Eger ha'reket universal ha'm ken'isliktegi ha'm waqittag'i o'zgeris bolsa

$3. Ken'islik ha'm waqit filosofiyalıq kategoriyalar sipatında

Bizler ha'reketti materiyanin' ken'islikte ha'm waqittag'i o'zgerisi dep anıqladıq. Biraq ken'islik ha'm waqit degenimiz neni anlatadi? Bul jerde filosof Avreliy Avgustinnin' so'zin keltirip o'tsek boladı: "Mennen waqi degen ne dep soramag'anshelli, men onin' ne ekenligin jaqsı bilemen. Birag mennen sorasa, men ne aytiw kerekligin bilmeymen".

Sebebi ken'islik ha'm waqit-en' da'slepki, baslang'ish ha'm a'piwayi tu'sinikler bolip, o'z gezeginde en' a'piwayini aniqlaw quramali protses bolip tabıladı. Mısal ushin, qa'legen adam mazalı ha'm ashshini ko'rsetiwshi a'piway sezimlerdi bir birinen ajirata aladı, biraq so'zler menen olardin' parqin tu'sindiriw mu'mkin emes. Ken'islik ha'm waqit ta sonday.

Eger ha'reket universal ha'm ken'isliktegi ha'm waqittag'i o'zgeris bolsa,

onda ken'islik ha'm waqittin' o'zleri universallıq bolip, materiyanın basqasha

tu'rde o'mir su're almaytug'inlig'in (ken'islik ha'm waqıtsız) ko'rsetedi. Solay

etip, ken'islik ha'm waqittin' birinshi aniqlamasın alamız.

Ken'islik ha'm waqit materiyanin' o'mir su'riwinin' universallıq formaları bolip tabiladi. Olar ushin uliwma sipatlamalar retinde obektivlilik, absolyutlilik (en' uliwmalıq ha'm za'ru'rlik ma'nisinde), salistırmalılıq (materiyanın konkret qa'siyetlerinen, tu'rlerinen, o'zgesheliklerinen ha'm hallarınan g'a'rezliligi), u'zliksizliktin' (bos ken'isliktin' bolmawi) ha'm u'zilistin' (materiallıq denelerdin' bo'lek jasawi, olardin' ha'r birinin' ken'islik ha'm waqıtlıq shega- ralarg'a iye boliwi) birligi, sheksizlik alıp qaraladı.

Eki kategoriya ushin uliwmalıq usında ko'rinedi. Endi olardin' bir birinen

parqin ko'rip o'teyik.

Qaran'ız: Dirk P. Elektron i vakuum. M... 1956.

100

o'zgertetug'inlig ina iye bolayıq. Ol xaotikaliq bolip ha'm sog'an baylanıslı mu'mkinshilikke iye bolmaydi Bilay aytiwimizg'a boladi: o'tmishke ta'sir etiw mu'mkinshiligi waqittin' a 51 из 141in an'latadı, bul keleshektin' mumkin emesligin ko`rsetedi. Waqt in qubilislardin' izbe-izliginin' mu'mkin

Отправить в OneDrive

Муратбаев, [03.03.2023 17:25]
Ken'islik qubilslardin' birge o'mir su'riw formasin an'latadi. Ken'islikte
jaylastw degenimiz bir na'rsenin'ekinshi na'sseden sırta jaylasiwi bolip tabiladı.
Qa'legen qubilis basqa qubilistan sirtta jaylasadı Stol ouirg'ıshtan tisqarıda
hawanın' bir atomı hawanın' ekinshi atomınan tısqanda jaylasadı, Na'rseler
olardin' bir ken'islikte bilg'asiwina qarsilasadı Ken'islikte jaylastw basqa
na'rseden tisqarida boliw degendi an'latadı.
Ken'islik aralqqa iye ha'm ol u'sh o'lshemli. Sol sebepli qa'legen real
na'rse u'sh o'lshemge - uzınliq, biyiklik ha'm enge iye boladi
Kenisliktin' u'sh o'lshemli bolrwi du'nyada turaglilıg ha'm ten' salmaqhılıq
boliwdin', ulwma na'rselerdin' o'mir su'riwinin sha'rti bohp tabiladı. Qanday
da bir materiallıq denenin' yaki ken'isliktegi qanday da bir noqattın' jag'dayın
anqlaw ushin u'sh o'lshemge sa'ykes u'sh sandi alwimiz tiyis. Ko'lemnin'
o'Ishemleri materialliq dene jaylasqan ken'islikti o'lshew ushin xizmet etedi,
al ken'isliktegi noqattın' jag'dayı koordinatalar sisteması- u'sh o'z ara
perpendekulyar sızıqlar ja'rdeminde anqlanadi. U'sh o'lshemli ken'isliky
onin' ha'r bir noqati argalı u'sh o'z ara perpendekulyar tuwni sizıqlar
jurgiziwge boladi, ha'm sol sebepli, qa'legen materiallıq obekt u'sh o'lsher
ken'islikte jasaydi, ha'm sog'an tiykarlang'an halda qozg'alısta boladı.
Solay etip, tek g'ana u'sh o'lshemli ken'islikte planetaliq sistemalardın
o'mirdin', sanalı adamnın' payda bolrwi mu'mkin
Ken'islik qaytalanadı. Bul degen so'z, aldın'g'1 onng'a qaytrwg'a bolatug'indi
an'latadi. Mısal ushın, men lektsiya oqip atınıp, auditoriyada stoldan taxtag'a
shekem ha'm qaytadan stolg'a qaray ha'reket ete alaman
Biraq, anıg'ıraq aytsaq, ken'isliktin' da'slepki noqatina qayta almaymız. Men
stoldan taxtag'a shekem qozg'alg'anımda, planeta o'zinin' ko'sheri do'gereginde
qandayda bir mu'yeshke aylandi, sekundına otız km tezlik penen Quyash
do'gereginde orbita arqalı qanday da bir aralıqqa qozg'aldi, ol o'z gezeginde
o'zinin' ko'sheri do'gereginde galaktikanın' orayı do'gereginde sekundina
eki ju'z on jeti km tezlik penen ha'reketke keldi. Sol ushında du'nyalıq
ken'isliktin' aldin'g'ı noqatına qayup barıw mu'mkinshiligine iye emespiz.
Bul oydı to'mendegishe beriwimizge boladı: ken'islik sahıstırmalı tu'rde
qaytalanadi, biraq absolyut ma'nide qaytalanbaydı
Waqt bir qubilıslardın' ekinshi qubılslardın" janında o'zgeriw formast
bolip tabiladi. Waqutta o'mir su'riw bir na'rsenin' basqa na'rsenin qasında
qaytalanbaytug'ın izbe-izlik formasında jaylasıwın an'latadı
Ken'islik, joqanıda aytqanımızdry, salıstırmalı ma'nide qaytalannwshıliqqa
iye. Waqit salstırmalı da, absolyut ma'nilerde de qaytalanbaydı. Waqittın
qaytalanbawı du'nyada xaos emes, al nızamhıqlardın' ha'm ta'rtiptin' jasawinın
sha'rti bolıp tabıladı.
Haqıyqatında da, ko'z aldımızg'a keltireyik, o'tmishke baratug'ın ha'm ol
jerde qanday da bir is-ha'reketlerdi islewge, bul ha'reketlerdin' keleshekti

Муратбаев, [03.03.2023 17:26]

Ken'islikha'm waqıtuın qa'siyetlerinin' bir tekli bolrw printsipine tiykarlana
otrip dara salıstırmalilıq teoriya bul qa'siyetlerdin' materiallıq obektlerdin
ha'reketi ha'm bo'listiriliwi menen obektiv baylanısların ashıp ko'rsetkeni
joq. A.Eynshteynnin' ulrwma salıstırmalı teoriyasında bul shekleniwshilik
saplastıriladı ha'm ken'islik-waquttın' qa'siyetlerinin' materiallıq massalardmn'
ha'reketinen ha'm kontsentratsiyasınan tikkeley g'a'rezliligi moyinlanadı.
Hazirgi zaman ilimi ken'isliktin' evklidlik qa'siyetlerinen shetlewi (bul
ken'isliktin' "iymekliginde" ko'rinedi), waqittın' ritminin ozgeriwi materiallıq
massalar ha'm tartilw maydanlanı menen anıqlanadi. U'lken materialliq
massalar ha'm ku'shli tartılrw maydanlanı bolg'an jerlerde ken'isliktin
iymeklikke iye boltwi ku'sheyedi, al waqit ag'1st pa'seyedi. Bunın' ayqın da'lili
retinde Quyashqa jaqın jerdegi jaqtalıq nunı tartihw maydanlannın' ha'reketi
menen iymeklikke iye bolatug'inlıg'mn alp qarawımızg'a boladı. Budan
ken'islik-waqittin' geometriyalıq qa'siyetleri bir tekli emes ha'm olardın' bir
tekliligi haqqındag'ı burıng'i ko'zqaraslardın ' salıstırmalı ekenligi haqgında
juwmaq shig'aniwg'a boladı,
Solay eti p,salıstırmalilıq teoriyadan to'mendegi na'tiyjelerdi aliwg'a boladi
Birinshiden, salıstırmalılıq teoriya materiyanın o'mir su' riw forması sipatındag'1
ha'rekettin' absolyutlilikke iye ekenligin tolig's menen tastiyiqlaydı ha'm
ayqinlastıradi, yag'nıy materiya ha'reketsiz bolmaydı, al ha'reket materiallıq
emes bolmaydı. Ekinshiden, salıstırmalılıq teoriya materiallıq obektlerdin
ha'reketinin', olardın' o'z ara ta'sirinin' jaqtılıq tezliginen artıq bolg'an tezlik
penen tarqalmaytug'ınlıg'n da'lilleydi. U'shinshiden, salıstırmalalıq teoriyanın'
juwmaqlanı ilimiy bilimlerdin' ha'r qiylı tarawlarına qatnasqa iye ekenligin
ko'rsetti. Bug'an qosımsha N.Í.Lobashevskiy ha'm B.Riman geometriyasında
ken'isliktin' denelerdin' massasına baylanıshı iymeklikke iye bolw mu'mkin-
shiligi ko'rsetildi. Basqasha aytqanda, ken'islik ha'm waqit materiallıq sistema-
lardan g'a'rezsiz emes, al olardın' o'zgermeli qa'siyetleri bolip tabiladi,
Bugingi ku'nge kelip, bul eki kontseptsiyalar arasında bir birine jagınlastw
iske aspaqta. Biraq waqıt teoriyasının' tiykanı retinde relyatsion kontseptsiyanın
qalwin moyınlaydı,
Tag'ida bir a'hmiyetli aspekt. Ken'islik ha'm waqitt a'dette tek g'ana
fizikalıq ken'islik ha'm waqit menen baylanıstıradı. Biraq ha'reket etiwshi
materiyanın' ha'r bir formasına ken'islik ha'm waqittın' o'zgeshe tu'rleri
sa'ykes keledi. Sol sebepli biologiyalıq waqit ha'm ken'islik, psixikalıq, sotsiallıq
waqit ha'm ken'islik haqqında aytıwımızg'a boladi.
Ken'islik ha'm waqit kategoriyalanı universalliıq xarakterge iye bolip, olar
jansız, janlı, ha'mde ja'miyetti o'z ishine qamtrydı. Olar ha'reket etiwshi
materiyanın' formalanının' spetsifikasın ha'm nızamhıqlann an'latadı,

Муратбаев, [03.03.2023 17:27]

Ken'islikha'm waqıtın qa'siyetlerinin' bir tekli bolıw printsipine tiykarlana
ourip dara salistırmalilıq teoriya bul qa'siyetlerdin' materiallig obektlerdin
ha'reketi ha'm bo'listiriliwi menen obektiv baylanısların ashıp ko'rsetkeni
joq. A.Eynshteynnin' ulrwma salistırmal teoriyasında bul shekleniwshilik
saplastınladi ha'm ken'islik-waqutın' qa'siyetlerinin' materiallıq massalardın'
ha'reketinen ha'm kontsentratsiyasınan tikkeley g'a'rezliligi moyınlanadı.
Ha'zirgi zaman ilimi ken'isliktin' evklidlik qa'siyetlerinen shetlewi (bul
ken'isliktin' "iymekliginde" ko'rinedi), waqıttın' ritminin o'zgeriwi materiallıq
massalar ha'm tartilw maydanlanı menen anıqlanadi. U'lken materiallıq
massalar ha'm ku'shli tartıliw maydanlanı bolg'an jerlerde ken'isliktin
iymeklikke iye bolrwi ku'sheyedi, al waqit ag'ısı pa'seyedi. Bunın' ayqın da'lili
retinde Quyashqa jaqın jerdegi jaqtılıq nun tartalnw maydanlarının' ha'reketi
menen iymeklikke iye bolatug'inlıg'ın ahp qarawımızg'a boladi. Budan
ken'islik-waqittin' geometriyalıq qa'siyetleri bir tekli emes ha'm olardın' bir
tekliligi haqqındag'ı burıng'ı ko'zqaraslardın' salıstırmalı ekenligi haqqında
juwmaq shig'ariwg'a boladı,
Solay eti p,salıstırmallıq teoriyadan to'mendegi na'tiyjelerdi aliwg'a bol
Birinshiden, salıstırmallıq teoriya materiyanın o'mir su'riw forması sipatındag'1
ha'rekettin absolyutlilikke iye ekenligin tolıg's menen tastynqlaydı ha'm
ayqınlastıradi, yag'nıy materiya ha'reketsiz bolmaydı, al ha'reket materiallıq
emes bolmaydı, Ekinshiden, salıstırmalılıq teoriya materiallıq obektlerdin
ha'reketinin', olardın' o'z ara ta'sirinin' jaqtılıq tezliginen artıq bolg'an tezlik
penen tarqalmaytug'ınlıg'n da'lilleydi. U'shinshiden, salistırmalılıq teoriyanın'
juwmaqlanı ilimiy bilimlerdin ha'r qiyli tarawlanına qatnasqa iye ekenligin
ko'rsetti. Bug'an qosımsha N.I.Lobashevskiy ha'm B.Riman geometriyasında
ken'isliktin' denelerdin' massasına baylanıshı iymeklikke iye bolw mu'mkin-
shiligi ko'rsetildi. Basqasha aytqanda, ken'islik ha'm waqit materiallıq sistema-
lardan g'a'rezsiz emes, al olardın' o'zgermeli qa'siyetleri bolp tabiladi.
Bu`gingi ku'nge kelip, bul eki kontseptsiyalar arasında bir birine jaqınlasıw
iske aspaqta. Biraq waqıt teoriyasının' tiykanı retinde relyatsion kontseptsiyanın
galwin moymnlaydi
Tag'ıda bir a'hmiyetli aspekt. Ken'islik ha'm waqitt a'dette tek g'ana
fizikalıq ken'islik ha'm waqit menen baylanıstıradi. Biraq ha'reket etiwshi
materiyanın' ha'r bir formasına ken'islik ha'm waqittın' o'zgeshe tu'rleri
sa'ykes keledi. Sol sebepli biologiyaliq waqit ha'm ken'islik, psixikalıg, sotsiallıq
waqit ha'm ken'islik haqqında aytıwimizg'a boladi
Ken'islik ha'm waqit kategoriyaları universalliq xarakterge iye boltp, olar
jansız, janlı, ha'mde ja'miyetti o'z ishine qamtydi. Olar ha'reket etiwshi
materiyanın' formalanının' spetsifikasın ha'm nızamlıglanın an'latadı

Муратбаев, [03.03.2023 17:27]

waqi zatlardin' qa'siyetleri emes, olar bizlerdin' zatlardı seziwimizdin
formalan bolip tabiladi. 0l na'rselerdi qalay qabil etiwimizdin' usihı.
Filosofiyada ha'm ilimde ken'islik ha'm waqittin' idealistlik ha'm
materialistlik tu'sindirmelerinen basqa da kontseptsiyalar bar, olardın' ishindegi
en' a'hmiyetlilerinen substantsiallıq ha'm relyatsion kontseptsiyalardı bo'lip
ko'rsetiwimizge boladı. Olardin' bir birinen ayırmashılıg'ı ken'islik ha'm waqit
materiya menen bir qatar o'z betinshe jasaytug'ın substantsiyalar ma, yaki
olar substantsiyanın' tuwindisı ma degen sorawlarg'a beriletug'ın juwaplar
menen belgilenedi. Antikalıq filosofiyada substantsiallıq kontseptsiyanın tiykanı
Demokrit ta'repinen salindi, al relyatsion kontseptsiyanın' tiykanın Aristoteldin
miynetlerinde ko'riwimizge boladi. Bul kontseptsiyalar o'zlerinin' klassikahıq
sa'wlesin Î.Nyuton ha'm Leybnits miynetlerinde tapti. i.Nyuton substantsiallıq
kontseptsiyanın' wa'kili bolıp, onın' pikirinshe, ken'islik ha'm waqit materiyanın
bolmısının' obektiv formalan bolip, biraq olar materialliq obektler menen
baylanıssız o'z betinshe jasawshı (absolyut) bolmıstın' formaları bolıp tabıladı
Ken'isliktin' absolyutliligi degende Ì.Nyuton o'zgeshe tiykardi, deneler
onn almastıratug'ın na'rselersiz sheksiz boslıqu tu'sindi. Bul boslq hesh
na'rsege ta'sir etpeydi ha'm og'an da hesh na'rse ta'sir cte almaydı. Ken'is
bir tekli (yag'nry onın' qa'siyetleri barlıq jerde, barliq noqatlarda birde
izotrophi (onin' qa'siyetleri barlıq bag'darlarda birdey), u'sh o'lshemli ha
Evklid geometriyasının' nızamlarına sa'ykes boladi
İ.Nyuton salıstırmalı ken'isliktin' o'mir su'riwin de moyinladi. Sahstırmah
ken'islik dep ol jeke deneler qozg'alısta bolatug'in belgili maydanlardı tu'sindi
Biraq bul tu'sinik, onın' pikirinshe, mexanikada belgili o'lshewlerdi iske asıriw
ushin xizmet etedi ha'm real absolyut ken'islikti sa'wlelendiriwi mumkin
emes.Sebebi absolyut ken'isliktin' noqatlan bo'lip ko'rsetiliwi ha'm bir birinen
panıqlanıwi da mu'mkin emes. Usıg'an baylanıslı Î.Nyutonnın' pikirinshe,
ilimpazlar salstırmalı ken'islik degen tu'sinik penen islesip esaplaw
noqatındag'ı denelerdi kirgiziwi tiyis
Absolyut waqit bolsa "taza uzınlıqtı", materiyadan yaki a'lemde bolip
atırg'an qanday da bir protseslerden g'a'rezsiz bir tegis ag'asqa iye tiykardı
an'latadi. Waqit bir bag' darli, yag'ny ol o'tmishten ha'zir arqal keleshekke
qaray o'zgeri p otıradı.Biraq absolyut waqittın' momentleri bir birinen parıq-
lanbawna baylanısli, o'lshemlerdi iske asınw ushın ta'biyattın' belgili qubilıslan
menen baylanıshı bolg'an salıstırmal waqitti qollaniwg'a boladi. Bul jerde
salıstırmalı waqit retinde sutkalar (Jerdin' o'z ko'sheri do'gereginde aylanıwi),
jil (Jerdin' Quyash do'gereginde orbita boyinsha aylanıwı) alıp qaraladı
1.Nyuton ken'islik ha'm waqit absolyut, o'z betinshe o'mir su'riwshi, o'z
ara baylanısqa iye emes ha'm materialliq obektlerdin' qa'siyetleri menen
anqlanmwi mu'mkin emes tiykarlar dep esapladi. A'lbette, bunday ko'zqaras-
lardi rawajlanıp atırg'an ilim bir shetke sinp qoydi

Муратбаев, [03.03.2023 17:28]

Ken'islik qubilislardın' birge o'mir su'riw formasin an'latadi. Ken'islikte
jaylasıw degenimiz bir na'rsenin' ekinshi na'rseden sırta jaylasıwi bolip tabiladi
Qa'legen qubilis basqa qubilıstan sırtta jaylasadı Stol ourg'ıshtan tısqarıda
hawanın' bir atomı hawanın' ekinshi atomınan tısqanda jaylasadı. Na'rseler
olardin' bir ken'islikte bilg'asıwina qarsılasadi Kenislikte jaylasıw basqa
na'rseden tisqanda bolrw degendi an'latadi,
Ken'islik araliqqa iye ha'm ol u'sh o'lshemli. Sol sebepli qa'legen real
na'rse u'sh o'lshemge - uzinlıq, biyiklik ha'm enge iye boladi
Ken'isliktin' u'sh o'lshemli boliwı du' nyada turaqhilıg ha'm ten' salmaqlıinq
boliwdın', ulrwma na'rselerdin' o'mir su'riwinin sha'rti bolip tabiladı. Qanday
da bir materiallıq denenin' yaki ken'isliktegi qanday da bir noqattın' jag'dayın
anqlaw ushin u'sh o'lshemge sa'ykes u'sh sandi alwımız tiyis. Ko'lemnin
o'ishemleri materialliq dene jaylasqan ken'islikti o'|shew ushın xizmet etedi,
al ken'isliktegi noqattın' jag'dayı koordinatalar sistemasi - u'sh o'z ara
perpendekulyar sızıqlar ja'rdeminde aniqlanadi. U'sh o'lshemli ken'islikte
onın' ha'r bir noqati argahı u'sh o'z ara perpendekulyar tuwni siziqlar
ju'rgiziwge boladi, ha'm sol sebepli, qa'legen materiallıq obekt u'sh o'lshen
ken'islikte jasaydı, ha'm sog'an tiykarlang'an halda qozg'alsta boladı
Solay etip, tekg'ana u'sh o'ishemli ken'islikte planetaliq sistemalardın
o'mirdin', sanalı adamnın` payda bolıwı mu'mkin
Ken'islik qaytalanadı. Bul degen so'z, aldin'g'1 onng'a qayttwg'a bolatug'indı
an'latadi. Mısal ushın, men lektsiya oqip auınıp, auditoriyada stoldan taxtag'a
shekem ha'm qaytadan stolg'a qaray ha'reket ete alaman
Biraq, anıg ıraq aytsaq, ken'isliktin' da'slepki noqatina qayta almaymız. Men
stoldan taxtag'a shekem qozg'alg'anımda, planeta o'zinin' ko'sheri do'gereginde
qandayda bir mu'yeshke aylandi, sekundina otız km tezlik penen Quyash
do'gereginde orbita arqalı qanday da bir aralıqqa qozg'aldi, ol o'z gezeginde
o'zinin' ko'sheri do'gereginde galaktikanın' orayı do'gereginde sekundına
eki ju'z on jeti km tezlik penen ha'reketke keldi. Sol ushinda du'nyaliq
ken'isliktin' aldin'g'ı noqatına qaytp barrw mu'mkinshiligine iye emespiz.
Bul oydi to'mendegishe beriwimizge boladt: ken'islik salstırmalı tu'rde
qaytalanadi, biraq absolyut ma'nide qaytalanbaydı
Waqıt bir qubilıslardın' ekinshi qubılslardın' janında o'zgeriw formast
bolıp tabiladı. Waqitta o'mir su'riw bir na'rsenin' basqa na'rsenin' qasında
qaytalanbaytug'ın izbe-izlik formasında jaylasıwın an'latadı.
Ken'islik, joqanıda aytqanımızdry, salıstırmalı ma'nide qaytalanıwshilıqqa
iye. Waqit salstırmahı da, absolyut ma'nilerde de qaytalanbaydı. Waqıttın
qaytalanbawı du'nyada xaos emes, al nızamlıqlardın' ha'm ta'rtiptin' jasawının
sha'rti bolıp tabiladi.
Haqıyqatında da, ko'z aldımızg'a keltireyik, o'tmishke baratug'ın ha'm ol
jerde qanday da bir is-ha'reketlerdi islewge, bul ha'reketlerdin' keleshekti