Tema: Shaxstıń sezim-erklilik tárepı. Jobası

2. Sezim hám emocional ja
ǵdaylardıń fiziologiyalıq tiykarları. Emocional
ja
ǵdaylar basqa ruwxıy processler sıyaqlı miy xızmetiniń nátiyjesi bolıp, tábiyatta
hám jámiyette bolıp atır
ǵan ózgerisler, qarım – qatnaslar, baylanıslar, tásirler
qozdırıwshı sıpatında payda boladı. Ózgerisler óz gezeginde birinshiden, adam
turmısınıń hám iskerliginiń aktivlesiwi yamasa tómenlewine, ekinshiden,
insanlarda ayırım zárúrliklerdiń payda bolıwına yamasa jo
ǵalıwına, úshinshiden,
adam ishki organları funkcional ja
ǵdaylarınıń tınıshsızlanıwına alıp keledi.
Sezimler ushın eń qásiyetli fiziologiyalıq processler tiykarı sıpatında shárciz hám
shártli refleksler xızmet etedi. Olardıń belgili dizimi bas miy úlken yarım sharları
qabı
ǵında júzege keledi hám sol jerde bekkemlenedi. Quramalı shártciz refleksler:
1.
Yarım sharlardıń qabıq astı boslıqlarında;
2.
Miy stvolına tiyisli kóriw tóbelerinde;
3.
Nerv qoz
ǵalısların miydiń joqarı bólimlerinen vegetativ dizimge ótkerip
beriwshi orayları arqalı ámelge asırıladı.
Shaxsta sezimler miy qabı
ǵı menen qabıq astı oraylarınıń birliktegi xızmeti
nátiyjesinde payda bolsa, shaxstıń ruwxıy áleminde, onı qorshap tur
ǵan dógerek –
átirapta bolıp atır
ǵan ózgerisler, qubılıslar ol ushın qansha qádir – qımbatlı bolsa,
ol joqarı dárejedegi áhmiyetke iye bol
ǵan sezim jaǵdaylarınıń mazmunın ashıp
beredi. Bunıń tásirinde júzege keletu
ǵın baylanıs dizimniń qayta qurılıwı qozǵalıs
procesin payda etedi. Bul process miy úlken yarım sharları qabı
ǵına tarqalıp, soń
qabıq astı orayların iyelep aladı. Úlken yarım sharlar qabı
ǵınan páste turıwshı miy
bólimlerinde organizmniń fiziologiyalıq iskerligi túrli orayları (dem alıw, awqat
sińiriw hám t.b.) jaylasqan. Mısalı, dem alıw ritmikasınıń ózgeriwi (ashıwlan
ǵanda
buwılıp qalıwdı, awır hám tártipsiz dem alıwdı payda etedi), júrek xızmetiniń
buzılıwı (júrek so
ǵıwın tezletedi), organizmdi qan menen támiyinlew isten shıǵadı
(uyal
ǵannan qızarıw, qorıqqannan aǵarıw, ishki sekreciya bezleri jumısınıń
kemshiligi kóz jasın payda etedi, qorıqqanda suwıq ter shı
ǵadı hám t. b).

---

Ilimiy dereklerge qara
ǵanda miy úlken yarım sharlarınıń qabıǵı turaqlı
sharayatta qabıq astı orayların basqarıw hám tormozlaw arqalı tásir etedi hám
sezimniń sırtta kóriniwine jol qoymaydı. Miy qabı
ǵı kúshli dárejede qozǵalsa, onıń
tásirinde basqarıwshılıq xızmeti buzıladı. Shaxs qattı sharshasa yaki júdá más
halında bolsa, irradiaciya aqıbetinde qabıq astı orayları da qoz
ǵaladı, nátiyjede
háreketti qada
ǵalaw joǵaladı. Unamlı hám unamsız sezimlerdiń orayları bas
miydiń basqa bólimlerinde jaylasqanlı
ǵına qaramastan shártli túrde ráhátleniw hám
azaplanıw orayları menen baylanıslı ámelge asırıladı. Ma
ǵlıwmatlarǵa qaraǵanda
«azaplanıw» orayları miydiń túrli bólimlerinde jaylassa da, biraq olar bir sistema
arqalı basqarıladı. Unamsız emociyalar hám unamlı sezimler «ráhátleniw» orayları
bir – biri menen tı
ǵız baylanısqa iye emes. Demek, bul emociyalar jup hám qarama
– qarsı qásiyetke iye ekenligin bildiredi. Sonıń ushın hár qanday emociya qarama –
qarsı kóriniske iye dep isenim menen aytıwımız
ǵa boladı. Mısalı, jaǵımlı –
ja
ǵımsız, juwapkershilik – itibarsızlıq hám t.b.
I.Pavlovtıń miynetlerinde «dinamikalıq stereotip»ti payda etkennen keyin
joqarı nerv xızmetinde onıń buzılıwı unamsız sezimlerdiń keshiwi ushın negiz
boladı, dinamikalıq stereotipti aldın – ala tayarlap, soń onıń ózgeriwi unamlı
sezimlerdi payda etetu
ǵınlıǵın kórsetip ótedi. Bir qatar ilimpazlar Ch.Sherrington,
P.K. Anoxin, N.A. Bernshteyn, E.N.Sokolov, T.V.Simonov, D.Lindsley,
R.U.Liper, B.I.Dodonov, U. Jems, U.Kennon, K.Izartlar bul tarawda ilimiy –
izertlew jumısların alıp bardı.