Tema: Qádriyatlardıń payda bolıw formaları Dástúriy qádriyatlardıń formaları

Tema: Qádriyatlardıń payda bolıw formaları

1. 
   Dástúriy qádriyatlardıń formaları
   
2. 
   Dástúriy qádriyatlardıń rawajlanıw
   
3. 
   Mádeniyat formaları
   

«Dástúriy mádeniyat»ıń birinshi saralaw dáwiri eramızdan aldınǵı eki mıń jıllıqtıń sońǵı sheregi hám birinshi mıń jıllıq baslarına tuwrı keledi. Bul dáwir jámiyet barlıq tárepleriniń ósiwi hám ózgeriwine tiykar bolǵan jańasha social munasábet, kriteryalardıń qáliplesiwi menen baylanıslı. Bul dáwir social - siyasiy ózgerislerge sáykes keletuǵın, dástúriy qádiriyatlar kriteryası esaplanǵan «Avesto» jazba esteligi menen tıǵız baylanıslı. Bul dáwirde salıstırǵanda tar sheńber degi aymaqlar, urıw hám qáwimler máplerine uyqas kelgen qádiriyatlar kriteryası ornına keń sheńber degi aymaqlar hám elatlar ortaq mápleriniń izbe-iz ańlatpası bolıp, baslanıwı kóp qudaylıq (poleteistik) qıyallar ornına jalǵız qudaylıq (monoteistik) qıyallardıń qarar tapa baslaǵanlıǵın kóremiz.

2. Dástúriy qádiriyatlardı saralawdıń ekinshi dáwiri Islam dininiń tarqalıwı menen baylanıslı. Hár qanday ideyalar sisteması óz dáwiri jámiyetiniń social talapları tiykarında payda bolıp rawajlandı. Keyingi dáwir social ortalıq talaplarına juwap bere almay qalıdı. Insaniyatqa jáne onıń keyingi rawajlanıwın jańa-jańa kriteryalar menen támiyinlegen jazba esteligindegi awır ideyalar jámiettiiń tolıq rawajlanıwı ushın birden-bir kriterya bóle almay qaldı.

Dúnyalıq mazmundagi «Dástúriy qádiriyatlar» kriteryası dep atalıwshı 3- saralaw basqıshı XVIII ásir Evropa (birinshi náwbette Frantsuz) bilim-parvarlari tárepinen qáliplestirildi. XVI-XVII ásir frantsuzlar Renessans dep atalatuǵın oyanıw dáwiri negizi IX-XII ásirlerde musulman shıǵısında, atap aytqanda Xurosan, Movaraunnahr hám Xorezmde birinshi náwbette Mo'tazaliylar tásiri astında payda bolǵan. Bizde Shıǵıs renessans dep atalıwshı jámiyeti quraytuǵın barlıq tarawlar daǵı social -materiallıq munasábetlerde júz bergen keskin rawajlanıw dáwirdiń ajıralmas dawamı dep da ataq beriw múmkin. Sebebi sol dáwirlerde Orta Shıǵıs musulmanlarınıń turmıs tárizi, jasaw mádeniyatları dúnyanıń basqa regionları, sonday-aq Evropa xristian mádeniyatınan da joqarı rawajlanǵanlıǵı menen ulıwma ajralıp turdi.

Dástúriy mádeniyat qádiriyatlarınıń 3 forması ámeldegi:

1. Elitar mádeniyat

2. Xalıq mádeniyatı

3. Ǵalabalıq mádeniyat

1. elitar mádeniyat - (Frantsuz, eń sara ) - hár qanday social strukturanıń basqarıw, mádeniyat, pánni rawajlandırıw funktsiyaların ámelge asırıwshı joqarı jeńillikli qatlam mádeniyatı bolıp tabıladı. elita haqqındaǵı teoriyaler dástevall Platon, Nitsshe ideologik qarawlarında bayanlaingan bolıp sistemalı bir kóriniske XX ásir baslarında V. Peretto, G. Moska, Mixel's táliymatı sebepli júzege keldi.

Házirgi Farb sotsiologiyasida elita hár qıylı kórinislerge kóre alıp qaraladı. Bunda elita húkimetke jónelgen, siyasiy tárepten eń aktiv adamlar (Moska), jámiyette eń kóp abıray, mártebe, baylıqqa iye bolǵan, ommaga salıstırǵanda intellektual hám etikalıq ústinlikke iye adamlar (X. Ortega-I. Gasset), jámiettiiń noijodiy kóbisinen parq etiwshi bólegi (Toinb), eń maman qánigeler, menejerler hám basqarıw sistemasındaǵı joqarı xizmetkerler (texnologiyalıq determinizm) sıyaqlı anıqlama bernedi. Házirgi zaman sotsiologiyasi elita teoriyası Mills, Rismen, Bell qarawlarında óz ańlatpasın tapqan.

Tóreler (elita) mádeniyatı menen baylanıslı bolǵan qádiriyatlar bolsa - jámiettiiń jeńillikli siyasiy gruppaları ushın qáliplestiretuǵın, «san'at kórkem óner ushın» qaǵıydasına tiykarlanǵan mádeniyat (mısalı, nafis kórkem óner, eski muzıka, tek tórelergine oqıw etetuǵın kórkem ádebiyat ). Ádetde tóreler mádeniyatı úlgileri ápiwayı adamlar ushın quramalı boladı hám olardı kóbirek mártebege iye bolǵan taypa wákilleri tutınıw etediler.

2. Xalıq mádeniyatı - arnawlı tayınlıǵı bolmaǵan shaxslar tárepi-den dóretiw bolǵan mádeniyat qádiriyatları bolıp tabıladı. Xalıq ijodining avtorları, ádetde belgisiz bolıp tabıladı. Atap aytqanda, ańızlar, ertekler, dástanlar («Go'ro'g'li», «Alpomish» hám t.b. ), xalıq oyınları, nama -qosıqları (laparlar) hám basqa. Orınlanıwına kóre xalıq mádeniyatı elementleri jalǵız (mısalı, baqsılar ), toparıy (qosıq yamasa oyın atqarıwı ) yamasa ǵalabalıq (mısalı, seyiller, xalıq bayramları ) kóriniske ıyelewi múmkin.

3. Ǵalabalıq mádeniyat - XX ásir ortalarında ǵalabalıq baylanıs hám informaciya qurallarınıń jámiyet turmısına tereń kirip barıwı hám barlıq social gruppalar ushın etarli bolıwı nátiyjesinde qáliplesken hám mánisan barlıq jas daǵı xalıq ushın túsinikli bolǵan mádeniyat úlgileri (ǵalabalıq estrada muzıkası, tsirk hám t.b. ) qádiriyatları bolıp tabıladı.

Ǵalabalıq mádeniyat ádetde tóreler yamasa xalıq mádeniyat qádiriyatlarına salıstırǵanda kemrek kórkem qadrga iye hám ol ǵalabalıq tutınıwǵa qaratb materiallıq qádiriyatlardı islep shıǵıwdı ańlatadı hám de ol industrial jámiyetlerge xos bolıp tabıladı. Ǵalabalıq mádeniyat barlıq adamlarǵa qaratılǵan bolıp, turaqlı túrde kúndelik turmıs ushın islep shıǵıladı hám ǵalabalıq mámile quralları iskerliginde jaqtı kórinetuǵın boladı.

Bunnan tısqarı materiallıq qádiriyatlardıń 2 xili ámeldegi: 1. Submada-niyet. 2.

Kontrmadaniyat.

1. Submadaniyat - (lot. átirapında, astında hám mádeniyat ) - hár bir social gruppa hám áwladqa tán bolǵan, jámiyettegi húkimran mádeniyattan parıqlanıwshı mádeniyat álemi (mısalı, jaslar submadaniyati, milliy gruppalar, ǵarrılar, jınayatlı gruppalar submadaniyatlari hám t.b. ). Submadaniyat húkimran mádeniyattan tili, kiyinishi, ádetler hám basqa tárepleri menen parıq etedi. YOlg'iz adamlar, sport menen shuǵıllanatuǵınlar, tilenshiler, o'g'rilar, gereń-gúńelekler hám basqa óz mádeniyatına iye esaplanadılar. Túrli social siyasiy gruppa wákilleri perzentleri de óz-ara parıq etediler - olar túrli mektepke qatnaydilar, túrli kitaplar oqıwadı hám t.b.

2. Kontrmadaniyat - qarama-qarsılıq tiykarında rawajlanatuǵın hám oǵan juwap jol menende júzege keletuǵın mádeniyat qádiriyatları bolıp tabıladı.

Mádeniyat dinamikasında a) mákan daǵı mádeniyat ; b) zaman degi mada- niyetler de bar.

Mákaniy munasábetler: a) ámeldegi waqıyalardıń rejimin; b) materiallıq ob'ektlerdiń kólemin ańlatadı.

Zamaniy munasábetler: a) almastırıwshı waqıyalardıń rejiminen; b) olardıń uzınlıǵınan ibarat esaplanadi.

Materialistlar: mákan hám zamandi ongdan sırtda, ongga baylanıslı -mass, dunyada júz bolatuǵın protsesslar mákan hám zamande júz beredi dep esaplovchilar.

Idealistlar: mákaniy- zamaniy munasábetler ongga, absoyut ideyaga, dunyadan ústin turıwshı ongga baylanıslı, dep túsintiredi.

XX ásir oyda sawlelendiriwine kóre mákan : 3 ólshewli kontinuumni skólkemlestiredi: zaman: 1 ólshewge iye. Olar birge birden-bir 4 ólshewli kontinuumni

skólkemlestiredi.

SHu sebepten da búgingi kúnde dástúriy mádeniyat hám milliy-ruwxıy qádiriyatlarǵa tek eskilik sarqiti dep qaramaslik kerek. Bulardıń tuwrı anglamaslik, yamasa milliy-ruwxıy qádiriyatlarǵa eskicha jantasıw birinshiden, milliy qádiriyatlardı tuwrı ańǵarıwda menmenlik (klasıy egoizm) hádiysesin keltirip shıǵarıwı múmkin. Ekinshiden, Bertran Rassel tárepinen ilgeri surilgan social munasábetlerde bárinen burın ulıwma insanıylıq mápler ústinligin tán alıw etiw de milliy nigilizm (yaǵnıy, millet aqsha -huqıqlarınıń ayaq astı etiliwine alıp keliwshi siyasiy jónelis) hádiysesin keltirip shıǵarıwı múmkin.