Tema: Shaxstıń sezim-erklilik tárepı. Jobası

Kommunikativlik xızmeti járdeminde adamlar bir – biri menen eń áhmiyetli
ma
ǵlıwmatlardı almasadı. Óz emociyaların dene háreketleri ózgeriwi menen
bildiredi. Bul denedegi ózgerislerge ımlaw, mimika, pantomimika, dawıs, qızarıw,
a
ǵarıw, teriniń qurǵawı yamasa ıǵallıǵı kiredi. Eger de bul maǵlıwmatlarda adam
óz emociyaların kórsetpese, bul qarım – qatnas ústirtin hám jarlı bolıp kóriniwi
múmkin. Bul informaciyalar adamlardıń qarım – qatnasında áhmiyetli bolıp, adam
adam
ǵa ılayıqlı emociyada berilip otıradı.
Motivaciyalıq xızmeti adamnıń aktivlik kórinisinde yamasa adamdı
háreketke keltiriwshi motivler deregi, adamdı belgili dárejede ba
ǵdarlap hám
quwatlap turıwı sıpatında sezim hám qumarlılıq kórinisinde payda boladı. Mısalı,
sporchınıń qalalıq jarıstan orın al
ǵanlıǵı, keyingi respublikalıq jarısqa tayarlıǵına
túrtki boladı.
Regulyatorlıq xızmetinde stenik hám astenik ja
ǵday mısal bola aladı.
Ulıwma basqıshta adam aktivliginiń tómenlewi hám joqarılawı múmkin.
Emociyalar eki topar
ǵa bólinedi: stenik (organizm hám insannıń jasaw qábiletin
kúsheytiwshi) hám astenik (olarda
ǵı hálsizlik). Emocional tonus hám stenik
yamasa astenik sezimlerdiń payda bolıwı, olardıń qaysı biriniń ústemlik etiwi
insannıń xarakterine tán bol
ǵan qásiyetke baylanıslı boladı. Sporchınıń
káypiyatınıń joqarı bolıwı onıń kúsh – quwatın asırsa, al onıń túskinlik ja
ǵdayı,
olarda hálsizlik, hárekecizlikti keltirip shı
ǵarıwı múmkin.
Signallıq xızmeti sol waqıtta
ǵı processte adam sanasında bolıp atırǵan
signallıq wazıypanı atqaradı. Ja
ǵımlı emocionallıq keshirmeler zárúrliklerdiń
qanaatlanıwında jaqsı boladı. Ja
ǵımsız emociyalar adam talaplarınan
qanaatlanbawı sácizlikti keltirip shı
ǵaradı. Mısalı, sporchınıń óz qarsılasın ózinen
ústem dep bilse, ol álbette, sácizlikke ushıraydı. Sporchınıń utısı endigi jarısqa
kúsh – quwatınıń artıwına sebepshi boladı hám al
ǵa qaray umtıladı. Qorǵanıw

---

xızmeti ayırım turmıslıq ja
ǵdaylarda emociya adam organizmin hár qıylı
qáwiplerden qor
ǵawı múmkin. Organizmdegi energiyanı únemlew, artıq júk
kórinisinde ámelge asırıladı. Mısalı: adamnıń sırtqı tásirlerge hádden tıs berilmewi.
Sporchı jarıs waqtında ózin artıqsha júklerden tıyıwı yamasa óz salma
ǵın uslap
turıw
ǵa háreketi óz imkaniyatların biliw.
2. Affekt – (lat. «affectus» kewil tol
ǵanısı, qızbalıq) qısqa múddetli, tez,
kúshli júz beretu
ǵın qızǵınlıq tásiri, shaxstı tez biylep alatuǵın, ózin – ózi
basqarıwdı páseńletiwshi, organizm a
ǵzalarınıń xızmetin isten shıǵarıwshı
emocional ja
ǵdaylarǵa aytıladı. Affektler qısqa múddetli bolıp, sırttan kelgen
yamasa birden bol
ǵan partlawǵa, vulkanǵa, kútilmegen silkiniwge, tosattan bolǵan
dúbeleyge usap ketedi. Ayırım ja
ǵdaylarda háreketlerdiń ásten kóteriliwinen ibarat
stenik ja
ǵday astenik jaǵdaylar menen almasıwı múmkin, biraq qayta tikleniwge
úlgermeydi. Úmicizlik keshirmelerinen keyin adam organizminiń kóterińki
reakciyası bazıda ózin jo
ǵaltıp qoyıw jaǵdayı menen almasadı. Usı jaǵday stupor
(lat. stupos), ya
ǵnıy «sárriyip qatıp qalıw» dep ataladı.
Affektler payda bolıwınıń dáslepki basqıshları hár bir shaxs ózin tutıwı, ózin
qol
ǵa alıwına qurbı jetiwi kerek. Kópshilik jaǵdaylarda affekt jaǵdayları
itibarsızlıqta, más ja
ǵdayında, ádepsizlikte kórinedi, biraq shaxs hár bir is –
háreketi ushın juwapker, sebebi, ol aqıl – parasatlı, sanalı ózin basqara alatu
ǵın
insan esaplanadı. Sonıń menen birge affektivlik shok (francuzsha «shoc» «urıw,
soqqı» degen mánini bildiredi)ja
ǵdayları da júz beredi, bunıń aqıbetinde
organizmniń ishki a
ǵzaları xızmeti buzıladı, hátte júrek infarktına alıp keliwi
múmkin. Sonı da umıtpaw kerek, affektiv qoz
ǵalıs belgili dáwir ishinde, waqtı –
waqtı kúsheyip hám páseyip turadı.
3. Stress – (inglis sózinen alın
ǵan «stress» – «zorıǵıw» degendi bildiredi)
qız
ǵınlıq zorıǵıw jaǵdayları hádden tıs qıyın jaǵdayda payda boladı, qattı ishki
zorı
ǵıw bastan keshiriledi. Stress awır fizikalıq hám qıyın aqılıy miynet, jumıslar
normasınan asıp ketken payıtlarda, qáwipli ja
ǵdaylar payda bolǵanda, tez hám
juwapkershilikli qarar qabıl etiw zárúr bolıp qal
ǵanda hám t.b. payda bolıwı
múmkin. Bular tek kosmonavtlar, ushıwshılar, dispetcherler ushın emes, bálkim

---

sudyalar, kárxana basshıları, bilimlendiriw sisteması xızmetkerleri ushın da o
ǵada
úlken áhmiyetke iye.
Psixologiya pánine stress túsinigin alıp kirgen fiziolog alım G.Sele (1936 – j.)
bolıp tabıladı. Ol stress máselesin izertlegende adaptacionlıq sindrom grekshe –
«syndrome» «belgi», «beyimlesiw», «iykemlesiw» máselesine, onıń xızmetine
unamlı hám unamsız tásir etiwine ayrıqsha áhmiyet bergen.
Sonday – aq, ekstremal (lat. extremus – «tosattan bol
ǵan jaǵday», «eń aqırǵı
ja
ǵday») jaǵdaylarda, qıyın processlerde stresstiń ózine tánligi, xızmetti qayta
shólkemlestirgenshe (dezorganizaciya lat. «de organization» francuzsha
«basqarma», «dúzilme» mánisin bildiredi) sonday ja
ǵdaylarda shaxs minez –
qulqın boljap biliw (prognoz grek «prognosis» – boljaw, aldın – ala biliw mánisin
ańlatadı) imkaniyatları G.Sele tárepinen úyrenilgen. Zorı
ǵıw minez – qulıqtıń hár
qıylı fiziologiyalıq ózgerislerine hám buzılıwına alıp keledi. Júrektiń tez so
ǵıwı,
tez – tez dem alıw, qan basımınıń kóteriliwi hám t.b. sebepshi boladı. Stress
ja
ǵdayında shaxstıń individual psixologiyalıq ózgeshelikleri, onıń tárbiyası,
rawajlan
ǵan tájiriybesi úlken áhmiyetke iye. Keskinliktiń aldın alıwda shaxstıń
joqarı nerv xızmeti, nerv sistemasınıń ózgeshelikleri ayrıqsha orındı iyeleydi.
Sonday – aq stressler tómendegishe:
1.Fiziologiyalıq stress (adamnıń awır zatlar kóteriwi, sharshawı hám t.b.);
2.Psixologiyalıq stress (kewilsizlikler, ashıwlanıw, qorqıw, isenimsizlik hám
t.b.);
3.Informaciyalıq stress (ma
ǵlıwmatlardıń kópligi hám maǵlıwmatlardıń
vakkum ja
ǵdayında payda bolıwı, adamlar menen óz-ara qatnasta, qorshaǵan
ortalıqtıń ózgeriwi, óz – ara báseke, óz mashqalasın sheshe almawı hám úlgermewi
sebebinen kelip shı
ǵadı).
Stress ja
ǵdayı úsh fazada boladı:
1. Qáweterleniw basqıshı;
2. Qarsılıq kórsetiw basqıshı;
3. Hálsizlik basqıshı;

---

4. Káypiyat bul uzaq waqıt saqlanıp turıwshı emocional keshirme bolıp, bir
neshe saattan bir neshe kún dawamında bolıwı múmkin.
Ol shaxstıń is – háreketlerine hám ayırım ruwxıy processlerine belgili waqıt
dawamında tús berip turıwshı emocional ja
ǵday bolıp esaplanadı. Shaxstıń ómiri
hám xızmeti dawamında shadlıq, házilkeshlik, úmicizlik, zerigiwshilik,
qay
ǵırıwshılıq sıyaqlı sezimler insan ruwxıy jaǵdayın ulıwma sistemaǵa aylandırıp
qoyıwı múmkin.
Usı ja
ǵdaylar bazı bir emocional tásirlerdiń payda bolıwına qolay tiykar
jaratıwı, al basqasına qıyınshılıq tuwdırıwı múmkin. Keyip hár qıylı bolıp, uzaq
hám jaqın derekler negizinde payda boladı. Onıń turaqlı bolıwı tiykar
ǵı deregi
shaxslardıń sociallıq jámiyette basshılıq etip atır
ǵan ulıwma kózqaraslarına,
ómirdiń túrli táreplerin sáwlelendiriwshi tásirler, miynet jetiskenlikleri hám bilim
jemisi, basshı hám xızmetker, shańaraq a
ǵzalarınıń óz – ara qarım – qatnaslar, hár
qıylı ja
ǵdayda bolǵan turmıstaǵı qarama-qarsılıqlar, shaxstıń zárúrlikleri,
qızı
ǵıwshılıqları, meyillikleri hám talaplarınıń orınlanıwına qanaat etiwde yamasa
qanaat etpewi káypiyat negizi bolıp esaplanadı. Adam óz káypiyatın meńgeriwge
boladı, ol óz káypiyatınıń qulı emes. Jaman káypiyattı jigerli kúsh jumsaw arqalı
jeńse boladı. Insan ómiri dawamında káypiyatınıń ornı hár qanday xızmettiń
yamasa istiń ónimdarlı
ǵına tikkeley baylanıslı ekenligin esapqa alıwımız kerek dep
oylaymız.
Qumarlılıq júdá kúshli sezim túri bolıp, ol adamdı tolıq biylep aladı. Sonday –
aq adam qumarlıq ústinen emes, al qumarlılıq adamdı basqaradı. Hár qanday
sezimler sıyaqlı qumarlılıq unamlı hám unamsız, kóterińki hám ózgermeytu
ǵın
boladı.
Unamlı hám kóterińki qumarlılıq unamlı maqset ushın adamdı iygilikli islerge
eristiriwde ózi ushın emes, al basqalar
ǵa da payda keltiredi. Unamsız hám
ózgermeytu
ǵın qumarlılıq nátiyjesinde adam ózine hám basqalarǵa zıyan keltiredi.
Muhabbat, fanatizm, sportqa qumarlılıq, alkogol hám narkotikke
ǵárezli bolıp
qalıw hám t.b múmkin.

---

Eń joqar
ǵı sezimler adamda onıń eń joqarǵı talaplardı qanaatlandırıwı menen
payda bolıp, ol jámiyet hám haywanat álemi ortasında
ǵı ayırmashılıqlarda óz
kórinisin tabadı. Eń joqar
ǵı sezimler sanalı háreketlerdi atqarıwdıń obektiv
sharayatları, ba
ǵdarları mazmunı menen birlesip shaxstıń emocional jaǵdayınıń
turaqlılı
ǵın bildiredi.
Psixologiya páninde eń joqar
ǵı sezimler tómendegi túrlerge ajıratıladı:
1.Praksik sezimler (grek. «praxis» sózinen alın
ǵan – «jumıs», «xızmet» degen
mánini ańlatadı) miynet iskerligi dawamında payda bolatu
ǵın sezimler. Shaxstıń
ámeliy turmısında maqsetke muwapıq sanalı iskerlikke qatnasınıń shaxs ushın
áhmiyetli taraw
ǵa aylanıp qalıwı.
2.Intellektual sezimler (lat. «intellectusran» sózinen alın
ǵan, «túsiniw», «aqıl»
degendi bildiredi), adamnıń aqıl, bilip alıw xızmeti menen tikkeley baylanıslı
bolıp, shaxstıń pikirlerinde, aqılıy xızmetinde óz kórinisin tabadı.
3.Morallıq sezimler (lat. «moratis» sózinen alın
ǵan «ádep-ikramlılıq» degendi
bildiredi) watan
ǵa bolǵan onıń keleshegi ushın gúresiw, miynette, oqıwda hár
birimiz óz juwapkershiligimizdi seziw, sonday – aq búgingi kúnniń jarqın
keleshegi ushın hár birimizdiń pidayılı
ǵımız, ádep – ikramlılıǵımız, jan
kúyerligimizde kórinedi.
Bunday unamlı sezimler ullı dóretiwshilik xızmetiniń payda bolıwına
sebepshi boladı. Xalqımızdıń ishinen jetisip shıqqan ullı oyshıllar (Al – Farabiy,
Beruniy, Ulu
ǵbek, A.Nawayı, Berdaq, Ájiniyaz, I.Yusupov hám t.b.) óz
miynetlerinde usınday unamlı ilham menen jazıl
ǵan shıǵarmaların mısal ecek
boladı.
4. Estetikalıq sezimler (grek. «aistesis» degen sózden alınıp «sezimlerdi qabıl
etiw», «sezim», «gózzallıq sezimi», «tańlanıwshılıq sezimi» degendi ańlatadı). Bul
tiykarınan, gózzallıq sezimleri menen baylanısıp ketken, ol ásirese, óziniń deregin
iskusstvo shı
ǵarmalarınan, súwrechilik óneri, proza hám poeziya, skulptura,
arxitektura hám t.b. tarawlarda jetiskenliklerinde óz sáwleleniwin tabadı. Sonday –
aq tábiyat gózzallıqların baqla
ǵanımızda insanda tereń estetikalıq sezim oyanadı.

---

5. Huqıqıy sezimler – adamlardıń ádep – ikramlılıq normalarına ámel etiwi
boyınsha keshirmelerin aycaq boladı. Mısalı, adamgershilik, juwapkershilik,
ádalatlı bolıwı hám t.b.
Dógerek átirapqa biyparwa emes ekenbiz, turmısta óz maqsetimizge erisiw
jolında túrli tosıqlardı jeńiwde emocional ja
ǵdaylarǵa túsemiz. Bunday
ja
ǵdaylardan shıǵıw ushın tómendegi másláhátlerge ámel qılǵanımız maqul.
Tákirarlaw ushın sorawlar.
1. Sezim qanday toparlar
ǵa bólinedi?
2. Sezim hám emociyalardıń parqı nede?
3. Emociya adam turmısında qanday xızmet atqaradı?
4. Emociyanıń túrleri.