Tema: Tiykarsiz bayliq arttiriw aqibetinde ju’zege keliwshi minnetlemeler rejе kirisiw II. Tiykarģi bolim

Tema: Tiykarsiz bayliq arttiriw aqibetinde ju’zege keliwshi minnetlemeler


REJЕ


Kirisiw


II.Tiykarģi bolim

1.Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytarıw minnetlemesi

2.Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytarıw tuwrısındaǵı talaplardıń puqaralıq huqıqların qorǵaw tuwrısındaǵı basqa talaplar menen óz-ara baylanısıwı

3.Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı túp halinda qaytarıw

4.Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtıń qunin tólew

III.Juwmaqlaw


VI.Paydalanilg’an a’debiyatlar;

Kirisiw

Minnetlemelerdiń ámeldegi tariypi Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksi, 1023 statyasınıń 1-ba’ntinde óz ańlatpasın tapqan : nızam hújjetlerinde yamasa pitimde belgilengen tiykarlarsız basqa shaxs (jábirleniwshi) dıń esabınan mal-mulkin iyelep alǵan yamasa tejep qalǵan shaxs (qolg’a kiritiwshi) tiykarsiz iyelep alınǵan yamasa tejep qalınǵan mal- mulkin (tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı ) jábirleniwshige qaytarıp beriwi shárt

Tiykarsiz arttırılǵan baylıq minnetlemeleri túrli yuridikalıq faktler tiykarında payda bolıwına qaramay, bul minnetlemeler shártnamadan tısqarı dúzilgen pitimler sheńberine kirip, subyektlerdin' múlk huqıqı hám basqa huqıqların qorǵawǵa qaratılǵan ǵárezsiz institut retinde kórinedi.
Tiykargi bolim

Subyekti

qarizdar kreditor puqaralar

qatnasiqqa

uqipsiz shaxslar yuridikaliq shaxslar

Obyekti

Tiykarsiz bayliq arttirg’an shaxstiń tiykarsiz arttirilǵan yamasa tejep qalinǵan bayliqti kreditorga qaytariwi boyinsha qilatug’in háreketleri

1. 
   Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytarıw minnetlemesi
   

Nızam hújjetlerinde yamasa pitimde belgilengen tiykarlarsız basqa shaxs (jábirleniwshi) dıń esabınan mal-mu’lkti iyelep alǵan yamasa tejeb qalǵan shaxs (qolǵa kiritiwshi) tiykarsiz iyelep alınǵan yamasa tejeb qalınǵan mal-mu’lkti (tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı ) jábirleniwshine qaytarıp beriwi shárt, bul Puqaralıq Kodeksnin 1030 -statyasında názerde tutılǵan hallar bunnan tısqarı.

Bul statyatıń birinshi bóleginde belgilengen minnetleme, sonıń menen birge mal-mu’lkti iyelep alıw yamasa tejeb qalıw hasası keyinirek biykar bolǵanda da júzege keledi.
Bul baptın qaǵıydaları tiykarsiz baylıq arttırıw qolǵa kiritiwshiniń, jábirleniwshiniń óziniń, úshinshi adamlardıń qulıq- atvori nátiyjesi bolǵanlıǵınan yamasa olardıń shıdamlılıǵıden tısqarı júz bergenliginen qaramastan qollanıladı.
Bul túsindirme bernip atırǵan statyada tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytarıw minnetlemesi mazmunı belgilep qoyılǵan.
Bul normada qollanılǵan buyım-múlk sóz dizbegin PKnin’ 83-statyasında belgilep qoyılǵan buyım-múlk túsinigi menen birdey mániste túsinbew kerek. Bul statya daǵı mal-múlk mazmunan keńlew bolıp, ol múlkshilik huqıqlardı ham, yaǵnıy tiykarsiz bayıwdı keltirip shıǵarıwı múmkin bolǵan barlıq materiallıq hám materiyaliq ob'ektlerge salıstırǵanda barlıq huqıqlardı óz ishine aladı.
Tiykarsiz bayıwdan kelip shıǵıs minnetlemeler boyınsha talap qılıw huqıqı jábirleniwshine tiyisli, mal-mu’lkti iyelep alǵan yamasa tiykarsiz tejegan shaxs bolsa qarızdar bolıp esaplanadi. Bul minnetleme sub'ektler bolıp puqaralar ham, yuridikalıq shaxslar ham bolıwı múmkin.
1023-statya 1-bólimi mazmunınan kórinip turıptı, olda, tiykarsiz bayıw minnetlemeleri tómendegi úsh shártler bir waqıttıń ózinde ámeldegi bolǵan qallardagina payda boladı :
1) mulkni iyelep alıw yamasa tejew júz bergen;
2) basqa shaxstıń
esabinen buyım-múlk iyelengen yamasa tejelgen;
3) mal-mu’lkti bunday iyelew yamasa tejew na nızam hújjetlerine,
na pitimge tiykarlanmagan.
Nızam tiykarsiz boyigan shaxsqa bul baylıqlardı (tiykarsiz alınǵan yamasa tejelgan mal-mu’lkti) onıń iyesine, yaǵnıy jábirleniwshine qaytarıp beriw minnetlemein júkleydi.
Áyne waqıtta bul normada ulıwma qaǵıydadan yamasa, yaǵnıy shárt kórsetilgen bolıp, bunda tiykarsiz boyigan shaxsiy mulki qaytarıw minnetlemeinen azat etilgen PKnin’ 1030 -statyasına korsetilgen.
Mal-mu’lkti alıw yamasa tejew tiykarları keyinirek biykar bolǵanda ham bul statya 1-bóliminde belgilengen minnetleme payda boladı. Buǵan tómendegi holatlar kiredi:mal-mu’lkti alıw ushın tiykar bolǵan huqıqıy hújjetti haqiqiy emes dep tabılıwı ; mal-mu’lkti alıw ushın tiykar bolǵan shártnamanı nızam hújjetlerinde kórsetilgen tiykar yamasa shártnama shártiga kóre jábirleniwshi tárepinen bir táreplama biykar etiliwi.
Soni da esten shıǵarmaw kerek, kóp jag’daylarda mal-mu’lkti alıwdı huqıqıy tiykari biykar bolıwı menen bir waqıtta táreplerdi dáslepki holatga qaytarıw hám mal-mu’lkti qaytarıp beriwdiń yuridikalıq mexanizmi jumısqa túsedi. Egerde qandayda bir sebepke kóre bul mexanizm islemese, múlkshilik huqıqlardı qayta tiklew ushın PKnin’ 58-bapta belgilep qoyılǵan normalar qollanıladı. Sonan kelip shıǵıp aytıw múmkin, bul statyatıń 2-bólimde názerde tutılǵan normalar subsidar (járdemshi) wazıypalardı atqaradı.
Tiykarsiz bayıw tómendegilerdi áqibeti bolıwı múmkin:mal-mu’lkti alıwshınıń qılmısı ; jábirleniwshiniń óziniń háreketleri (qáte qılıw, shalǵısh);
úshinshi adamlardıń háreketi (mısalı, puqara tapsırma boyınsha háreket etkende amanattı qarız beretuǵınǵa emes, bálkim basqa shaxsqa adasıp tapsıradı ); yamasa joqarıda kórsetilgen adamlardıń erki-shıdamlıligan tısqarı túrde tiykarsiz bayıwdı júz beriwi (mısalı, kompyuterdiń texnikalıq buzılǵanlıǵı ).
Tiykarsiz baylıq arttırıw baylıqtı qolǵa kiritiwshiniń, jábirleniwshiniń, úshinshi adamlardıń qulıq atvori nátiyjesi bolǵanlıǵınan yamasa olardıń shıdamlılınan tısqarı júz bergenliginen qaramastan PKnin’ 58-bapı qaǵıydaları qo'laniladi. Sonday eken, tiykarsiz bayıwdan kelip shıǵıp minnetlemelerdiń tiykarǵı waziypası tiykarsiz alınǵan yamasa tejelgan mal-mu’lkti jábirleniwshine qaytarıw esaplanadi
Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde ámelge asırılǵan keń kólemli reformalar nátiyjesinde milliy mámleketshilik hám suverenliitetni bekkemlew, jámiyette nızam ústinligi, insan huqıq hám erkinliklerin támiyinlew hám de puqaralar qurılısshılıq potencialın ámelge asıriw ushın zárúr shárt-shárayatlar jaratıldı.
Ekonomikada basqarıw –buyrıq pazlıqqa waz keshilip, bazar reformaları o'tiliw hám de puqta oylap alıp barılǵan makroekonomikalıq siyasat mámlekette isbilermenlikti rawajlandırıw ushın keń múmkinshilikler hám qolay sharayatlar jaratılıwına xizmet etip atır.
Sociallıq-ekonomikalıq munasábetler sistemasında ózgerisler júzege kiyatırǵan aktual máselelerdi hár tárepleme úyreniw, ámeldegi nızamshılıq, huqıqtı qóllaw ámeliyatı hám aldıńǵı shet el tájiriybeni analiz qılıw tiykarında nızamshılıqtı jámiyette júz bolıp atırǵan processlerge uyqas túrde jetilistiriwdi talap etedi.
Sol sebepli Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń Háreketler strategiyasında nızamshılıǵın jetilistiriw zárúrli ústin turatuǵın jónelisler wazıypalarınan biri retinde belgilep qoyıldı. Puqaralıq -huqıqıy tártipke salıwdıń eń zárúrli qaǵıydaların belgileytuǵın kodifikatsiya etilgen nızam hújjeti bolǵan Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksi puqaralıq nızamshiligi hújjetleri sistemasında oraylıq orındı iyeleydi.
Ózbekstan Respublikasınıń Puqaralıq Kodeksi (PK) (1995-jıl 21-dekabr degi 163-1-sanlı, 1996 -jıl 29 -avgustdaǵı 257-1- sanlı nızamlar menen tastıyıqlanǵan ) 1997-jıl 1-yanvardan ámelge kiritilgen. Bul dáwirden berli PK jámiyettegi sociallıq-ekonomikalıq munasábetler sistemasın tártipke saliwshi zárúrli nızam hújjeti retinde ámeliyatda qollanilib kelinip atır.
Nızamshılıǵın jetilistiriw zárúriyatı
Mámleketimizde ekonomikalıq-sociallıq tarawlarda keyingi jıllarda ámelge asırılıp atırǵan reformalar ekonomikanı globallasıw processleri tezleniwine sebep boldı. Ózbekstan Respublikası rawajlanıwınıń jańa basqıshı ekonomikanı taǵıda liberalastiriw, ekonomikalıq munasábetlerdi tártipke salıwda mámleket qatnasıwın kemeytiw, jeke menshik kepilliklerin qorǵawdı kúsheytiw, isbilermenliktiń rawajlanıwın xoshametlew hám shet el investitsiyalardı aktiv qosıwdı talap etpekte. Bul wazıypalardı orınlaw ushın bolsa erkin bazar ekonomikası hám aldıńǵı xalıq aralıq standartlar talaplarına juwap beretuǵın, tuwrıdan-tuwrı ámel etetuǵın zamanagóy puqaralıq nızamshılıǵın qáliplestiriw zárúr.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019 -jıl 5-apreldegi “Ózbekstan Respublikasınıń puqaralıq nızamshılıǵın jetilistiriw ilajları tuwrısında”gi PF 5464-sanlı Pármanında :puqaralıq nızamchiligi normalarini sistemalastırıw jáne onıfikatsiya qılıw, olardıń eń úlgili shet el ámeliyatlar menen muwapıqlıǵın támiyinlew, sonıń menen birge, bul tarawda aldıńǵı xalıq aralıq standartlardı implementatsiya qılıw ;jeke menshiktiń qol qatılmaslıǵı kepilliklerin támiyinleytuǵın, fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń, ásirese isbilermenlerdiń huqıq hám nızamlı máplerin qorǵaw etetuǵın nátiyjeli puqaralıq -huqıqıy mexanizmlerdi belgilew ǵalabalıq hám puqaralıq huqıq normalarini anıq shegaralaw, ekonomikanı basqarıwda basqarıw -buyrıqpazlıq principlerıge tiykarlanǵan, óz áhmiyetin joǵatǵan hám eskirib qalǵan qaǵıydalardı shıǵarıp taslaw ; mámleket-menshikli serikligi, klasterlik óndirisi, elektron kommerciya, kripto-valyuta aylanbası, jer uchastkaların menshiklilestiriw, úlesli qurılıs hám basqa zamanagóy puqaralıq -huqıqıy institutlar hám ekonomikalıq munasábetler formaların huqıqıy tártipke salıwdı támiyinlew tiykarǵı ústin turatuǵın wazıypalar etip belgilendi..
Bul Párman atqarılıwın támiyinlew maqsetinde, házirde Ádillik ministrligi tárepinen Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń jańa redakciyası joybarı islep shıǵılǵan.
Minnetleme puqaralıq huqıqıy munasábetleriniń zárúrli áhmiyetke iye huqıq túri esaplanadı. Minnetlemediń tárepleri júdá keń hám túrli tumanlıǵı menen xarakterlenedi, sebebi minnetlemediń ayriqsha qásiyetleri bar. Bul ayriqsha ayrıqshalıqlar minnetlemeni puqaralıq -huqıqıy institutlarınan parıq etedi.
Nızamshılıqta názerde tutilip atirgan jańalıq
Jańa tagdirgi Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksinde 257-statyası minnetleme túsinigi jáne onıń payda bolıw tiykarlarına baǵıshlanadı. Bul statyada usınılıp atırǵan jańa tariyp mazmunı “Minnetleme-puqaralıq huqıqıy munasábeti bolıp, oǵan tiykarlanıp bir shaxs (qarızdar ) basqa shaxs (kreditor) paydasına arnawlı bir háreketti ámelge asırıwǵa, mısalı : mal-mu’lkti tapsırıw, jumıstı orınlaw, xızmetler kórsetiw, pul tólew hám taǵı basqa yamasa arnawlı bir háreketden ózin saqlawǵa májbúr boladı, kreditor bolsa — qarızdardan óziniń minnetlemelerin orınlawdı talap qılıw huqıqına iye boladı.

2. 
   Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytarıw tuwrısındaǵı talaplardıń puqaralıq huqıqların qorǵaw tuwrısındaǵı basqa talaplar menen óz-ara baylanısıwı
   

Eger nızam hújjetlerinde basqasha tártip belgilenmagan bolsa hám tiyisli munasábetlerdiń mánisinen kelip shiqpasa, bul baptın qaǵıydaları, sonıń menen birge: haqıyqıy bolmaǵan pitim boyınsha orınlanǵan zattı qaytarıw tuwrısındaǵı ; mal-múlkli tárepinen mal-mu’lkti birwedin nızamǵa qılap tárzdegi iyeligin talap qılıp alıw tuwrısındaǵı ; minnetlemeindegi bir táreptiń basqa tárepke áne sol minnetlemeler munasábeti menen qaytarıw tuwrısındaǵı ;ziyandi, sonday-aq baylıq asırǵan shaxstıń insapsızlik menen etken minez-qulqları sebepli jetkazilgen ziyandi qaplaw tuwrısındaǵı talaplarǵa salıstırǵanda qollanılıwı kerek.

Bul túsindirme berilip atırǵan statyada tiykarsiz bayıw minnetlemeleri tuwrısındaǵı normalarni puqaralıq huqıqların qorgaw tuwrısındaǵı basqa talaplarǵa salıstırǵanda qóllaw ayrıqshalıqlar belgilengen hám sonday eken ol PKnin’ 1023-statyası 2-boliminde anıqlıq kiritedi.
Eger nızam hújjetlerinde basqasha tártip belgilenmagan bolsa hám tiyisli munasábetlerdiń mánisinen kelip shiqpasa, PKnin’ 58-bapı qaǵıydaları tómendegi talaplarǵa ham qollanıladı :haqiqiy bolmaǵan pitim boyınsha orınlanǵan zattı qaytarıw tuwrısındaǵı talaplarǵa (mısalı, pitim dúzilgen hám orinlangan, biraq PKnin’ 115-126 -statyalarında belgilengen tiykarlar boyınsha haqiqiy emes dep tabılǵan bolsa. Bunda tiyisli tiykarlar esapqa alınıwı shárt, mısalı, PKnin’ 123-statyası 2-bólimne kóre pitim haqiqiy emes dep tabilgannan ol boyınsha alınǵan mal-múlk mámleket esabina ótkeriliwi belgilengen); mal-múlkli tárepinen mal-mu’lkti basqanıń
nızamǵa qılap tárzdegi iyelegen talap qılıp alıw tuwrısındaǵı talaplarǵa (PKnin’ 228-230 -statyaları );minnetleme degi bir táreptiń basqa tárepke áne sol minnetlemeler munasábeti menen qaytarıw tuwrısındaǵı talaplarǵa ;
ziyandi, sonday-aq baylıq asırǵan shaxstıń insapsızlik menen etken minez-qulqları sebepli etkazilgan záleldi oraw tuwrısındaǵı talaplarǵa (bunda názerde tutilayotgan tiykar ziyanetkazish áqibetinde huqıqbuzar boyigan hám bul ǵayrıqonuniy alınǵan dáramatlardı qaytarıwı kerek bolǵan jaǵdaylar menen baylanıslı ).
Joqarida kórsetilgeni sıyaqlı, bul norma tek birdey mazmunda emes, ol jaǵdayda shárt xam ámeldegi: nızam hújjetlerinde basqasha tártip belgilengen bolmasa hám tiyisli munasábetlerdiń mánisinen basqasha qaǵıyda anglatilmasagina kórsetilgen talaplarǵa PKnin’ 58-bapı qaǵıydaları qollanıladı. Mısalı, pitim PKnin’ 116 yamasa 123-statyasına tiykarlanıp xaqiqiy emes dep tabılǵan bolsa, pitimdiń eki qatnasıwshısı xam ǵayrıqonuniy maqsetlerdi gózlegen bolsa, pitim boyınsha alınǵan zatlardı qaytarıwǵa salıstırǵanda PKnin’ 58-bapı qaǵıydaları qóllanbaydı. YOki basqa xolat-pıshıqsha onıń nızamlı iyesinen onı óltirmoqchi yamasa qiynamoqchi bolǵanda basqa shaxstomonidan alıp qoyılǵan, (pıshıqshanı ximoya qılıw maqsetinde). Bunday xolatda munasábet mánisiniń ózi mal-mu’lkti nızamlı iyesine qaytarılıwına jol qoymaydı.
Joqaridagi talaplar menen baylanıslı huqıqlardı ximoya qılıwdıń arnawlı puqaralıq huqıqıy quralları, ximoya quralları ámeldegi hám olar PKnin’ ózinde xam, arnawlı basqa nızamlarda xam bekkemlab qoyılǵan hám kúndelik ómirde keń qollanıladı. Biraq soǵan qaramay nızamda taǵı bir puqaralıq -huqıqıy ximoya sisteması názerde tutilmoqda.
Sol munasábet menen dástúriy hám traditsiyaǵa tán bolmaǵan ximoya usılları qatnası tuwrısında másele payda boladı. Egerde huqıqtı qóllaw ámeliyatındaǵı real haqıyqatlıqtan kelip shıqsak, óz ózinden ayan xa2. Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytarıw tuwrısındaǵı talaplardıń puqaralıq huqıqların qorǵaw tuwrısındaǵı basqa talaplar menen óz-ara baylanısıwı
Eger nızam hújjetlerinde basqasha tártip belgilenmagan bolsa hám tiyisli munasábetlerdiń mánisinen kelip chiqmasa, bul baptın qaǵıydaları, sonıń menen birge:haqıyqıy bolmaǵan pitim boyınsha orınlanǵan zattı qaytarıw tuwrısındaǵı ;mal-múlkli tárepinen mal-mu’lkti birovning nızamǵa qılap tárzdegi egaligidan talap qılıp alıw tuwrısındaǵı ; minnetlemeindegi bir táreptiń basqa tárepke áne sol minnetlemeler munasábeti menen qaytarıw tuwrısındaǵı ; ziyandi, sonday-aq baylıq asırǵan shaxstıń insapsızlik menen etken minez-qulqları sebepli etkazilgan záleldi oraw tuwrısındaǵı talaplarǵa salıstırǵanda qollanılıwı kerek.
Bul túsindirme bernip atırǵan statyada tiykarsiz bayıw minnetlemeleri tuwrısındaǵı normalarni puqaralıq huqıqların ximoya qılıw tuwrısındaǵı basqa talaplarǵa salıstırǵanda qóllaw ayrıqshalıqlar belgilengen hám sonday eken ol PKnin’ 1023-statyası 2-bólegine anıqlıq kiritedi.
Eger nızam hújjetlerinde basqasha tártip belgilenmagan bolsa hám tiyisli munasábetlerdiń mánisinen kelip chiqmasa, PKnin’ 58-bapı qaǵıydaları
tómendegi talaplarǵa xam qollanıladı :
Haqiqiy bolmaǵan pitim boyınsha orınlanǵan zattı qaytarıw tuwrısındaǵı talaplarǵa (mısalı, pitim dúzilgen hám atqarıw etilgen, biraq PKnin’ 115-126 -statyalarında belgilengen tiykarlar boyınsha xaqiqiy emes dep tabılǵan bolsa. Bunda tiyisli istesnolar esapqa alınıwı shárt, mısalı, PKnin’ 123-statyası 2-bólegine kóre pitim xaqiqiy emes dep tapilgach ol boyınsha alınǵan buyım-múlk mámleket tabısına ótkeriliwi belgilengen);
mal-múlkli tárepinen mal-mu’lkti basqanıń nızamǵa qılap tárzdegi egaligidan talap qılıp alıw tuwrısındaǵı talaplarǵa (PKnin’ 228-230 -statyaları );minnetleme degi bir táreptiń basqa tárepke áne sol minnetlemeler munasábeti menen qaytarıw tuwrısındaǵı talaplarǵa ;
ziyandi, sonday-aq baylıq asırǵan shaxstıń insapsızlik menen etken minez-qulqları sebepli etkazilgan záleldi oraw tuwrısındaǵı talaplarǵa (bunda názerde tutilayotgan tiykar ziyanetkazish áqibetinde huqıqbuzar boyigan hám bul ǵayrıqonuniy alınǵan dáramatlardı qaytarıwı kerek bolǵan jaǵdaylar menen baylanıslı ).

3.