Tema: So'ylew ma'deniyatı tariyxınan mag'lıwmatlar

Tema: So'ylew ma'deniyatı tariyxınan mag'lıwmatlar

Joba :

1. Kirisiw
2. A'yyemgi Mısır, Assuriya, Vavilon, Hindstan, Gretsiya h'a'm Rim sıyaqlıma'mleketlerde so'ylew ma'deniyatı teoriyasının' jaratılıwı. Tsitseron, Demosfen, Kvintilian h'a'm Aristotellerdin' so'ylew ma'deniyatı tarawında teoretikler ekenligi.
3. Oraylıq Aziya xalıqları ma'deniyatı tariyxında so'ylew ma'deniyatının' ornı. Sheshenliktin' Qurandı propagandalaw menen baylanıslı ta'repleri. Ullıalımlarımız miynetlerinde so'ylew ma'deniyatına baylanıslı ko'z-qaraslar.
4. Alisher Nawayının' so'ylew ma'deniyatına qosqan u'lesi.
5. Naqıl-maqallarda so'ylew a'debi h'aqqında.
6. Berdaq G'arg'abay ulı so'zdin' ku'shi, so'ylew a'debi haqqında.
7. A'jiniyaz Qosıbay ulı so'ylew a'debi h'aqqında.

KİRİSİW

So'ylew ma'deniyatı ja'miyettin' ma'deniy rawajlanıwının', millettin' ruwxıy jetiskenliginin' a'h'miyetli belgisi sanaladı. Ma'mleketimizde ruwxıy-ag'artıwshılıq reformalar-ma'mleket siyasatının' baslı bag'darı dep ja'riyalang'an bu'gingi ku'nde so'ylew ma'deniyatı ma'seleleri h'a'r qashang'ıdan da aktual esaplanadı. Respublikamızdın' «Ma'mleketlik til» h'aqqındag'ı nızamı, «Bilimlendiriw h'aqqında» g'ı nızamı, «Kadrlar tayarlawdın' milliy bag'darlaması» h'a'm basqa da h'u'jjetlerde ruwxıy – ag'artıwshılıq ta'rbiya, til ma'selelerine ayrıqsha itibar berilgen. Ha'r qanday adam en' da'slep o'z ana tilinin' h'aqıyqıy mamanı bolıwı kerek. Prezidentimiz İ.A.Karimov O'zbekstan Respublikası Oliy Ma'jlisinin' 1997-jıl 29-avgusttag'ı IX sessiyasında so'ylegen so'zinde «O'z pikirin erkin, ana tilinde shıraylı h'a'm anıq bayanlay almaytug'ın qa'nigeni, a'sirese basshı orında otırg'anların bu'gin tu'siniw de, aqlaw da qıyın!-dep atap o'tedi. So'ylew ma'deniyatı - h'a'zirgi til iliminin' aktual ma'selelerinen biri. Bul ma'seleni sheshiw ulıwma ma'deniyatımızdı rawajlandırıw, sonday-aq, joqarıoqıw orınlarında, orta arnawlı oqıw orınlarında, orta mekteplerde sabaq o'tiw protsessin jaqsılaw menen de baylanıslı. Sheshenlik o'neri sırların u'yreniw, o'z pikirin bayanlawda til quralların kerekli orınlarda durıs qollanıw, barlıq tarawda xızmet etiwshi h'a'r bir adam ushın turmıs za'ru'rligi dep esaplanıwı kerek.

Bizge belgili bolg'anınday, o'tmishte oratorlıqtın' en' da'slepki ko'rinisleri Mısır, Assuriya, Vavilon h'a'm Hindstan ma'mleketlerinde payda bolg'an. Keyin a'yyemgi Gretsiya h'a'm Rimde oratorlıq, so'ylew ma'deniyatı birqansha rawajlanıp, ma'mlekettin' ishki h'a'm sırtqı siyasatında za'ru'rli orın iyeleytug'ın teoriya sıpatında ta'n alına basladı. A'yyemgi da'wirde Mısır, Assuriya, Vavilon h'a'm Hindstan sıyaqlı ma'mleketlerde tilden paydalanıwg'a ayrıqsha kewil bo'lgen. Olar tilge insannın' ka'millik da'rejesin ko'rsetetug'ın belgi, yamasa tın'lawshılardı isendiriw quralı sıpatında mu'na'sebette bolg'an. Keyin bolsa arablar o'zleri kiyetug'ın kiyimlerin h'a'm pikirin bayanlaw usılın stilge sa'ykes tu'rde tu'sinetug'ın bolg'anlıg'ı tariyxtan ma'lim. A'yyemgi Hindstanda so'ylew ma'deniyatının' rawajlanıwı tuwrıdan-tuwrı «Maxabxarat», «Ramayana» sıyaqlı a'psanalıq da'stanlar menen baylanıslı. Bul da'stanlarda insang'a ta'n qa'siyetler, o'zgeshelikler ju'da' joqarı da'rejede ta'riyiplengen. Sonday-aq, a'yyemgi vedalar waqıttın' o'tiwi menen tu'siniliwi qıyınlasıp barg'an. Na'tiyjede olardın' tilin a'piwayı tu'rde tu'siniw h'a'm tu'sindiriw ushın so'zlikler du'ziw, qıyın so'zlerdi tu'sindirip beriwge, sonday-aq vedalar tili h'a'm stilin u'yreniwge za'ru'rlik ku'sheygen. Bul bolsa o'z gezeginde h'ind oratorlıq o'nerinin' rawajlanıwı ushın sezilerli da'rejede tu'rtki bolg'an. Bul o'zgerisler na'tiyjesinde h'ind til biliminde bir qatar ullı shıg'armalar do'retilgen. A'yyemgi Gretsiyada adamnın' oratorlıq bilimlerge iye bolıwı siyasiy a'h'miyetke iye bolg'an. Ma'mlekette qulshılıq du'ziminin' h'u'kim su'riwi o'z gezeginde siyasiy oratorlıqtın' rawajlanıwı ushın jag'day jaratqan. Oratorlıqtın' talantlı bolmasın o'z tın'lawshılarının' dıqqatın awdara almaydı. Tsitseron so'zdin' du'zilisine ayrıqsha itibar beredi. Onın' pikirinshe h'a'rbir so'z talapqa juwap bererlik da'rejede du'zilgende g'ana jaqsı na'tiyje beredi.

Tsitseron ta'repinen islep shıg'ılg'an sheshenlik so'zi kompozitsiyası to'mendegishe bolg'an:
1.Kirisiw.
2.İstin' mazmunın bayanlaw.
3.Plannın' keyingi bo'limlerin bayanlaw.
4.Da'liller - so'zdin' en' a'h'miyetli bo'legi.
5.Tiykarg'ı mazmundı atap o'tiw.
6.Juwmaq jasaw.
Joqarıda atı atalg'an alımlardın' so'ylew ma'deniyatı, sheshenlik o'neri, h'aqqındag'ı ko'z-qarasları sol da'wirdin' du'nya ma'deniyatı rawajlanıwına u'lken ta'sir ko'rsetip, Evropada so'ylew ma'deniyatının' ayrıqsha pa'n sıpatında payda bolıwına tiykar saldı. Orta Aziya xalıqları ma'deniyatı tariyxında so'ylew ma'deniyatının' o'zine ta'n ornı bar. Bul elde sheshenliktin' rawajlanıwı h'a'm bekkemleniwinde Quranı Ka'rim ayrıqsha a'h'miyetke iye. So'ylew ma'deniyatının' rawajlanıwına u'les qosqan insanlardın' xızmetleri h'aqkında pikir ju'ritiwden aldın Quranı Ka'rimnin' so'ylew ma'deniyatı menen baylanıslıta'repleri h'aqkında so'z etemiz «Quran» insanlardı ruwxıy pa'klikke bag'darlaw, olarg'a tuwrı joldıko'rsetiw, a'dep-ikramlılıqqa jat dep esaplang'an illetlerden qutqarıw maqsetinde jaratılg'an. Ol «ju'da' qu'diretli» ruwxıy qu'diret penen jan'laytug'ın, bendelerdi tuwrı jolg'a baslaytug'ın, ayrıqsha la'zzet inam etiwshi muqaddes so'z «so'z Allanın' bendelerine insaniyatqa en' jaqsı sawg'ası». «So'z bendelerdin' qudayg'a ıqtıyarıy juwap sawg'ası». So'z Allag'a adamlardın' qurbanıg'ı, malı-ta'ni, o'zin-o'zi arnawı. So'z sa'wbet temasının' tu'p ma'nisin mazmunın bayanlaydı. So'z ja'rdeminde musılman adam ja'miyetlik o'mirde a'dalatqa erisedi. So'z insaniyattıgo'zzallıqqa ashıq etedi h'a'm azap-aqıbetlerden qutqaradı. So'z insandı du'nyalıq h'a'm ilah'iy jetiskenlik shın'larına alıp shıg'adı. Avtor bul u'zindide so'z degende Qurandı na'zerde tutadı. (.G.Gafur İbtidodagi axd.Tafakkur, 1994, 1 son, 53-bet). Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy, İbn Sina, Abdulla al Xorezmiy, Maxmud Qashg'ariy, Yusup Xas Hajib, Zamaxshariy, Axmed Yugnakiy, Alisher Nawayı sıyaqlı alımlar do'retiwshiliginde so'ylew ma'deniyatına tiyisli biybah'a pikirler bar. So'ylew ma'deniyatına u'lken u'les qosqan alımlardın' biri Abu Nasr Farabiy so'ylewdin' qay da'rejede jetik, tolıq bolıwın aqıl menen baylanıstıradı. Ol insannın' so'ylew protsessinde o'zin tutıwı, basqalar menen sa'wbetlesiw, qarım-qatnas payıtında itibar beriliwi kerek bolg'an ta'repleri h'aqqında pikir ju'riter eken, tiykarınan, til h'aqqındag'ı ilimler grammatika h'a'm logika (oylaw) pa'nlerinin' o'z-ara baylanıslı ekenin ko'rsetedi. Onın' pikirinshe insan oyı a'ne usı u'shewinin' tolıq talqısınan o'tkennen keyin g'ana jetik bolıwı mu'mkin.
Abu Ali ibn Sina (980-1037) orator to'mendegilerge ayrıqsha itibar beriw lazım dep esaplaydı:
1.Na'siyat qopal tu'rde berilmew kerek.
2.Sa'wbetlestin' bilim da'rejesin esapqa alıw kerek.
3.Na'siyatqa, waz aytıwg'a ko'p berilmew kerek, onı doslıq sa'wbet tu'rinde alıp barıw kerek.
4.Na'siyattı mu'layım h'awazda, jalg'ız alıp barıw kerek.
5.Eger kemshiligin aytpaqshı bolsan', basqalardın' kemshiligi menen salıstırıp ayt.
6.Eger o'z isenimin'di aytpaqshı bolsan', tek bir faktke su'yenbe, ba'lkim ko'p mısallar menen da'lille, sa'wbetlesin'di bunı ju'regine tu'yip alıwg'a, usı na'rse h'aqqında oylawg'a h'a'm h'aqıyqattı izlewge isendir.
7.Eger sa'wbetlesin' senin' ga'plerin'e itibar menen qulaq salıp atırg'an bolsa, sa'wbetti aqırına shekem dawam ettir, h'a'm h'esh na'rseni sır saqlama, lekin onın' itibarsızlıg'ın sezsen', ga'pti basqa temag'a bur.
So'ylew ma'deniyatı tariyxında XI a'sirde jasap o'tken ullı alım Ka'yqawıstın' «Qabusnama» shıg'arması da a'h'miyetli orın iyeleydi. Ol bul shıg'armasında so'ylewshige na'siyat ta'rizinde bir qatar pikirlerdi aytadı. Ma'selen, durıs so'ylew h'aqqında bılay jazadı: «Adam sheber so'zli h'a'm sheshen bolıwı lazım. A'y balam, sen sheshen bolg'ıl, biraq jalg'an so'yleme. Tuwrı so'zin' menen belgili bol, sebebi bir waqta ilajsızdan-za'ru'rlikten jalg'an so'ylesen' ol keshirimli boladı. Ha'mme waqıt so'zin' ras bolsın, jalg'ang'a usag'an duwrı so'zdi aytpag'ıl, ırasqa usag'an jalg'an, jalg'ang'a usag'an ırastan jaqsıdur, sebebi bunday jalg'an so'z qabıllanadı, jalg'ang'a usag'an ıras qabıllanbaydı, sheshen adam sonday insan bolsın ol ne dese, xalıqqa maqul bolg'ay. Bilmegen ilimin'nen so'ylemegil, bunday ilimnen nan talap qılma. Eger so'z aytpaqshı bolsan', sonday so'z ayt so'zin'nin' ıraslıg'ına h'a'mme gu'walıq bersin. Aytqan so'zin'nen pu'shayman qılmayın desen' oylanbastan soyleme, h'a'rbir so'zdi oylap so'yle. Suwıq so'z so'yleme, suwıq so'z bir tuxım, onnan dushpanlıq o'nip shıg'adı. Ko'p bil de, az so'yle, az bilsen' ko'p so'yleme, sebebi aqılsız kisi ko'p so'yleydi» Tildin' payda h'a'm zıyanı h'aqqında Yusup Xas Hajiptın' «Qutadg'u bilig» shıg'armasında bah'alı pikirler bar. Olardan ayırımların keltirip o'temiz. Tilden paydalanıwda, ıqtıyatkerlik h'aqqında: Amanlıqta ko'rgin' kelse o'zin'di, Tilin'nen shıg'arma jaman so'zin'di. Danıshpan boladı bilip soylegen. Sol ushın da onın' so'zi o'lmegen. Nadannın' so'zi o'z basın jeydi. Tsitata: B. Orınbaev h'a'm A.Salievtın' «Natiklik maxorati» kitabınan alındı. Ko'p so'ylewdin' za'reri h'aqqında: Qısqa etip so'yle kelse iyini, mın' so'zin' de bir so'z bolar tu'yini, İnsan so'zi arqalı ko'klerge ko'teriledi. Patsha boladı (malik boladı). Ko'p so'z bastı jerge iyedi. Qısqa so'ylew h'aqkında: Tilin'di ıqtıyat qılg'ıl, basın' saqlanadı. So'zin'di qısqa qılg'ıl, jasın' uzayadı. Jaqsı so'zlerdi so'ylew h'aqqında: Eki na'rse qartaytpaydı adamdıBiri so'zi biri qulqı, saldamlı Axmed Yugnakiy (XII-XIII) de so'ylegende so'zdi oylap, asıqpay du'ziwge, kereksiz, naqolay so'zlerdi qollanbawg'a, mazmunlı so'ylewge shaqıradı. Qolaysız aytılg'an so'z sebepli keyin qısılıp, azap shegip ju'rme, - dep so'ylewshige eskertedi. Oylanbay so'ylegen ba'rh'a o'kiner, Oylanıp so'ylegen o'sip jetiser, til arqalı bolar h'a'r qıwan g'awg'a, Til menen doslasar dushpan da, jaw da, Bilimge baylang'an tildin' de tu'bi, Aqıllılıq bolar onın' bas jibi, Tildi iske salarda oylas aqılg'a, Aytpaqshı bolg'an so'z elge maqul ma. Tap sonday pikirlerdi Maxmud az Zamaxshariydın' shıg'armalarında da ushıratıwg'a boladı. Onın' belgili shıg'armalarınan biri «Na'zik ibaralar» da so'ylew ma'deniyatına arnalg'an to'mendegi pikirler bar: o'z dosların'dı en' jaqsıxoshirey so'zler menen yad et, meyli olar sennen uzaqta, basqa qalalarda jasasa da. O'z dostın'nın' so'zin dıqqat penen tın'la onı tın'lawg'a ıqlasın' bolmasa da onın' h'u'rmetin ornına qoy. Eger tilin'di artıq so'zden tıya almasan', o'z dizginin'di shaytang'a tapsırg'an bolasan'. Alisher Nawayı tu'rkiy tilinde sulıw so'zler du'ziwdin' bayraqdarı sıpatında o'zinin' pu'tkil do'retiwshiligi menen o'zbek tili baylıqların ko'rsete aldı. Onın' do'retiwshiligi arqalı o'zbek tili XV a'sirde a'lemge belgili shıg'armalar do'retiwge turatug'ın til sıpatında ko'zge tu'sti. Onın' shıg'armaları, a'sirese g'a'zelleri XV a'sir h'a'm onnan son'g'ı jıllarda da o'zbek a'debiy tilinde so'ylew ma'deniyatı ta'jiriybesinin' rawajlanıwına biybah'a u'les bolıp qosıldı. Alisher Nawayı o'zinin' «Muh'akamatul lug'atayin» shıg'armasında h'a'r bir tildin' u'lken yamasa kishiligine qaramay onın' o'zine ta'n artıqmash tamanlarıbar, olardı basqa bir tillerde tawıp bolmaydı degen pikirdi aytıp, parsı tili dan'q shıg'arg'an til bolg'anına qaramay tu'rkiy tilinde bolg'an bazı bir imkaniyatlar onda joq ekenligin bayan etedi h'a'm da'lil sıpatında sol da'wir o'zbek tilinde bar bolg'an 99 feyil so'zdi mısal keltirip, olardın' parsı tilinde joq ekenligin atap ko'rsetedi.
Alisher Nawayı o'zinin' «Maxbubul-Qulub» shıg'armasında keltirgen «Ko'n'il g'a'ziynesinin' qulpı til: ol g'a'ziynenin' gilti so'z bil» Jaqsı so'zli adam jumsaqlıq penen dostına so'z aytadı. Kewilge tu'siwi mu'mkin bolg'an g'am onın' so'zi menen joq boladı. So'zde h'a'r qanday jaqsılıqtın' imkanı bar. Til-so'ylewdin' quralı. So'zin' kewlinde pispegenshe tilge alma sıyaqlıh'ikmetli so'zlerdi aytadı. Nawayıdan son' o'zbek a'debiyatında belgili orın iyelegen shayırlar so'z qurawdın' Nawayı baslag'an jolın dawam ettirdi. Nawayını o'zlerine ustaz dep bildi. Xalıq arasında at shıg'arg'an keyingi a'sirlerde qa'lem terbetken Babur, Ogah'iy, Komil Xorezmiy, Munis, Xorezmiy, Mashrab, Maxmud Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muximiy, Furxat, Avaz Utar ug'lı, Fitrat Beh'budiy sıyaqlıklassiklerdin' shıg'armalarında a'debiy til normaları a'meliy jaqtan bekkemlenip bardı. Orta Aziyanın' ko'rkem so'z tariyxında Zaxriddin Muxammed Babur ayrıqsha orın tutadı. Du'nya alımları «Baburnama» shıg'armasın XV a'sirdin' en' jaqsıshıg'arması dep ta'n alg'an. «Baburnama ju'da' shıraylı jazılg'an shıg'arma. Babur o'zi h'a'mmege tu'sinikli, anıq etip jazıw menen birge basqalarg'a da sonıma'sla'h'a't beredi. Ol balası Xumayung'a jazg'an xatında birewlerge jiberiletug'ın xat avtordın' o'zi ta'repinen bir neshe oqılıp, onın' anıq tu'sinikli ekenligine, aytpaqshı bolg'an pikirin'di solar arqalı durıs jetkere alg'anlıg'ın'a isenim payda etkennen keyin g'ana jiberiw kerek deydi. Qaraqalpaq xalıq awızeki do'retpelerinde klassik shayırlardın' shıg'armalarında da so'ylew a'debi, so'z qu'direti h'aqqında bah'alı pikirler aytılg'an. Jaqsı so'z jan azıg'ı, Aytılg'an so'z atılg'an oq, So'z su'yekten o'tedi, tayaq etten o'tedi. Jıllı-jıllı so'ylesen', jılan ininen shıg'adı, qattı-qattı so'ylesen' musılman dinnen shıg'adı. Biyday nanın' bolmasa, biyday so'zin' joqpa edi usag'an danalıq so'zler xalqımızdın' so'z ku'shi, so'z qu'dretin qanshelli da'rejede bah'alaytug'ınlıg'ınan derek beredi. Qaraqalpaq xalqı so'z o'nerin ju'da' qa'dirlegen, onı men'geriwge, u'yreniwge talaplang'an, so'z sheberleri bolg'an sheshenlerin ju'da' ardaqlag'an xalıq. Ata-babalarımız zamanında so'z sheberleri dawdı sheshken. So'zi tawıp so'yleytug'ın adamlar h'u'rmet, izzette bolg'an. Bir g'ana Jiyrenshe sheshen h'aqqındag'ı a'n'gimelerdin' o'zi bug'an ayqın mısal bola aladı. Awızeki a'debiyatımızda dilwar qız jen'geleri menen sheshen jigit ag'alalarının' aytısları, dilwar qızlar menen jigitlerdin' so'z jarastırıwları, so'zge sheshenligi menen xandı jumsag'an hayal haqqında a'n'gimeler saqlanıp qalg'an.
Shayır T.Matmuratov o'zinin' bir qosıg'ında: So'zlerim so'zlerinin' do'geregi, Babalarım ne degen sheber edi dep tawıp aytqan. Babalarımızg'a qulaq salayıq. Suw sag'ası saydan shıqsa, so'z sag'ası qaydan shıg'adı degen sultan sorawına sheshen - suw sag'ası bulaq, so'z sag'ası qulaq dep juwap bergen eken. Sonday-aq suw bar jerde balıq bar, so'z bar jerde xalıq bar. So'zdin' sag'ası xalıq sultan iyem depti. Batırdın' ku'shi taw bolg'anı menen so'zdin' ku'shi shalqıg'an ten'iz. O'mirde qansha patshalar o'tti. Solardan ne qaldı. Dilwar o'ldi-dan'qı qaldı. Batır o'ldi atıqaldı. Altın qanshama qa'dirli bolg'anı menen ayaq astında jatır. Temirdi tat basadı. O'mir aylanıp zaman o'zgeredi. Biraq du'nyada ma'n'gi qalg'an adam joq. Altın h'asıl bolg'anı menen arbanın' arısına qoyıladı. Gu'misti qanshama maqtag'anamız benen gewishtin' bezegi bolıp ju'r. Du'nyada o'lmeytug'ın, otqa ku'ymeytug'ın na'rse - h'asıl so'z eken. O'mir o'te beredi, izde jaqsı adamlardın' elesi menen, danalıq penen aytılg'an so'zdin' seresi g'ana qaladı eken. Jaqsıdan so'z, al jamannan jez qaladı. Jezdi tat basadı. Al, h'asıl so'z degen o'mir o'tken sayın ja'ne de qulpırıp, juldızday janadı eken. Sheshen h'esh waqıtta xang'a jag'ınıp, qarnın qampaytıw ushın dilwar bolg'an emes. Ba'lki shınlıqtı aytıp, sherin tarqatıw ushın jasaydı. Sheshen xalıqtın' ko'rer ko'zi sonın' ushın da ol h'a'mme waqıt xalıqtın' so'zin so'yleydi. A'zelden na'wpir el Nog'aylı so'zdin' sultanı edi. Bul eldi qa'h'a'rli qılıshtın' demi jılata almag'anı menen quw qobızdın' sesti jılatqan. Ersili-qarsılı en'terilip otırg'an jıraw ermanı jın'g'ıldın' shıbıg'ının' ushına eplep baylang'an bir buwat g'ana qıldı eki targ'a egep turıp en'iregende, esik bette otırg'an eresek kelinsheklerdin' eki emshegin birden Edildin' suwınday iydirip jiberetug'ın Nar iydirgen degen nama da bar. So'z sheberlerinin' sag'ası toqsan so'zdin' to'rkinin bir awız so'z benen sheshken Soppaslı sıpıra jıraw. Soppaslı sıpıra jıraw degende satırlap jawg'an jawın birden toqtap, sın'sıg'an bala jılag'anın qoyg'an. Qobız shalsa bult jawıp, ko'zi tu'sken zat ko'gerip sala beretug'ın edi g'oy deydi xalıq. So'zge kelgende soyılday salmaqlı edi. El-jurtqa ag'a bolıp, ag'ılıp turıp ken'es berdi. Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq G'arg'abay ulı o'z qosıqlarında so'ylew a'debi h'aqqında bah'alı pikirler bildirgen. Ata-anan'dı qa'dirle, O'lgenin'she jaqsı so'yle, Mal tapsan' torqag'a bo'le, O'serin'e jaqsı balam (Berdaq. «Balam» qosıg'ı). Jaqsı so'zge qulaqtı tu'r, Jaman so'zden qashqıl balam, Erme h'asla shug'ıl so'zge, G'ıybat so'zden qashqıl balam. Jamanlarg'a sırın'dı aytpa, Kelgen jerde so'zden qaytpa, jaman aytpa jaqsı so'zle, Haq isin'ne h'esh bir oylanba («Oylanba» qosıg'ı). O'tirik so'zler aytpag'an, O'zin-o'zi uyaltpag'an, Dos balasın jılatpag'an, A'dil erler mag'an kerek («Mag'an kerek»). XIX a'sirde jasag'an klassik shayırımız A'jiniyaz Qosıbay ulı da o'z shıg'armalarında so'ylew a'debi, so'z qu'direti h'aqqında bah'alı pikirler aytqan. Aytqan so'zdin' mag'anasın bilmese, Ol adamnan tilsiz o'sken mal jaqsı («Jaqsı»). Oylamay so'yleme h'aslan, Aqıl alma xalıqqa qastan, Ko'rsen' aqılın' alar shiyrin so'z benen («Qırmızı»). Jayılmasa so'zi xalıqqa, Shayır go'ne tamg'a megzer («Megzer»). So'zin' nayza sipet o'ter, O'z bashın'a so'zin' jeter («Ba'rshe birdey bolg'an emes»). Yaqshının' bir so'zi ma'na'wiyat tajı, Yamannın' bir so'zi za'h'a'rden ashshı. Xalıq awızekei do'retpelerinen de, klassik shayırlarımızdın' shıg'armalarınan da so'z qu'dreti, so'z a'debi h'aqqında aytılg'an bunday pikirlerdi ko'plep keltiriw mu'mkin.
A'debiyatlar

1. Axmedov A. Notiqlik sanati. Toshkent. Wzbekiston. 1967. 56-bet.

2. Begmatov E. Nutq madaniyati problemasining paydo bwlishi va asoslanishi. Nutq madaniyatiga oid masalalar twplami. Toshkent.Fan. 1973. 154-169-betler.
3. Golovin B.N. Osnovı kulturı rechi..M., Vısshaya shkola. 1980.
4. Jalilov X. Notiqlik sanati. Toshkent. 1976.
5. İnomxwjaev S. Notiqlik sanati asoslari.Toshkent. 1982.
6. Wrinboev B., Soliev A. Notiqlik mah'oroti. T. 1984.
7. Kwngurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent. 1992. 21-25-betler.
8. Qaraqalpaq naqıl-maqalları. No'kis. 1995.
9. Berdaq. Tan'lamalı shıg'armalarının' jıynag'ı. No'kis. 1977
10. A'jiniyaz Qosıbay ulı. No'kis. 1975.
11. Ayımbetov Q. Xalıq danalıg'ı.