Tema: XIX ásirdiń birinshi yarımıdaǵı qıyalıy sociyalizmnin’ ózine tán qásiyetleri. A. Sen-Simon, Sh. Furye hám R. Ouennin’ ekonomikalıq qarawları. Sotsialist-rikardoshilar (T. Godskin, J. Grey, J. Brey) lardin’ ekonomikalıq qarawları

3. Sotsialist-rikardoshilar (T. Godskin, J. Grey, J. Brey)lardin’ ekonomikalıq qarawları.
XIX ásirdiń 20 -30 jıllarında Angliya ónermentleri hám jumısshıları arasında sotsialistik ideyalar qáliplesti. Bul ideyalardı úyreniw menen jańasha jónelisti shólkemlestirgen ilimpazlar Jan Grey, Tóbeas Godskin hám Jan Breylar edi. Olar tiykarlanıp jumısshılar arasından kelip shıǵıp, mashqalalardi sheshiwde ǵárezsiz túrde óz qarawların járiyaladılar.
Tomas Godskin.
Ótken ásirlerde ilimiy informaciya hám publitsistika janr retinde ele birbiridan ajralmagan edi. T. Godskin dóretpeleri menen jaqınnan tanısar ekenbiz, bul jerde biz ilimiy izertlewlerdiń biziń oylawimizga kóre belgilerin tabamız. Áwele bul qoyılǵan máselege jaqınnan tiyisli bolıp tabıladı.
1827 jılda T. Godskin " Belgili siyasiy ekonomika" atlı kitapın daǵaza etdi, bıraq onıń tiykarǵı ideyaları aldınlaw 1825 jılda " Kapitaldıń daf etiwine qarsı miynetti qorǵaw" shıǵarmasında aytılǵan edi.
Dáslepki teoriyalerinde alım kapital óndiris shıǵarıwdan sırtda degen pikirdi bildirip, óz zamanlas ekonomist ilimpazlarına qarsı shıqtı. Onıń pikrine qaraǵanda, aylanba kapital ulıwma jıynalǵan zapaslar emes, mısalı, jumısshılar nanbayxanada nan jabıwadı, basqa jumısshılar bolsa onı satıp aladılar, sonday eken, aylanba kapital - bul zapas " jıynalma" emes, bálki " bar" miynet bolıp tabıladı.
T. Godskin tiykarǵı kapitaldı tóplanǵan miynet dep biladi, bıraq jumısshılarsız hesh qanday mashina hesh nárse islep shıǵara almaydı. Bunnan sonday juwmaq shıǵadıki, payda ótken miynet esabına emes, bálki kúndelıq miynet sebepli júzege keledi. Bıraq tiykarǵı kapital óz iyesi ushın miynetten ústinlıq qılıw quralı esaplanadı. Joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵınan T. Godskinnıń ekinshi tezisi kelip shıǵadı : kapitalıst tárepinen ózlestirip alınǵan payda jumısshılardıń miynetten alatuǵın tolıq ónim huqıqın buzıw bolıp esaplanadı. Bul zorlıqshılıq kapitalıstlar tárepinen miynettiń boysındirilishi bolsa, olardıń hákimiyat jumısshı ónimdi ózlestiredi. T. Godskin "... kapitalıstlar óz hallarınsha Rikardonıń bahanıń miynet teoriyasın buzıwadı, ol halda bul qanday nızam boldıqı, ol yamasa bul adamlardıń qálewine qarasa!... ",- dep jazadı.
Kapitalıstlar hesh nárse islep shıǵarmaydilar, bıraq olar ózlerin jumıs menen támiyinleytuǵın hám jetekshi dep jumısshılardı isentiredi. Bul jerde Godskin siyasiy ekonomikanı ayblaydi, sebebi ol bir waqtıniń ózinde de olardıń dawasın aqlaydı, da olardı xayron qolarli dárejede rawajlanıw hám de tsivilizatsiyanıń ullı hám múnásip quralı dep ataydi. T. Godskinnıń aytiwina qaraǵanda, jámiyettegi barlıq fond kapitalıstlar tárepinen ámelge asıriladı. Bıraq ónimdi óndiriske ketetuǵın ǵárejetlerdi hám kapitalıstga payda kórinisinde tegadigan ónimdi de tek jumısshı islep shıǵaradı. Payda kóp bolǵan tárepke jumıs haqi kem bolıwın kórsetip ótedi (Bul pikir Rikardoniki bolǵanlıǵın eslab óteylıq). Godskin bolsa bul pikirden uzaqlasqanlıǵın tómendegi mısallarda kóriwimiz múmkin. Kóylek hám eki jup etiknıń haqıyqıy bahası miynettiń málim muǵdarı esaplanadı. Bıraq ol yamasa bul tavardı qolǵa kirgiziw ushın jumısshı kapitalıst paydasına taǵı kóbirek miynet muǵdarın sarp etiw etiwi kerek. Godskin jumısshı islep shıǵarǵan hámme zat onıń ózine tiyisli bolıwı kerek dep jazadı. Bıraq hár bir jumısshınıń tiyiwin qanday belgilew múmkin? Óndiriste kesindi yigiruvchida, toqıwshında, oqartiruvchi hám boyawchida, olardıń hámmesi hár qıylı shaxslar bolıp tabıladı. Bul jerde miynet bólistirilgen. Olardıń hár biri bólek bir operatsiyanı atqaradı hám bunıń nátiyjesinde tayın ónim júzege keledi. Bunı qanday bolıw múmkin? " Men bul máseleni sheshiwdi jumısshılardıń ózlerine erkin sheshiw ushın beriwden basqa joldı bilmiymen". T. Godskin kapitalıstlarda eki funksiyanı ajratadı. Isbilermenler sıyaqlı, shólkemlestiriwshi hám oylap shıǵarıwshılar sıyaqlı olar da jumısshılar bolıp tabıladı. Bıraq kapitalıstlar hám kapitaldıń wákilleri sıyaqlı olar tek jumısshılarǵa zulm etiwshi quraldirlar. T. Godskin bunday xojayınlardı mámleketten shıǵarıp jiberiwdi maslaham bermas edi, biygana úlkelıqke jańa ashılıwshılıq hám uqıplılıq bolıp, mámleket degi qalǵan xalıqqa zıyan jetkiziw bolıp esaplanadı. Haqıyqıy ádalattı qayta tiklewdiń birden-bir quralı yamasa sharası, jumısshılardı kásiplıq awqamlarına birlestiriw bolıp tabıladı dep esaplaydı alım.
Jon Grey
J. Grey jaslıq jıllarındanok R. Ouen pamfletlarini oqıp, olardı úgit-násiyatlaw etdi. 1825 jılda ol óziniń " Insan baxti haqqında lekciyalar" kitapın baspa etdirdi. XIX ásirdiń 20 -30 jıllarında ingliz jumısshılarınıń ardaqlı kitapı bolǵan bul kitap R. Ouen tásiri astında jazılǵan edi. J. Greynıń pikrine qaraǵanda, jámiyet úsh kategoriyadagi adamlarǵa bólinedi: birinshisi jumısshılar, olar barlıq materiallıq baylıqlardı jaratıwshılar bolıp tabıladı. Ekinshisi shıpaker, oqıtıwshı hám basqalar bolıp tabıladı. Úshinshisi bolsa " ǵárezsiz klasslar" bolıp tabıladı. " Bul ǵárezsiz klasslardı quraytuǵın kisiler eki qıylı jaǵdayǵa baylanıslı. Birinshiden, átirapdagilarnıń miynetsevarligiga, ekinshiden naxaqlıqtiń bar ekenligine. Bul bolsa olar ústinen húkimranlıq qılıw múmkinshiligin beredi. " J. Greynıń qarawlarında siyasiy zorlıqtan júz ugirishga hám ádillıq ideyalarına tınısh jollar menen erisiwge shaqiriqni ushırasıwımız múmkin.
Alımdıń pikrine qaraǵanda, jámiettiń tiykarın ayırbaslaw munasábetleri quraydı. Kisiler arasındaǵı basqa barlıq munasábetler bolsa mine sol munasábetler ústine qurıladı. Jarlılıqtıń bas baslawshısı bolsa báseki bolıp tabıladı. " Tek sawda tártipleriniń tolıq ózgeriwi insanlar baxtsaodatiga alıp keledi".
1831 jılda J. Greynıń " Social tártip", " Ayırbaslaw tiykarları haqqında háreket" atlı dóretpeleri daǵaza etildi. Bul dóretpeler siyasiy ekonomikaǵa tiyisli dóretpeler esaplanıp, ol jaǵdayda islep shıǵarıw, bólistiriw, xalıq orını, salıq hám salıqqa tartıw máseleleri, sonıń menen birge jámiyette ayırbaslaw rejimin qayta shólkemlestiriw kórsetiledi.
Ulıwma milliy sawda palatası shólkemlestirilip, ol barlıq tarmaqlar - dıyxanshılıq, sanaat hám sawda jumısları basqarıwdı quraydı. Jer hám kapital iyeleri óz múlkin usı basqarıw apparatına bir yilcha aldınan belgilengen sıylıq esabına tapsırıp, ózlerin túrli táwekellerden tek etediler.
Barlıq xojalıq jumıslarına basshılıqtı palata tapsırigiga kóre hámeldarlar yamasa oqımıslı adamlar júrgizediler. Sanaat hám awıl xojalıǵı ónimleri milliy sawda bazalarında saqlanıp sol jerden sawda dúkanlarına satıwǵa shiǵarıladı.
Ulıwma milliy mekeme shólkemlestirilgen joba tiykarında jumıs alıp barıp, tovarlar bahasın islep shıǵarıw ózine túser bahasın qoplaydigan dárejede hám hátte payda keltiretuǵın dárejede belgileydi. Jumıs haqlari bolsa hesh qanday mániske iye bolmaǵan qaǵaz pullar menen tolıqnadı. J. Grey óziniń " Xalıq baxtsızlıǵına qarsı tuwrı qural" atlı pamfletida jumısshı pulları ideyasın rawajlantıradı. Bul jumıs waqtı hám ortasha miynet bahosini tastıyıqlaytuǵın kvitansiya jumısshılarǵa dúkanlardan soǵan loyik ónimlerdi satıp alıw imkaniyatın beredi. " Jumısshı pullari" sol dáwirde túrli kórinislerde Prudon hám Brey sıyaqlı ilimpazlar tárepinen de usınıs etilgen edi.
Jon Brey
J. Breynıń " Miynetke salıstırǵanda ádalatsızlıq jáne onı saplastırıw jolları" atlı kitapı 1839 jılda baspa etildi. T. Godskin hám J. Greynıń pamfletlari sıyaqlı Breynıń kitapı da úlken dańq shıǵardı. Ol da jumısshılar arasından jetisip shıqqan bolıp, baspahonada hárip teriwshi hám muqaba etiwshi bolıp jumıslar edi. Óziniń qarawlarına kóre J. Brey da Grey sıyaqlı jumısshılardıń klasıy gúresine qarsı edi. Onıń tiykarǵı kitapı " Xalıq xartiyasi hújjetleri" daǵaza etilgennen bir jıl keyin shıqtı. Xartiyanıń tiykarǵı mazmunı Britaniya saylaw sistemasın demokratlash edi (putkil xalıq saylaw huqıqı, jasırın dawıs beriw, kandidatler múlkshilıq senzlarni bıykarlaw hám basqalar ). Chartizm háreketi de naǵız ózi dáwirden baslanıp, oǵan J. Breynıń shıǵarması shaqiriq retinde xızmet etdi. Dúnyada ádalatsızlıqlar qay jerden payda bolıwın, jámiyet hám mámleket ne ekenligin, miynettiń zárúriyatı, kapital jiynaw hám ayırbaslaw qásiyetlerin úyreniwge óz itibarın qaratdı. J. Brey sonday dep jazadı : " Ádalatlı basqarıw princpında hámme ónimlerdi bahalab, ayırbaslaw, islep chiqazishga sarp etiw etilgen pútkil ǵárejettiń jıyındısı menen belgilenar edi, baylıq teń basma-bas almasıw etińar edi. Usınıń menen birgelıqte júdá áyyemginen jámiyette joqarı dárejede teńsiz ayırbaslaw sisteması húkim Surar edi: jumısshılar kapitalıstlarga jıl dawamında miynet eter edi hám ornına yarım jıllıq miynettiń ma`nisin alar edi. " Tap bulmannan, hesh shama etilmegen individlerdiń fizikalıq hám intellektual kúshleri ishinen baylıq hám hákimiyattıń teńsizligi kelip shıǵadı.
Tap sol ayırbaslaw teńsizligi bir klasqa hesh nárse menen shuǵıllanmaslıqni hám dábdebeli jasawdı támiyinleydi, basqa bir sinfni salmaqli miynetke mahkum etedi.
J. Brey sonday deydi: " Siyasiy ekonomistlerdiń tas-diqlashicha hár bir ayırbaslaw óz-ara mápli bolıp tabıladı. Aslini alǵanda bolsa kapitalıst menen jumısshı ortasında hesh qanday ayırbaslaw joq! Jumısshı kapitalıstga óziniń miynetin beredi, al, kapitalıst oǵan ne beredi? Kapitalıst ayırbaslaw ushın yamasa miynetti, yamasa kapitaldı beriwi múmkin. Kapitalıst hesh qashan miynetti bere almaydı, sebebi ol miynet etpeydi. Usınıń menen birge kapitalıst kapital da bermeydi, sebebi onıń kapitalı kamaymaydi, bálki kópayadi. Jumısshınıń miyneti ornına kapitalıst ne beredi? Jumısshınıń bir háptelıq miyneti ornına kapitalıst hám menshikli mukl iyeleri oǵan ózleriniń sol hápte ishinde alǵan baylıqlarınıń bir bólegin berediler. Basqasha etip aytqanda, olar jumısshınan qandayda zat aladılar, biraq ornına hesh nárse bermeydilar".
" Hesh kim dúnyada qanday da tuǵma yamasa tábiyǵıy baylıqqa iye emes,- dep dawam etedi J. Brey,- tábiyaat insaniyatqa neiki bersa, bul miynetke bolǵan qábiletinen bolıp tabıladı. Sonday eken, eger kimdir hesh qashan miynet etpesten baylıqqa iyelıq qilsa, bul baylıq oǵan tiyisli bolıwı ádalatsızlıq bolıp tabıladı. Ol ózleriniń miynetleri ornına júzege alıp kelgen insanlarǵa tiyisli bolıwı kerek, sebebi kapital óz-ózinen júzege kelmeydi. Angliyanıń úlken kapitalları jaratılıw Principi boyınsha kapitalıstlarga tiyisli bolıwı kerek emes (olar onı ózleri islep shıǵarmaydilar). Bul ayırbaslaw Principi tiykarında da bolǵan emes, yaǵnıy olar kapitaldı óz miynetleri ornına ayir-baslap alǵanları joq. Miyraslar huqıqı tiykarında da emes (bul baylıqlardıń miyrasxorı joq ). qaysı qapıka qaramaylıq, miynetkesh kisi menen puldor ortasındaǵı shártnama ádalatsızlıq hám jalǵanshılıq menen tamamlanadı. " J. Brey juwmaq etip, hesh qanday siyasiy saylaw reformaları bul tártipti ózgertirmeydi, deydi. Ámeldegi tártip degi jumısshılar jamayı qanshellilıq sanalı, joqarı ruwxıylıqlı yamasa miynetsevar kúsh bolıwınan qaramastan, tuwrılap bolmaytuǵın qullıqka mahkumdirlar. Sonıń menen birgelıqte ol jumısshılar jamayınıń gúresi adamlarǵa qarsı emes, bálki basqarıw princpına qarsı, ol kapitalıstlar menen yamasa kapital menen emes, bálki kapitaldı qollaw usılı menen ekenligin uqtiradi.