Tema: Mádeniyat ekonomikası pánine kirisiw Reje

Ekonomikalıq iskerliktiń mazmunı hám qayta islep shıǵarıw fazaları

Ekonomika qamtıp alıw dárejesine qarap túrlishe bolıwı múmkin: jáhán ekonomikası, milliy ekonomika, tarmaq ekonomikası, aymaq ekonomikası, mákeme yamasa firma ekonomikası, shańaraq ekonomikası. Geyde olardı birlestirip, makroekonomika hám mikroekonomika dep ataydı. Ekonomikanıń bul túrleri, dárejeleri, formaları qanday bolıwınan qátiy názer olardıń hámmesi bir maqsetke boysınǵan: ol da bolsa insaniyattıń jasawı, kóbeyiwi hám jetilisiwi ushın shárt-sharyıt jaratıp beriw, hár qıylı turmıslıq qurallardı jaratıp, olardıń mútájliklerin qandırıp barıwdan ibarat esaplanadı. Sonday eken, ekonomika insan ómiriniń tiykarın quraydı, onıń ózi de insansız, onıń iskerligisiz júzege kelmeydi hám mazmunǵa da iye emes.
Ónim hám xızmetlerdi óndiriw ekonomikanıń qásiyeti, onıń bas penen buwını esaplanadı, ekonomikalıq iskerlik mine sonnan baslanadı.
Ekonomikalıq iskerlikke óndiris, ayrıbaslaw, bólistiriw hám paydalanıw processleri kiredi. Eger óndiris ekonomikaniń baslanıwı bolsa, paydalanıw onıń juwmaqlanıwı bolıp esaplanadı.
Insan tárepinen jaratılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń háreketi boyınsha tákirar islep shıǵarıw tómendegi fazalar birliginen ibarat esaplanadı:
1) islep shıǵarıw processi;
2) bólistiriw processi;
3) ayırbaslaw processi;
4) tutınıw processi.
Kóbeyip baratırǵan mútajliklerdi qandırıw ónim hám xızmetlerdiń kóplep tutınıwın ańlatadı. Biraq bunıń ushın olardı dáslep jaratıw kerek hám bul óndiris processinde júz beredi.
Óndiris — insaniyat jámiyetiniń payda bolıwı hám rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan turmıslıq ónimlerdi jaratıw processi. Barlıq tovar hám xızmetler islep shıǵarıw processinde jaratılǵanlıǵı sebepli, ol tákirar islep shıǵarıwdıń eń tiykarǵı hám baslanǵısh fazası esaplanadı.
Óndiris miynet quralında turmıslıq ónimlerdiń jaratılıwı. Miynet bolsa adamlardıń kúsh-quwatı hám aqılınıń anıq maqset jolında hám paydalı sarıplanıwı bolıp tabıladi. Miynetsiz hesh nárse jaratılmaydı. Óndiris juz bergende adamlar miyneti túrli turmıslıq ónimlerdi jaratadı, bular materiallıq hám materiallıq emes ónimlerden ibarat boladı.
Materialliq ónimler azıq-awqat, kiyim- kenshek, turaq jay, shiyki zat, janılǵı, mashına-úskeneler bolıp, olardıń anıq materiallıq forması bar, olardı kóz benen kóriw, qol menen uslaw mumkin. Materialliq emes ónimler – túrli xizmetler, olardıń forması, reńi, úlken-kishiligin parıqlap bolmaydı. Ónimlerdiń túrine qaray óndiris eki turge bólinedi: bular materialliq (sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs hám b.) hám materialliq emes (tálim, medicina, mádeniyat tarawı) óndiris esaplanadı.
Miynet nátiyjesine qaray natural hám tovar óndirisi parıqlanadı. Eger ónimler islep shıǵarıwshınıń mútájligin qandırıwǵa qaratılsa, bul natural, al eger ónimler bazarda satıw ushın jaratılsa, tovar óndirisi juz beredi. Házirgi bazar ekonomikasına tovar óndirisi tán. Tovar óndirisi bar jerde pul aylanısı júzege keledi.
Bólistiriw - óndiris faktorları hám onıń nátiyjelerin ekonomikanıń túrli bólim hám subektleri ortasında bólistiriw processi.
Bul basqıshta, bárinen burın, óndiris quralları, kapital, jumısshı kúshi hám basqa resurslar túrli tarmaqlar, regionlar hám mákemelar ortasında bólistiriledi. Bunnan tısqarı, óndiris nátiyjesi bolǵan tovar hám xızmetler, olardıń pul halındaǵı kórinisi bolǵan dáramatlar da bólistiriledi.
Bólistiriw qansha ádalatlı hám tuwrı bolsa, óndiristiń rawajlanıwına sonsha unamlı tásir kórsetedi, onı xoshametleydi.
Ekonomikada miynet bólistiriliwi nızamı bar bolıp, oǵan kóre miynet túrleri úzliksiz kóbeyip baradı, miynet qániygelestiriledi. Usınday sharayatta insanlar ózine kerek bárshe nárselerdi ózleri jarata bermeydi. Sol sebepli olar ónimdi tovar sıpatında basqa tovarlarǵa almastıradı. Ayrıbaslaw mútájliklerdi qandırıw shártine aylanadı. Ayrıbaslaw eki usılda júz beredi: