Tema: XIX ásirdiń birinshi yarımıdaǵı qıyalıy sociyalizmnin’ ózine tán qásiyetleri. A. Sen-Simon, Sh. Furye hám R. Ouennin’ ekonomikalıq qarawları. Sotsialist-rikardoshilar (T. Godskin, J. Grey, J. Brey) lardin’ ekonomikalıq qarawları

A. Sen-Simon, Sh. Furye hám R. Ouennin’ ekonomikalıq qarawları.

Fransiyada burjua revolyuciyaınan keyin kapitalizm taǵı tez rawajlandi. Jámiyet aldında turaqlı túrde kese bolıp qalǵan jańa sorawlarǵa fransuz oyshılı Sen-Simon birinshi bolıp juwap beriwge urındı.
Anri Klod de Rebrua Sen-Simon (1760 -1825 yy.) Fransiya qıyalıy sociyalizminıń wákilsi bolıp, 1789 -1794 jıllardaǵı fransuz revolyuciyası menen zamanlas edi. Ol aristokratlar shańaraǵınan kelip shıqqan bolıp, tómendegi ataqlı dóretpelerdiń avtorı bolıp tabıladı: " Sanaat sisteması haqqında", " Insan haqqındaǵı pán ocherklari", " Sanaat yamasa siyasiy, ruwxıy hám filosofiyalıq oy-pikirler", " Jańa xristianlıq" hám basqalar.
Sen-Simon arnawlı ekonomikalıq izertlewlerdi ámelge asırmadi, bálki tiykarǵı itibardı social máselelerge qaratdı. Ol pútkil jaqsı jámiyet tuwrısındaǵı umidini aqıl -aqılka, bilimge baylanıstırdı ; ol insannıń aqlidrokini tariyxıy processtiń tolıq hákimi hám basshısı retinde bildi, jámiyeti jaqsı tárzde qayta qurıw jolların úgit qılıwdı bolsa óz táliymatı ámelge asırılıwınıń bas quralı dep esapladı.
Fransuz bilimparvarlaridan parq etip, Sen-Simon óndiristegi insan iskerligi, múlkshilıq formaları sıyaqlı ekonomikalıq faktorlarǵa úlken baha berdi. Ol " Dáslepki davr", " qulchilıq", " Orta ásirler", " Házirgi davr" hám " Altın asr" larni bólek ajıratıp, sociallıq-ekonomikalıq formatsiyalarni kórsetip ótti. " Házirgi davr" (yaǵnıy XIX ásirdiń ekinshi yarımı ) ótiw dáwiri dep belgilenip, "... bul dáwirde, dep jazadı Sen-Simon, ilimpazlar, isbilermenler hám jumısshılardan ibarat sanaatshılar qáliplesedi, olar patsha húkimeti menen birgelıqte ádil jámiyeti qurıwları kerek, bul bolsa óz gezeginde " Altın asr" ga kirip keliwdi támiyinleydi."
Sen-Simon óziniń tariyxıy koncepciyasından kelip shıǵıp, házirgi dáwirdi úyrenip barıw ushın ótken dáwir názer taslaw kerekligini aytıp, " hár bir bólek alınǵan dáwir oy-pikirinde júdá júzeki, hátte nadurıs juwmaqlardı beredi, sónib baratırǵan ótken zaman qaldıqları tuwılıp kiyatırǵan keleshek menen qarıwtirib jiberiledi", dep kórsetedi.
Tariyxıylıǵına qaramay Sen-Simonnıń jámiettiń rawajlanıw konsepsiyası idelistik edi, sebebi onıń tiykarın pán rawajlanıwı, ań hám ideyalar gúlleniwi tashkil etardi.
Bıraq onıń idealistik tariyxıy koncepciyasında ayırım materialistik pikirler de joq emes. Atap aytqanda, Sen-Simon qalalar, sanaat hám sawdanıń rawajlanıwı burjuaziyanıń qáliplesiwine sebep bolǵanlıǵın, ekonomikalıq jaǵday bolsa, múlkshilıqke tobe' bolǵan, ayriqsha social -tariyxıy formalardı payda etiwin aytıp ótedi. " Húkimet hám basqaruniv belgileytuǵın nızam da,- dep jazadı ol,- miynet párawanlıǵın tolıq támiyinley alatuǵın múlkshilıq hám odan paydalanıwdı belgileytuǵın nızam sıyaqlı úlken áhmiyetke iye emes" (Haqıyqatlıqtan da, házirgi waqıtta respublıqamız hám qońsılas ǵárezsiz respublıqalar ekonomikalıq rawajlanıwında múlkshilıq hám múlkshilıq formaları haqqında qabıl etilgen nızamlar áhmiyeti úlkenligin eslep kóriń).
Sen-Simonnıń bolajaq ádalatlı jámiyeti industrial sistema dep atalıp, ol industrial jámiyet iri sanaat óndirisi bazası tiykarında rawajlanadı, sanaat - bólek joba tiykarında, basqarıw bolsa birden-bir industrial oray arqalı ámelge asıriladı dep esaplaǵan edi.
Sanaat óndirisiniń rawajlanıwı hám ónimlerdi bólistiriw ilimpazlar tárepinen alıp barıladı. Úlken tájiriybege iye bolǵan sanaat kapitalıstlari basqarıwdı shólkemlestiriw menen gúmira boladılar, jumısshılar bolsa islep shıǵarıw jobaların orınlaw ushın jigerli túrde miynet etiwleri zárúr bolıp tabıladı.
Sen-Simon jańa social shólkemdi payda etiwde, ásirese sanaatda anarxiyaga (húkimecizlıqke) jol qoyılmawıǵa hám joba tiykarındaǵı oraylıq basqarıwǵa úlken itibar beriwdi usınıs etedi. SenSimon qarawlarına kóre, erkin básekine tiykarlanǵan social tuzim bul tugab baratırǵan feodalizmdan jańa ideal jámiyetke ótiw dáwiridagina emes, bálki revolyuciyalıq háreketlerden holi minch hám tez pátda social teńlıqke tiykarlanǵan " industrial jámiyet" ga ótiw dáwiri ham bolıp tabıladı. Ádalatlı " industrial jámiyet" qurılısı haqqındaǵı óziniń oy-pikirlerinde ol ilmu-pán hám aldıńǵı teoriyalerge joqarı baha berip, kelesi jańalıqlardı tariyxıy anıq dep esaplaydı. Usınıń menen bir qatarda Sen-Simon óziniń " industrial jámiyet" ida basqa qıyalıy sociyalistler sıyaqlı keri klasslardı joǵalıp ketiwi hám hákimiyat tárepinen siyasiy funksiyalarǵa salıstırǵanda ekonomikalıq funksiyalarǵa úlken itibar beriwin shama etedi. Bıraq mına nárseni ayrıqsha atap kórsetiw zárúrki, qıyalıy sociyalizmniń basqa barlıq wákillerden parq etip Sen-Simon sociyalizmda jeke menshikshilıq bolıwın biykar etpeydi, bálki áyne jeke menshikshilıq hám odan paydalanıwdı tártipke salatuǵın nızam zárúr ekenligin kórsetip ótedi.
Sonıń menen birge, alım óz qarawlarında anarxiyaga insanlarǵa zıyan jetkeziwshi basqarıw dep qaray onı sın pikir etedi. Ol ámeldegi ózgerisler Tezlıq menen rawajlanıp mámlekettiń tolıq kámalatini támiyinleydi, insanlar bolsaerishishlari múmkin bolǵan teńlıq hám ásirese aǵıl-tegilchilıqka tek sol " industrial jámiyet" járdeminde jetip baradılar deydi. Eger SenSimon jańa social basqarıw princpınıń hádden tıs uǵımsız tábiyat kórinisin suwretlegen, sol jámiyetke barıwdıń nadurıs jolin kórsetken bolsa da, onıń birpara shamaları úlken keleshekke iyelıq etiw edi. Ol proletariatnıń teoretiksi emes edi hám usınıń sebepinen onıń tariyxıy rolin tushunmadi. Áyne waqıtta ol jumısshılar jaǵdayınıń qanshelli salmaǵın kórdi. " Meniń maqsetim,- dep jazǵan edi ol,- Evropadaǵana emes, dúnyada da sol klasstıń táǵdirin jeńillestiriwden ibarat". Ol mámleketti " adamlardı basqarıw qurali" den islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, pán hám kórkem óner rawajlanıwın támiyinlew, yaǵnıy " zatlardı basqarıw qurali" ga aylandırıw, tártip, arqayi’nlıqti baqlawdı bolsa jámiyetshilıqke tapsırıw kerek degen ideyanı ilgeri surdi. Sen-Simonnıń jańa industrial sisteması sotsialistik jámiyet emes edi, sebebi ol jaǵdayda jeke menshikshilıq, kapital jiynaw, bankirlar hám isbilermenler klassları ele bar edi. Bul bolsa óz gezeginde putkil xalıq miynetine tiykarlanǵan rejeli keń islep shıǵarıwdı biykar etedi.
Sen-Simon shıǵarmalarınıń tiykarın industrial jámiyetti sın pikir quraydı. Ol islep shıǵarıw hám bólistiriw degi anarxiyani, báseki, xalıq ommasinıń jarlılesiwi hám jumısshılardıń xor-zar jaǵdaydaligini kapitalizm illeti dep esaplaydı. Alım jumısshılar, kapitalıstlar hám sawdagerlerdi bir klass wákilleri dep, olardı industriallar dep atadi. Feodal jámiyetiniń hákim klassları bolǵan dvoryanlar, ruxaniylar hám basqa hámeldarlardı bolsa paydasız, kereksiz klasslar dep esapladı. Sonı da aytıw kerek, Sen-Simon industrial jámiyetti ilimiy túrde sın pikir etpedi. Ol burjua jámiyeti baǵınıwı zárúr bolǵan ekonomikalıq nızamlardı itibardan shette qaldırdı.
Sen-Simon táliymatların úgit qılıwda onıń shákirtleri O. Rodrig, v. Anfonten hám O. Bazarlar úlken rol oynadılar. Olar " Sen-Simon táliymatı" kitapın baspa etdirib, onıń teoriyalıq qarawların boyitdilar. bıraq bul ilimpazlar da burjua jámiyetiniń tiykarǵı klassları hám olar ortasındaǵı klasıy gúres mánisin tolıq tushunmadilar, nátiyjede XIX ásirdiń 30 -jıllarına kelip, Sen-Simon mektep tar sheńberge aylandı hám tarqalıp ketti.
Fransuz qıyalıy sociyalizminıń taǵı bir iri wákilsi Fransua Mari Sharl Furye bolıp tabıladı (1772-1837 yy.). Ol Bezanson qalasında sawdager shańaraǵında dúnyaǵa kelip, pútkil turmısı dawamında sawda menen shuǵıllandı. Bos waqıtlarında óz maǵlıwmatın toltırıp, ǵárezsiz túrde fizika, astronomiya hám filosofiya pánleri menen shuǵıllandı, social izertlewlerdi ámelge asırdı. Sharl Furye óziniń " Tuwrı háreket hám ortaq táǵdirler teoriyası", " Ulıwma birlıq teoriyası", " Sawda jalataylıǵı haqqında", " Jańa sanaat dúnyası jáne social dúnya" atlı dóretpeleri hám qatar maqalalarında kapitalıstik jámiyeti keskin sın pikir bıdırdı jáne social ádalatlı jámiyet qurıw programmasın islep shıqtı. Onıń súwretlewinshe, insan ózi jasap atırǵan jámiettiń barlıq jaramas illetlerinen tazalanıwı kerek, sonday social basqarıw princpı ornatıw kerek, bul basqarıw princpı insannıń jetilisiwine, intaların tolıq kórinetuǵın etiwine, mútajlıqlerin qandırıwǵa múmkinshilıq bersin.
Sh. Furye adamlıq jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwın úyreniwge óziniń úlken úlesin qosdı. F. Engels " Anti Dyuring" shıǵarmasında sonday degen edi: " Ótken zamandıń tiykarǵı etap (basqısh ) larida Sh. Fur'enıń danıshpanlıǵı keń kórinetuǵın boldı. Ol jámiyet óz rawajlanıwda jabayılıq, patriarxalchilıq, varvarlıq hám tsivilizatsiya (mádeniyat ) basqıshların basıp ótkenligin kórsetip berdi". Bunday bólistiriw sonday bolsada islep shıǵarıw rawajlanıwı dárejesin esapqa alǵan bolsada, bıraq islep shıǵarıw munasábetleriniń xarakterin hám materiallıq óndiriste islep shıǵarıw usılınıń túrlisheligin biykar etedi. Sol sebepli varvarlıqka qul iyelewshilıq hám feodalizm sıyaqlı túrlishe sociallıq-ekonomikalıq jámiyetler kiritiledi. Civilizatsiya dáwirin bolsa ol kapitalizm payda bolıwı menen baylanıstıradı. Bıraq sonı da aytıw kerek, onıń qarawlarına tán ózgeshelıq hár bir dáwirdiń tiykarǵı faktorı retinde tek islep shıǵarıw dárejesingine emes, bálki insan intaları hám tábiyaatı muwapıqlıǵın da bólek ajıratıp kórsetiw bolıp tabıladı.
Sonday etip, áne sol jaǵdaylar arnawlı birliginiń payda bolıwı óz gezeginde tsivilizatsiyalar ornına hár tárepleme rawajlanǵan assotsiatsiyalar (awqamlar ) tashkil tabıwına sebep boladı.
Industrial jámiyetti sın pikir bıdırdıw Sh. Furye táliymatınıń eń kúshli tárepi bolıp tabıladı. Jámiettiń jańa sotsial shólkemi júzege keliw etilmese, islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı miynet ahliga baxıt emes, bálki kúlpet keltiredi, deydi ol. " Burjua tsivilizatsiyalarinıń ayriqsha ózgesheligi,- dep jazadı alım,- tártipsiz óndiris shıǵarıwdan ibarat. Baylıq kópaymoqda, biraq islep shıǵarıwshı insan áne sol kóbeyip baratırǵan baylıqtan payda kóriwshi bolıp atırǵanı joq" (Sh. Furye. Izbrannóye shashineniya. T. II, M., 1954, str. 68). Ol xalıqtıń ayırım bólegi paydasız, parazit turmıs keshirip, ezilgen miynetkesh xalıqtıń ekspluataciya etiliwi esabına jasap atırǵanın aytıw menen birge, bunday jámiyet xalıqtıń barlıq qatlamların tolıq támiyinlew múmkinshiligine iye emes degen juwmaqqa keldi. Sh. Furye ásirese kapitalıstik sawda kemshilıqlerin, odaǵı hiylekerlıq, alıp satarlıq hám jalataylıqtı fosh etedi. " Eger biz Sen-Simonda,- dep jazǵan edi. F. Engel's, oylawdıń danıshpan keńligin, sonıń nátiyjesinde onıń qarawlarında eń sońǵı sociyalistler nomuntazam ekonomikalıq pikirleri derlıq hámmesiniń urıqları aytilganini kórsek, Sh. Furye ámeldegi social basqarıw princpın sın pikir etpegenligin, bul sın pikirde sap fransuzcha ótkir zehnnıń, analiznıń oǵada tereńligi menen qosıllıǵin kóremiz, ol burjua dúnyasınıń barlıq materiallıq hám ruwxıy nasharlıǵın taqatsızlıq menen fosh etip tasladı... " Rasında, da Sh. Furye óz dóretpelerinde tekǵana ámeldegi jámiyeti bálki klassik ekonomikalıq mektep wákilleri joqarı baha berip atırǵan erkin básekine tiykarlanǵan ekonomikanı da hám ulıwma klassiklarni ózlerin da keskin sın pikir etedi. Onıń pikirine kóre erkin básekine tiykarlanǵan ekonomika sawdagerler hám sawda agentler sanın kereksiz dárejede asırıp jibergen bolıp bul bolsa tiykarǵı kemshilıqlerdi itibardan shette qaldırǵan. Sh. Furye civilizatsiya jámiettiń kemshilıqleri dep tómendegiler belgileydi: social patrat; xalıq orının artıp barıwı ; jarlılıqtı kúshaytiruvchi industrializm hám basqalar. Bıraq Sh. Furye industrial jámiyetti hár tárepleme sın pikir etken bolsada, basqa qıyalıy sociyalizm namoyan-deleri sıyaqlı ol da reformalar jolı, úgitti keńeytiw menen ekspluataciya, ádalatsızlıqka qarsı gúresip, " ádil jámiyet" tárepke barıwshı boldı. Keleshek jámiettiń tiykarǵı yacheykasi bir neshe islep shıǵarıw assotsiatsiyalaridan ibarat falanga (jámáát) bolıp tabıladı. Falanganıń hár bir aǵzası miynet qılıw huqıqına iye bolıp, miynet zawıq baǵıshlashi, adamlardıń mútajligine aylanıwı kerek. Sh. Fur'e sol waqıtta qıyınshılıq dep esaplanǵan miynet qanday etip insan ushın xuzur-halovatga aylanıwı múmkin degen máseleni ortaǵa qóyadı. Ol burjua huqıqı sistemasın sın pikir etip, miynet qılıw huqıqın birinshi orınǵa qóyadı, miynet qılıw huqıqı bolmasa qalǵan hámme huqıqlardıń qadri joq dep esaplaydı. Onıń miynet jarısı tuwrısındaǵı, miynetti insannıń ǵayrat -ǵayratlılıqı kórinetuǵın bolatuǵın dóretiwshilıq processga aylandırıw haqqındaǵı ideyaları unamlı áhmiyetke iye esaplanadı.
Angliya - sanaat awdarıspaǵın ámelge asırǵan birinshi mámleket bolıp, kapitalizm onda tez hám batırlıq menen rawajlandi. Bul hal tábiyiy, Angliya qıyalıy sociyalizminıń ayriqsha ózgeshelıqin belgilep berdi. Ol jeke menshikshilıqding barlıq kórinislerin biykarlap, fransuz sociyalistlerinıń industriallar jámiyeti, túrli awqamlarına beyimligi joq edi. Siyasiy ekonomikanı proletariat máplerine xızmet etdirishga háreket kommunistlıq jámáátler shólkemlestiriw tájiriybelerin qollaw hám aqır-aqıbetde tınısh jol menen jańa " ádil jámiyet" ni qurıw múmkinshilıqlerin tastıyıqlawǵa urınıw bul mektepke xos bolıp tabıladı.
Angliya qıyalıy sociyalizminıń payda bolıwı hám rawajlanıwı Robert Ouennıń (1771-1858 yy.) turmısı hám dóretiwshilıq iskerligi menen baylanıslı. Ol Arqa Uelsda ónerment shańaraǵında dúnyaǵa keldi. Mektepti tugatgach, ózi ǵárezsiz shuǵıllanǵan, jaslıq jıllarındayoq miynetkeshligi, isbilermenligi menen ajralıp turǵan. R. Ouen 1800 jıldan baslap Pyu-Lenark (Shotlandiya ) dagi yigiruv kárxanasında basqarıwshı bolǵan, sol jıllarda ol jaǵdayda insaniyattı qutqarıwdı maqset etken reformashılıq ideyaları qáliplesedi. Azmaz keyin (1820 jıldan baslap) qıyalıy sociyalizmga tán bolǵan pikirler hám úgitke tiykarǵı itibardı qaratadı. R. Ouennıń " Jámiyetke jańasha qaraw yamasa xarakterdi qáliplestiriw haqqında tájiriybeler", " Jańa etikalıq dúnya kitapi", " Ádalattı almasıw bazari", " Ullı milliy óner birlespei" dóretpelerinde onıń sotsialistik joybarları aytılǵan bolıp tabıladı. Ol kapitalıstik jámiyeti sın pikir etip, onıń xalqqa qarsı mánisin ashıp beredi. Barlıq mulkni umumnıń múlkine aylantıratuǵın, jarlılıq joǵalatuǵın, miynet japa -qaranǵilıqtan baxtsaodatga aylanatuǵın kommunistlıq jámáátler dúziw pikirine keldi. Sol maqsetke irkinish beretuǵın ush tosıq bar deydi ol. Bul ush illet: jeke menshik, dinge sıyınıw hám burjuacha neke bolıp tabıladı. Biraq alım kapitalıstik rawajlanıwdıń obiektiv nızamın tushunmadi, klasslar gúresin biykar etdi. Jańa basqarıw princpı jańa jol menen yamasa tınısh jol menen qurıladı hám oǵan tınısh jol menen ótiledi, dep ishondi. R. Ouennıń joybar jáne social programmaları fransuz qıyalıy sociyalistleridan parq etip, talay anıq hám ámeliyligi menen ajralıp turadı. Ol jumısshılar miynetin jeńillestiretuǵın jaslar hám ǵarrılar miynetinen tungi jumıs waqtında paydalanıwdı qadaǵan etken, xoshametlewdi shólkemlesken, ol Angliyanıń dáslepki fabrika nızamshılıǵınıń tiykarlawshilerinen edi. R. Ouen ekonomikalıq qarawlarınıń xarakterli ózgesheligi sonnan ibarat, ol burjua siyasiy ekonomikasın biykar etken fransuz qıyalıy sociyalistleridan parq etip, óz teoriyalerin jaratıwda Rikardonıń bahanıń miynet teoriyasına tayanadi. Ol Rikardodan keyin bahanıń tiykarǵı derekyi dep miynetti esapladı. Jeke menshik menen bir qatarda miynet menen kapital ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar baslawshısı dep pul esaplandı.
R. Ouen bahanıń jasalma ólshewi bolǵan puldan waz keship, miynet ǵárejetleriniń ekvivalenti retinde " jumısshı pullarini" engiziwdi usınıs etedi. Ol Kapitalıstik islep shıǵarıwdı qaytaldan tuzib " islep shıǵarıw awqamlarini" shólkemlestiriwge háreket etdi.
Bıraq bul urınıslar paydasız bolıp shıqtı, sebebi kapitalıstlar óz kárxanaların qálegen satıw haqqında oylamaǵan bolsalar, kásiplıq awqamları satıp alıw ushın múmkinshilıqleri joq edi. R. Ouen birinshilerden bolıp T. Maltusnıń " xalıq orıni" nızamına qarsı shıqtı. Ol miynetkeshlerdiń dárdeserge túsip qalıwına xalıq sanı artıp barıwı emes, bálki ámeldegi ónimlerdiń ádalatsız bólistiriliwi sebep bolıp atır, dep kórsetedi.
R. Ouen qıyalıy sociyalizmi jáne onıń reformashılıq iskerligi qaramaqarshi xarakterde bolıp tabıladı. Ol jumısshılardıń máplerin qorǵaw etip, baylıq miynette jaratıladı, dep kórsetiw menen birge áyne waqıtta jumısshılarǵa itibarsız passiv rol belgileydi, kapitalıstlarni bolsa tiykarǵı kemshilıq qaniqarsiz tárbiyada dep aqlawǵa háreket etedi. Bıraq alım qarawları hám iskerliginde qarama-qarsılıqlar bolıwına qaramay, onıń ayırım tájiriybeleri joq qılıw bolǵan bolsada, ulıwma alǵanda R. Ouennıń ideyaları unamlı áhmiyetke iye bolıp, Angliya jumısshılar háreketi rawajlanıwında úlken rol oynadı. Ol óziniń kóplegen dóretpelerinde jámiyeti tuwrı shólkemlestiriw konsepsiyaların ilgeri suradi. Olardıń bachasida xar bir fuqoro ushın miynettiń májburiyligi, jámiettiń eń áhmiyetli principlerıden dep esaplanadı. Sonıń menen birge R. Ouennıń islep shıǵarıw awqamlarında jumısshı pulların ornı modiy baylıqlar odilona bólistiriw máselelerin hám umumman jeke menshikchilıqka berilgen baha sol dáwir ushın úlken áhmiyetke iyelıq etiw edi.