1. Mashqalalı jaǵdaydı payda etiw.
2. Mashqalanıń qoyılıwı.
3. Mashqalanıń sheshimin tabıw.
Mashqalalı jaǵdaydı oqıw shınıǵıwlarınıń barlıǵında qáliplestiriw múmkin. Onı sabaq processinde qansha kóp qáliplestiriw oqıtıwshına baylanıslı. Mashqalalı jaǵdaydıń áhmiyeti sonda, ol oqıwshılar dıqqatın bir jayǵa (mashqalaǵa ) qaratadı hám oqıwshılardıń izertlewine, pikirlewge uyretedi.
Mashqalalı tálim oqıtıwshı baslıqlıǵında mashqalalı jaǵday vujudga keltirilib, usı mashqala oqıwshılardıń aktiv, ǵárezsiz iskerligi nátiyjesinde teoriyalıq bilim, ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi dóretiwshilik ózlestiriw hám intellektual iskerlikti rawajlandırıwǵa múmkinshilik beretuǵın tálim procesin shólkemlestiriwdi názerde tutadı.
Mashqalalı oqıtıw processinde beriletuǵın tapsırmalar oqıwshılarǵa izertlewiy, evristik, mashqalalı jaǵdaylardı analiz qılıw boyınsha tapsırmalar beriledi.
Bunda :
• standart bolmaǵan máselelerdi dúziw boyınsha ;
• qáliplestirilmagan soraw menen;
• artıqsha maǵlıwmatlar menen;
• óziniń ámeliy gúzetisleri tiykarında ǵárezsiz ulıwmalastırıw ;
• jollamalardan paydalanmastán qanday da ob'ekt mánisin bayanlaw ;
• alınǵan nátiyjelerdi qóllaw shegaraların hám dárejelerin anıqlaw ;
• hádiysediń kórinetuǵın bolıw mexanizmin anıqlaw ;
• «bir zamatda» tabıw sıyaqlı tapsırmalardı beriw múmkin.
Mashqalalı jaǵdaylarda sheshimge keliwdiń algoritmı tómendegi tártipte ámelge asıriladı Mashqalanı qoyıw, maǵlıwmatlar fondini toplaw, qayta islew, sheshim modelin anıqlaw, qosımsha maǵlıwmatlar toplaw hám olardı saylanǵan sheshim modelinde sáwlelendiriw, jańa maǵlıwmatlar hám sheshim modeli ortasındaǵı qarsılıqtı anıqlaw, qarsılıqtı sheshimin tabıw, jańa sheshim modelin jaratıwdan ibarat esaplanadi.
Awızsha kórsetpelik tálim processinde oqıwshılar oqıtıwshınıń túsindiriwi arqalı bilimlerdi sanalı túrde ózlestirediler hám de olardı ámelde qóllaw ilmiy tájriybeleri payda boladı.
Az-azdan úzliksiz tálimdiń mazmunı tupten ózgertirildi, yaǵnıy matematika tálimdi maqset hám wazıypalarına sáykes keletuǵın jańa, talay jetilisken túsindirmeli-illyustrativ metodı vujudga keltirildi. Túsindirmeli-illyustrativ tálimde úyrenilip atırǵan ob'ekt mánisi anıqlama bernedi, turmıslıq dáliller menen baylanısadı hám de oqıtıwshınıń áne sol úyrenilip atırǵan ob'ektke salıstırǵanda kórsetetuǵın mısal hám túrme-túr kórgezbeli quralları arqalı tastıyıqlaytuǵın juwmaǵı menen juwmaqlanadı.
Túsindirmeli-illyustrativ tálimde oqıtıwshı dálillerdi ózi bayanlaıp beredi, ózi olardı analiz etedi hám jańa túsiniklerdiń mánisin túsintiredi, yaǵnıy teorema, qaǵıyda hám nızamlardı ózi tariyplaydi.
Túsindirmeli-illyustrativ tálim metodı ulıwma bilim beriwiy mekteplerimizde qollanıw dárejesine salıstırǵanda dástúrge aylandı hám házirde de qollanılıp atır. Házirgi zaman ilimiy-texnika revolyusiyasi dáwirinde túsindirmeli-illyustrativ tálim metodı oqıwshılardıń pikirlew qábiletin jetkilikli dárejede rawajlantira almaydı, olardı úyrenilip atırǵan tema materialın puqta biliwlerine bolǵan mútajliklerin qánaatlantira almaydı hám de pánge bolǵan qızıǵıwshılıqların joqarı dárejede qáliplestira almaydı. Sol sebepli mekteplerimizde tálim procesin jedellestiriw ideyası keń tarqalıp, tálimdiń jańa metodı - mashqalalı tálim metodı qollanila basladı. Tálim metodlarınıń túrin anıqlaw oqıw procesin shólkemlestiriw principlerin ózinegine emes, bálki intellektual iskerlik xarakterine de baylanıslı, bul bolsa óz gezeginde pikirlewdiń reproduktivlik hám produktiv túrlerin óz-ara qosıp alıp barıw menen belgilenedi. Túsindirmeli-illyustrativ tálim processinde barlıq bilimler, kónlikpeler hám ilmiy tájriybeler ózlestiriwdiń reproduktivlik metodı tiykarında ámelge asıriladı, yaǵnıy oqıwshılar pánniń tayın nátiyjelerin, tayın iskerlik usılların ózlestirediler, bul bolsa olarda yad hám reproduktivlik pikirlew ilmiy tájriybelerin qáliplestiredi. Tek ǵana produktiv dóretiwshilik pikirlew ilmiy tájriybeleri úyrenilgen teoriyalıq tema materialına baylanıslı bolǵan másele yamasa mısallardı sheshiw dawamında iyelenipdi, tek. Birok reproduktivlik pikirlew nátiyjesinde tóplanǵan málim kólem degi bilim hám ilmiy tájriybeler oqıwshılardıń ǵárezsiz biliw hám dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw ushın jetkilikli bolmaydı. Sol sebepli de tálimdi jedellestiriw ideyasın túrli baǵdarları túrli ilimpazlar (M. A. Bankov, M. A. Danilov, M. Maxmutov, Yu. K. Babanskiy hám basqalar ) tárepinen eksperiment etilip ko'rildi hám teoriyalıq tárepinen tastıyıqlandi.
Ótkerilgen eksperiment hám baqlawlar nátiyjesinde tálim processinde oqıwshılardıń biliw xızmetlerin jedellestiriw hám de olardıń intellektuallıq múmkinshiliklerinen joqarı dárejede paydalanıw ulıwma nizamlıqları islep shıǵıldı. Bul nizamlıqlar tómendegilerden ibarat :
1. Úyrenilip atırǵan tema materialları maydanınan mashqalalı sorawlar sistemasın dúziw.
2. Dúzilgen mashqalalı sorawlar sisteması aoosida sáwbet metodı arqalı tusintiriletuǵın tema materialın úyretiw jáne onıń túpkilikli mánisin ashıp beriw.
3. Mashqalalı sorawlar tiykarında izertlew xarakterindegi oqıw wazıypaların qoyıw.
Joqarıdaǵı basqıshlar tiykarında oqıw materialı túsintirilganda oqıwshılar ózleri tezde túsinip jetpeytuǵın dálil hám túsiniklerge dus kelediler, nátiyjede úyrenilip atırǵan tema materialı menen oqıwshılar arasında mashqalalı jaǵday payda boladı.
T a ' r i f. Úyrenilip atırǵan ob'ekt (biliwge tiyisli teoriyalıq material yamasa másele) menen uyreniwshi sub'ekt (oqıwshı ) arasındaǵı óz-ara háreketlerdiń ayriqsha bolǵan túrine mashqalalı jaǵday dep ataladı.
Mashqalalı jaǵday - bul oqıwshılardı úyrenilip atırǵan tema materialındaǵı dálil hám túsiniklerdiń qanday payda boliwini bilmewden de áne sol tema materialınıń túpkilikli mánisin alıp beretuǵın matematikalıq túsinik, hákisioma hám teoremalarni úyrenilip atırǵan tema materialına nátiyjeni ámelde qollanıw ete almaslik waqtında payda bolatuǵın intellektuallıq qıynalıw bolıp tabıladı.
Mashqalalı jaǵdaydıń roli hám áhmiyetin anıqlaw oqıwshılardıń tez pikirlew iskerligin psixologiyalıq, pedagogikalıq nizamlıqların esapqa alıw tiykarında oqıw procesin qayta qurıw mashqalalı tálimdiń tiykarǵı ideyasın belgilep beredi. Mashqalalı tálimde bilimdiń derlik úlken bólegi oqıwshılarǵa tayın halda berilmaydi, bálki oqıwshılar tárepinen mashqalalı jaǵdaylardı ǵárezsiz xal ete biliw iskerligi processinde iyelep alınadı.
T a ' r i f. Mashqalalı jaǵdaylardı sheshiw tiykarında payda etińan sabaq procesi mashqalalı tálim dep ataladı.
Joqarıdaǵı oy-pikirlerden mashqalalı tálim teoriyası oqıwshı intellektuallıq múmkinshiliklerin ashıp beretuǵın rawajlantıratuǵın xarakter degi tálim tashkil etiwdiń psixologiyalıq, pedagogikalıq jolları hám usılların túsintiretuǵın tálim procesi ekenligi kórinedi.
Mashqalalı tálimde oqıtıwshı iskerligi sonnan ibarat, ol zárúr jaǵdaylarda eń quramalı túsinikler mazmunın túsintira barıp úyrenilip atırǵan tema materialı menen oqıwshılar arasında úzliksiz túrde mashqalalı jaǵdaylar payda etedi, oqıwshılardı faktlardan xabarlı etedi, nátiyjede oqıwshılar bul faktlarni analiz qılıw tiykarında ǵárezsiz túrde juwmaq shıǵaradılar hám ulıwmalastıradılar, túsinik, qaǵıyda hám teoremalarni oqıtıwshı járdeminde anıqlap ańlatpa etiliwi yamasa málim bilimlerdi jańa jaǵdaylarda qollanıwın úyrenediler, nátiyjede oqıwshılarda intellektual operatsiya hám bilimlerdi ámeliyatda qollanıw ilmiy tájriybeleri qáliplesedi. Mektep matematika stulda uyreniletuǵın teoriyalıq tema materialları másele hám mısallardı olardıń mazmunına kóre mashqalalı hám mashqalalı bolmaǵan túrlerge ajıratıw múmkin.
Mashqalalı tálimniń dárejeleri
Mashqalalı tálim quramalılıǵına kóre túrli dárejede bolıwı, yaǵnıy dúziliwimumkin.
Bul studentlerdiń tayarlıq dárejesine, bilim dárejesine hám pikirlewqobiliyatining rawajlanǵanlıq dárejesine baylanıslı halda saylanadı.
Mashqalalı tálimniń birinshi dárejesi - oqıtıwshı tárepinen mashqala jaratıladıva oqıtıwshı tárepinen sheshimler islep shıǵıladı, studentler bul halda mashqalalita'lim processinde jumıs alıp barıwǵa úyrenediler.
Mashqalalı tálimniń ekinshi dárejesinde - oqıtıwshı tárepinen mashqalavujudga keltiriledi hám studentler tárepinen yechiladi. Bul halda studentler mashqalaniyechish usılın gúzetediler hám passiv jaǵdayda boladılar. Olar mashqalanı sheshiwmalakasi menen tanısadılar.
Mashqalalı tálimniń úshinshi dárejesinde - student tárepinen mashqalalı jaǵday payda etiledi hám mashqala ortaǵa taslanadı. Studentler tárepinen ǵárezsizravishda sheshim tabıladı. Bunda studentler aktiv qatnas etediler hám olarda ǵárezsiz hám dóretiwshilik pikirlew refleksi rawajlanadı.
Mashqalalı tálimniń tórtinshi dárejesinde - mashqalalı jaǵdaydı da, mashqalanıń sheshimin da studentler ózleri quraydılar. Olar temadagimavjud mashqalanı kóre alıwǵa jáne onıń sheshimin ǵárezsiz túrde tapaolishga úyrenediler. Bul mashqalalı tálimdiń eń joqarı dárejesi esaplanadı.
Mashqalalı jaǵdaylar mazmunına kóre tómendegishe xarakterlenedi:
1. Maqset belgisiz - onı anıqlaw kerek.
2. Iskerlik ob'ekti belgisiz - onı anıqlaw kerek.
3. Iskerlik usılı belgisiz - onı anıqlaw kerek.
4. Iskerlikti orınlaw shártleri belgisiz - onı anıqlaw kerek.
Oqıw processinde oqıtıwshı mashqalalı jaǵdaylardı payda etiw ushın olardıshólkemlestiriw texnologiyası menen tanıs bolıwı kerek.