Tema: Termodinamika tiykarları. Ishki energiya, salıstırmalı jıllılıq sıyımlılıǵı

Salıstırmalı jıllılıq sıyımlılıǵı, J/(kg*K)

1	Qorǵasın	130	6	Shiyshe	830
2	Gúmis	230	7	Alyuminiy	890
3	Qalayı	230	8	Muz	2100
4	Mıs	390	9	Kerosin	2140
5	Polat	460	10	Suw	4200

Jıllılıq balansı teńlemesi
Biz úyrenip atırǵan deneler sisteması átiraptaǵı denelerden jeterli dáreje izolyaciyalanǵan bolsa, onı jabıq sistema dep ataymız. Jabıq sistema ishinde turǵan denelerdiń ishki energiyası waqıt ótiwi menen de ózgermeydı. Mısal ushın kalorimetr, suw hám qızdırılǵan metall deneden ibarat bolǵan jabıq sistemanı qarap shıǵayıq. Bunda sistema ishindegi deneler arasında jıllılıq almasıwı júzberedi, ıssı metall dene jıllılıq berse,suw da ıdıs ta jıllılıq aladı. Jıllılıq almasıwı procesinde qatnasıp atırǵan barlıq denelerdiń ishki energiyaları olardıń temperaturaları birdey bolǵanǵa shekem ózgeredi. Kelip shıqqan temperatura deneler sistemasınıń termodinamikalıq balans temperaturası delinedi. Jıllılıq almasıw procesinde heshqanday jumıs orınlanbastan júzege kelgende ishki energiyanıń ózgeriwi ayırım denelerdiń ısıwı, basqa denelerdiń suwıwı esabınan ámelge asadı. Jumıs orınlanbastan tek ǵana jıllılıq almasıwı nátiyjesinde júz berip atırǵan proceslerdi túsindiriw ushın jıllılıq balansı teńlemesi (francuzsha «balans» — teńsalmaqlıq degendi ańlatadı) dúziledi. Bul teńleme tómendegishetúsindiriledi: Jıllılıq almasıwı nátiyjesinde ishki energiyaları azayǵan denelerdiń bergen jıllılıq muǵdarlarınıń qosındısı, ishki energiyaları kóbeygen denelerdiń qabıl etken jıllılıq muǵdarlarınıń qosındısına teń.
+...+ + +...+
bul jerde — ıssı denelerdiń bergen jıllılıq muǵdarları.
, ,..., bolsa denelerdiń alǵan jıllılıq muǵdarları.
+...+ + +...+ teńleme jıllılıq balansı teńlemesi dep ataladı. Ol jıllılıq almasıw procesi ushın energiyanıń saqlanıw nızamınan ibarat bolıp, tómendegishe túsindiriledi: Jıllılıq almasıwı procesinde jıllılıq muǵdarı joqtan bar bolmaydı, bardan joq bolmaydı, tek ǵana bir deneden basqa bir denege ótedi. Dene(zat)niń bergen yaki alǵan jıllılıq muǵdarın kalorimetr járdeminde anıqlawǵa boladı. Kalorimetr sózi jıllılıqtı ólshew degen mánisti bildiredi (latınsha calor — jıllılıq, grekshe metreo — ólshew). Kalorimetrlerdiń ishki ıdısı juqa diywallı 1 metall ıdıstan ibarat bolıp, jıllılıqtı az ótkiziwshi 2 túbeklerge ornatılǵan 3 plastmassa ıdısqa salınǵan. Kalorimetrge 4 termometr hám 5 aralastırǵısh túsirilgen boladı.Kalorimetr ıdısınıń aralastırǵısh penen birgeliktegi massası hám salısırmalı sıyımlıǵı dep alayıq. Kalorimetrge massalı suw quysaq, suwdıń salıstırmalı jıllılıq sıyımlıǵı , jıllılıq teń salmaqlıqqa kelgennen keyin kalorimetr hám suwdıń temperaturası bolsın. Kalorimetrge temperaturası , massası m, salıstırmalı jıllılıq sıyımlıǵı c bolǵan 6 qızdırılǵan temirdi túsireyik. Jıllılıq teńsalmaqlıqqa eriskennen keyin suwlı kalorimetr hám temirdiń temperaturası t bolsın. Bunda qızdırılǵan temir den t ǵa shekem suwıp, kalorimetr menen suwǵa Q = cm ( − t) jıllılıq muǵdarın beredi. Nátiyjede kalorimetr menen suw temperaturası den t ǵa shekem kóteriledi. Bunda kalorimetr = (t − ), suw = (t − ) jıllılıq muǵdarın aladı. Energiyasınıń saqlanıw nızamı boyınsha, deneniń bergen jıllılıq muǵdarı kalorimetr hám suw alǵan jıllılıq muǵdarı qosındısına teń:
Q =
Kalorimetr, suw hám temirdiń salıstırmalı jıllılıq sıyımlıǵı hám massaların bilgen halda, , hám t temperaturaların ólshep, temirdiń bergen Q jıllılıq muǵdarın, kalorimetr hám suwdıń alǵan hám jıllılıq muǵdarların esaplawǵa boladı. Q = ańlatpaǵa Q , hám nıń ańlatpaların qoyıp, jıllılıq balansı teńlemesiniń tómendegi kórinisin payda etemiz:
( − ) = (t − ) + (t − )
Eger kalorimetrge salınǵan denenıń salıstırmalı jıllılıq sıyımlıǵı c belgisiz
bolsa, onı ( − ) = (t − ) + (t − ) ańlatpadan keltirip shıǵarıwǵa boladı:
c =
Bul kalorimetrge salınǵan qálegen denenıń salıstırmalı jıllılıq sıyımlı- ǵın anıqlaw formulasın bildiredi.Demek, kalorimetr járdeminde qálegen denenıń salıstırmalı jıllılıq sıyımlıǵın da anıqlawǵa boladı.