Tema: Tábiyiy jaqtılıq d

1. 2. Jaqtılıq nurınıń elektromagnit tábiyaati
XIX-ásirdiń baslarında T. Yung hám O. Frenel jaqtılıqtıń tolqın teoriyasın rawajlantirganda, jaqtılıqtıń tolqın tábiyaatı belgisiz edi. Daslep, jaqtılıq pútkil álemdi toltırıp turıwshı ortalıq-efirde tarqalatuǵın bóylama tolqın bolsa kerek - dep oylawdı. Interferensiya hám difraksiya hádiyselerin úyreniwde jaqtılıqnı bóylama yamasa kese tolqın ekenligi ekinshi dárejeli edi.
Birinshi ret T. Yung (1816 -j.) jaqtılıq tolqın ózgeshelikine iye ekenligi haqqında gápirgan. Frenel da Yungdan xabarsız halda kóplegen izertlew nátiyjelerine tıykarlanıp kristallarda jaqtılıqnı ekige ajralıp sınıwı teoriyasın jaratıp jaqtılıq tolqını kese tolqın ekenligi konsepsiyasın ilgeri surdi. Bul hádiyselerden málim boldıqı, jaqtılıq kese tolqın eken. Áste aqırın izertlew nátiyjeleri jıynalıp jaqtılıqtıń kese tolqın ekenligi úzil-kesil tastıyıqlandi.
Fransuz injeneri E. Malyus 1809 jılda óziniń atı menen atalatuǵın nızamdı jańalıq ashtı. Malyusdıń tájiriybesinde jaqtılıq eki birdey túrmelin plastinkasınan ótkeriledi (túrmelin tınıq jasıllaw reńdegi kristall element). Plastinkalardıń kósher átirapında bir-birine salıstırǵanda (múyeshga burıw múmkin (1. 1-súwret)

1.1- súwret. Malyus nızamın kórgizbesi.

Ótiwshi jaqtılıq intensivligi cos2 ge tuwri proporsional eken:

yaki (1.1)
Jaqtılıqtıń ekige ajralıp sınıwın da, Malyus nızamın da jaqtılıqtıń bóylama ózgeshelikinen kelip shıǵıp túsintirip bolmaydı. Jaqtılıqnı kese tolqın ekenliginen kelip chiqilsa, bul hádiyseler ańsatǵana tusintiriledi. Tómendegi 1.2-súwretde kese tolqın tarqalıwınıń mexanik modeli keltirilgen.
1.2 -súwret. Jıpde kese tolqın tarqalıwı.

Bóleksheler oqi boyınsha tebranayapti, yaǵnıy tarqalıw baǵdarına perpendikulyar. S sańlaqtı 90⁰ múyeshke bursaq, tolqın sónedı.

Elektromagnit tolqında vektorlar óz-ara perpendikulyar bolıp, tolqın tarqalıwı baǵdarına perpendikulyar tegislikte jatadı (1.2-súwret). Hámme waqıt jaqtılıqtıń element menen óz-ara tásiri processinde elektr vektorı áhmiyetli rol oynaydi. Sonıń ushın da vektor jaqtılıq vektori da dep júritiledi. Eger elektromagnit tolqın tarqalıw processinde jaqtılıq vektorı óziniń oriyentatsiyasin saqlasa, bunday tolqın sızıqlı-qutblanģan yamasa tegis qutblanģan (tolqınlardı polyarlanıwı termini, kese mexanik tolqınlarǵa salıstırǵanda Malyus tárepinen kiritilgen) dep ataladı. Jaqtılıq vektorı terbelip atırǵan tegislik terbelis tegisligi dep (1.2-súwretde, yz tegisligi), magnit vektorı terbelip atırǵan tegislik (x z - tegisligi) bolsa, polyarlanıw tegisligi dep júritiledi. Lazerlar sızıqlı qutblanģan nur shıǵaradı. Jaqtılıq qaytıwı hám sınıwında da polyarlanıwı múmkin. Mısalı, kók jaqtılıq aspanda bólek yamasa tolıq qutblanģan boladı. Biraq, ápiwayı derekler nurlantiratuģin jaqtılıq (mısalı quyash nurı, lampalar nurlanıwı hám basqalar) qutblanbaģan. Bunday dereklerden shıǵıs nurlanıw hár túrlı waqıtta bir-birine baylanıslı bolmaǵan halda kóp sanlı atomlar nurlanıwınan ibarat esaplanadi. Sol sebepli juwmaqlawshı tolqın vektorınıń oriyentatsiyasi waqıt boyınsha tártipsiz ózgeredi. Nátiyjede barlıq jónelisler boyınsha terbelisler óz-ara teń boladı. Bunday qutblanbaģan jaqtılıq tábiyiy jaqtılıq dep ataladı (1.3-súwret,).

а) b)
1. 3 - súwret.
a - tábiyiy jaqtılıq, b - qutblanģan jaqtılıq