Tema: O'zbekstannin' jaqin shet el ma'mleketleri menen

1.2-§. Social-ekonomikaliq kartalar 
Bizlertábiyǵıy geografiya sabaqlarında túrli tábiyǵıy kartalar menen isledińiz. 
Endi xalıq hám ekonomikaǵa tiyisli bilimlerdi úyreniwde social- ekonomikalıq 
kartalardı paydalanasız. Bul kartalarda xalıq qonısları, paydalı qazılma kánleri, 
sanaat orayları, awıl xojalıǵı hám baylanıs jollarınıń aymaqlıq jaylasıwı kórsetiledi. 
Olardı kartalarda súwretlew ushın tochkalar, kartadiagramma, kartogramma sıyaqlı 
ózine say usıllardan paydalanıladı. Social-ekonomikalıq kartalar – social, xojalıq, 
waqıya hám proceslerdi kórsetedi. Bunday kartalardıń temaları hár túrli bolıp, olar 
tariyxıy, xalıq, xojalıq hám onıń tarmaqları, xızmet kórsetiw tarawı, bilim hám 
mádeniyat, rekreacion, transport, sırtqı ekonomikalıq baylanıslar hám basqalarǵa 
ajıraladı Bunday kartalardıń eń iri toparlarınan biri bul sanaat kartaları bolıp 
esaplanadı. Sebebi olar bir tárepten hár bir sanaat haqqında maǵlıwmat berse, 
ekinshi Temir jollardıń uzınlıǵı hám tıǵızlıǵı (2018-jıl) tárepten óz aldına bir aymaq, 
mámleket yamasa dúnyanıń sanaat islep shıǵarıwı haqqında maǵlıwmat beredi. 
Sonday-aq bunday kartalar sanaattıń rawajlanıw tariyxı hám basqıshların kórsete 
aladı. Awıl xojalıq kartaları bul tarmaqdıń geografiyalıq jaylasıwın, onıń rawajlanıw 
jay-jaǵdayların, qorshaǵan ortalıq penen óz ara tásirin kórsetedi. Usı tarmaqda 
diyqanshılıq, sharwashılıq hám kompleks kartalardı óz aldına úyreniw múmkin. 
Bunday kartalarda awıl xojalıq ónimleri egilgen jerlerdiń maydanı, eginlerdiń 
ónimdarlıǵı, sharwashılıq túrleri hám olardıń ónimdarlıǵı, awıl xojalıǵın júrgiziw 
jay-jaǵdayları kórsetedi. Sondayaq, bunday kartalarda jetistirilgen awıl xojalıq 
ónimlerin islep shıǵarıw baǵdarları jáne usı tarmaqdı rawajlandırıw máselelerin 
úyreniw múmkin. Xalıqtıń kartaları, tiykarınan, xalıq sanı, dinamikası, geografiyalıq 
jaylasıwı, tıǵızlıǵı, xalıqtıń jınıs hám jas quramı, demografiyalıqprocesler (tuwılıw, 
ólim, neke hám t. b.), xalıq migraciyası, onıń kásiplik iskerligi hám túrli tarmaqlarda 
bántligi, xalıqtıń milliy quramı sıyaqlı maǵlıwmattı óz ishine aladı. Házirgi kúnde 
social-ekonomikalıq kartalardan paydalanıw keńeyip, ekonomikalıq kartalardan 
basqa social kartalar kóbeyip barmaqta. Mısalı, búgingi kúnge kelip elektoral 
(yaǵnıy, saylaw hám dawıs beriw) máselelerin ashıp beretuǵın, sonday-aq, huquq 

---

11 
buzıwıshılıq kóbirek qaysı aymaqlarda bolıp atırǵanın kórsetiwshi kartalar 
jaratılmaqta. XXI ásir texnologiyalar ásiri bolıp, áyyemnen qollanılıp kelingen baspa 
kartalardıń ornın elektron kartalar tezlikte iyelep kelmekte. Búgingi kúnde xalıq 
arasında keń jayılıp, paydalanıw dárejesi kóterilip baratırǵan Google Maps, GPS 
dástúrleri usılardan biri. Bunday elektron kartalar arqalı social- ekonomikalıq obekt 
(qala, sanaat kárxanası, restoran, shashtárezxana h.t.b.)lerdiń jaylasqan ornın 
anıqlaw, olardıń fotosúwretlerin kóriw, oǵan alıp baratuǵın eń qısqa jollardı anıqlaw 
imkanı bar
.
Ózbekstannıń jer beti dúzilisi ózgeshe. Soǵan baylanıslı tábiyatı da, 
baylıqları da hár túrli. Qolaylı tábiyǵıy sharayat óndiris nátiyjeliliginiń áhmiyetli 
tábiyǵıy faktorı bolıp esaplanadı. Qolaylı tábiyǵıy sharayat óndiris nátiyjeliliginiń 
áhmiyetli tábiyǵıy faktorı bolıp esaplanadı. Tábiyǵıy shárayat, ásirese, awıl xojalıǵı, 
paydalı qazılmalar qazıp shıǵarıw hám transport háreketinde ayqın kórinedi. Taw 
relefi, shor jerler, shóller, taqırlar, jıralar aymaqtı xojalıq sıpatında 
ózlestiriwdiqıyınlastıradı. Qurǵaqshılıq jıllarında dárya suwları azayıp eginlerdi suw 
menen támiyinlew qıyın boladı. Biraq ilim hám texnikanıń rawajlanıwı sebepli 
óndiristiń tábiyǵıy sharayatqa baylanıslılıǵı jeńip kelinbekte. Házirgi waqıtta 
insannıń tabiyatqa tásiri kúsheyip, barmaqta. Tábiyǵıy baylıqlar tábiyǵıy sharayattan 
parıqlanıp, óndiriske tikkeley baylanıslı, yaǵnıy shiyki zat hám energetika bazasın 
quraydi. Eń áhmiyetlisi tábiyǵıy baylıqlardan biri – bul jer astı baylıqları (mineral 
resurslar). Olardan sanaatta, xojalıqqa xızmet kórsetiwde keń túrde paydalanıladı
Ózbekstan úlken jer astı baylıqlarına iye mámleket bolıp esaplanadı. Biraq mámleket 
ekonomikasınıń shiyki zatqa hám janılǵıǵa bolǵan talabı toqtawsız kúsheyip 
barmaqta. Házirgi waqıtta tábiyǵıy baylıqlardıń jartısı derlik paydalanılmaqta. 
Sonday bolsa da, tábiyǵıy baylıqlar qorınan tejewlipaydalanıwımız zárúr. Sebebi jer 
astı baylıqları tawsılatuǵın hám qayta tiklenbeytuǵın baylıq esaplanadı. Qayta 
tiklenbeytuǵın baylıqlardan aqılǵa muwapıq paydalanıwdıń tiykarǵı shártleri: 

---

12 
♦ kánlerden qazılmalardı tolıq qazıp alıw; 
♦ qorshaǵan ortalıqtıń buzılıwına jol qoymaw; 
♦ barlıq qımbat bahalı zatlardan kompleksli-tolıq paydalanıw; 
♦ geologiyalıq izertlew jumısların izbe-izlik penen dawam ettiriw; 
♦ ónim birligine jumsalatuǵın shiyki zat hám janılǵını únemleytuǵın texnika 
menen texnologiyanı qollap-quwatlaw. Qayta tiklenbeytuǵın baylıqlardan aqılǵa 
muwapıq paydalanıw kerek. Keleshek áwlad ta bul baylıqlardan paydalansın. Eń 
áhmiyetli tábiyǵıy baylıqlardan biri – suw. Awıl xojalıǵında kóp muǵdarda suw 
isletiledi. Sanaat kárxanaları ushın da kóp suw talap etiledi. Kárxanalar eń úlken 
qalalar turǵınları paydalanatuǵın suwdan kóbirek suwdı «iship» qoymaqta. Suw – 
qayta tiklenetuǵın tábiyǵıy baylıq. Awıl xojalıǵında paydalanatuǵın ónimdar topıraq 
(jer), turǵınlardıń tirishiligi ushın kerek ósimlik hám haywanat dúnyası (balıq, jabayı 
haywanlar), insannıń tirishiligi ushın kerek bolǵan hawa da tawsılatuǵın hám qayta 
tiklenetuǵın tábiyǵıy baylıq. Tashkent, Ferǵana, Nawayı sıyaqlı qalalar, ayırım 
sanaat rayonları aymaǵında hawa quramındaǵı kislorod turǵınlardıń talabına juwap 
bere almay atır. Sebebi, kislorod deregi bolǵan ósimlikler onlaǵan jılda tiklenedi. 
Ónimdar topıraq bolsa onnan da áste tiklenedi. Úlkemizdiń aymaǵı awıl xojalıǵı 
ónimlerin jetistiriw ushın qolaylı klimat sharayatına iye. Bul agroklimatlıq baylıǵı 
tawsılmaytugın tábiyǵıy baylıq bolıp esaplanadı. Mámleketimiz aymaǵı 
tawsılmaytuǵın quyash energiyası baylıǵına iye. Quyash energiyası tawsılmaytuǵın 
tábiyǵıy baylıq bolıp esaplanadı. Quyashtan kelip turǵanjıllılıqtı elektr energiyasına 
aylandırıwdıń keleshegi júdá úlken.