Tema;Aristoteldin psixologiyaliq ideyalari

Tema;Aristoteldin psixologiyaliq ideyalari
Reje;
1.Arastudin omir joli
2.Onin doretiwshiligi
3.Aristoteldin psixologiyaliq ideyalari

Arastu-(eramizdan aldingi 4 asir)barliq zamanlardin alimlari ushin ustaz esaplangan ulli grek filosoflarinan biri.Eramizdan aldingi 384-jilda Egey tenizi boyindagi Stagir qalasinda tuwilgan.Ellada quraminan ajralip shiqqan bul garezsiz mamleket kiyinrek Makedoniya tasirine tusedi.Arastudin akesi Nikomax shipakerler nasilinen bolip,Makedoniya shaxi Eminta 3 sarayinda xizmet qiladi.

Arastudin akesi Makedoniya shaxinin balasi Filip 2 menen dos edi.Filip 2 taxtqa shiqqannan son,Arastu onin balasi Iskenderge ustazliq qila basladi.Arastu kishkeneliginen medicinada akesine jardem berip jurer edi.369-jilda 15 jasli Arastu ata-anasinan jetim qaladi ham shipakerlik kasibin tutadi.Arastu 367-jilda Afinada belgili Aflatun akademiyasina oqiwga kiredi ham sol jerde 12 jil Aflatun filiosofiyaliq mektebinde shakirtlikti oteydi.Son sol akademiyada muddarislik qila baslaydi.Aflatun shagirti Arastu menen maqtanar edi ham oni basqa aqilsizraq shagirdi Ksenokratqa tenep’’Birisin qamshi menen urip turiw,birisinin jilawin tartip turiw kerek’’der eken.
347-jilda Aflatun oliminen son,Arastu ogan bagishlap marsiya jazadi.Akademiyani basqariw Aflatunnin bilimsizrek jiyeninin qolina otkennen son,Arastu dosti Ksenokrat penen birge Afinadan shigip ketedi.Odan kiyin Arastu Kishi Aziyadagi Asoss qalasina kelip qaladi.Bul jerde Aflatunnin eki shagirdi awil hakimi Germiyga filosofiyadan ustazliq qilar edi.Arastuda olar qatarina qosiladi.Bul jerde ol bilimlerin terenlestiredi ham hakim Germiydin jiyeni Piyfayaga uylenedi.Ush jildan son ol shanaragi menen qonsi Lesbos aralindagi Mitilenaga koship keledi.Bul arada Asos hakimi Germiy Makedoniyaga sadiqligi ushun grekler qolinda qahramanlarsha olim tabadi.Ellada qahramani spatinda ogan Delfa qalasinda haykel ornatiladi,Germiy oliminen aldin filosof doslarina xat jollap,filosofiyaga,adillikke azgana bolsada qiyanet qilmaganligin bildiredi.340-jillarda Arastu Makedoniya paytaxti Pellaga Filip 2 tarepinen shaqirtilip,13 jasli Iskenderge ustaz etip tayinlanadi.
Arastu Iskenderdi Xomerdin’’Eliyada ‘’ dastaninda qollangan qaharmanlar ruwxinda tarbiyalaydi. Kiyinshelik Iskender’’Men Arastudi akem qatari hurmetliymen,sebebi akem magan omir berdi,Arastu omir qadiryatlarin berdi’’,degen eken.339-jilda Iskender akesi qatari padshax bolgannan son,Arastu tuwilip osken jeri Stagir qalasina qaytadi.Filip 2 waqtinda wayran etilgen bul qalani Iskender ustazi hurmeti ushin tiklep beredi.Onin ushin Stagir xalqi Arastuga minnetdarshiliq bildirip,har jili onin hurmetine bayram otkiziletugin boldi.
Eramizdan aldingi 336-jilda Arastu omirinin ekinshi Afina dawiri baslanadi.Eliw jasinda,aqili jetisken waqtinda Arastu Afinada Iskenderge nayip bolip turgan lashkerbasi Antiypatr jardeminde oz akademiyasin-filosofiya mektebin ashadi.Afinanin shigis tarepindegi LIkey baglarinda qiyabanlar quriladi.Bul qiyabanlar grekshe Periypatus dep atalgani ushin Arastu filosofiya mektebinin izshillerin periypatetiklar dep atay baslaydi.Afina liceyinda Arastu 12 jil ustazliq qildi.
Iskenderdfin Bobilda 323-jil 13-iyunda 33 jasinda dunyadan koz jumiwi Arastu omirine da tasir korsetedi.Ol Likey akademiyasinan qashiwga majbur boladi.Ham evbeya aralinda anasinin baginda olim tabadi.
Qademiyat filosofi Diyogen Laertiynnin jaziwina ,Arastu juda bay filosofiyaliq miyras qaldirgan.Ayyemgi kataloglarda Arastudin bir neshe juz shigarmalari tilge alinadi.Ol shigarmalarinda filosofiyaliq ideyalardan tisqari 158 tur mamleket dizimin tariyp qilgan.Arastudin balasin akesinin shigarmalarin saqlap,basip shigariw menen shugillanadi.Arastu shigarmalarinan belgilileri-‘’evdem’’,’’sofiyst’’,’’politik’’,’’mineksen’’(diyaloglar)-‘’Goyalar haqida'',''Farobonlik haqida'',''Birinchi analitika'',''Ikkinchi analitika'',''Kategoriyalar'',''Soffistlarga raddiya'',''Fizika'',''Metafizika'',''hayot tarixi'',''Jon haqida'',Nikomax axloqi'',''Evdem aqloqi'',''Siyosat'',''Poetika'',''Ritorika''ham basqalar.
Ayyemgi madeniyattin belgili tajriybeshisi A.F Losevdin jaziwinsha Arastu gozzalliq yaki ajiblik haqqindagi pikirlerinde aqiliy kush ham sezimlik kush uyginligina itibar qaratadi.
Arastudin ‘’Poetika’’kitabinda hazirgi zaman tusinigindegi sheriyat emes,balki uluwma insanity nafosa,sanaat nizam qagiydalari bayan qilinadi.Aristoteldin bul shigarmasi shigis xaliqlari estetik rawajlaniwina da ulken tasir korsetken.Ataqli shigisliq alim Abdisadiq Iriysov’’Aristotel’’Poetika’’si ham onin shigistagi izshilleri’’atli ilimiy shigarmasinda grek alimlarinin shigarmalari qanday qilip shigista tarqalganligin uyrenedi.’’Ol dawirlerde-dep jazadi Abdisadiq Iriysov-arab tili ele ilimiy til spatinda tanilmagan,kop shigarmalardi solar qatarinan,kop grek avtorlarinin shigarmalarin suwraniy tiline awdarma qiliw adet edi.Hatte’’Qalila ham Dimna’’kitabida arabshaga awdarma qiliniwinan aldin Sanskrit tilinen suwraniy tiline koshirilgen edi.Kiyinshelik 10 asirge kelip’’Poetika’’suwraniy tilinen arabshaga awdarma qilinadi.Arastudin estetik qaraslari,ol qoygan maseleler haqqinda piker juritiw,sol bagdarda ayrim shigarmalar jaziw,Abdisadiq Iriysov aytqaninday,alimlardin waziypasi esaplangan.Arastudin’’Poetika shigarmasina bagishlap daslep Abu Ishoq Al-Kindiy(801-866),son Abu Nasir Farabiy(878-950),Ibn Sino(980-1037),Ibn Rushd-Avveroes(1126-1198)siyaqli ataqli alimlar kitablar jazgan ham olarda ozlerinin estetik koz-qaraslarin bayan etken.
Al-Kindiydin tajriybe jagdayinan malim boliwinsha,ol grek tilin jaqsi bilgen ham sonin ushin Arastu shigarmasinin tiykargi nusqasinan yosh algan ham bul tuwrisindagi pikirlerin bayan etip ketken dew mumkin.
Arab alimi Abu Usaybiya guwaliq beriwinshe Ishoq Ibn HuwnaynArastudin’’Sofistika’’,’’Xitoba’’(Ritorika)ham’’Poetika’’shigarmalarin arab tiline awdarma qilgan.Orta asirlerdeyaq Batis ham Shigista Arastu’’Soxibul Mantiq’’spatinda tanilgan.Sonin menen birge daslepki zamanlarda da Arastu’’Organun’’shigarmasinin’’Birinshi analitika’’boliminen ayrim kategoriyalar-nazariy tusinikler malim edi.Mantiq pani oz dawirinde quwatli taza-aflatunshiliq hareketi tasirinde janede rawajlanganligin Pawlws Persa ozinin’’Aristotel mantiqi’’atli shigarmasin basip shigargan,delinedi turkshe’’Islam insklopediyasin’’da.
Etika-(grekshe.ethos-adep-urip)-izertlew ilimi,adamnin minez-xulqi bolip tabilatin ayyemgi teoryaliq panlerden biri.Termin ham ayriqsha izertlew pani retinde oz baslawin Aristotel hikmetlerinen aladi .’’Etizm’’termini Aristoteldin ar-hujdan maselesine arnalgan ush shigarmasinin(‘’Nikomax etikasi’’,’’Ebdem etikasi’’,’’Ulken etika’’)atawina kirgen.Aristotel etizim tuwralisoz qozgaganda negizi ush maselege toqtalip,etik teorya,etik kitaplar,etik is-tajriybe tuwrali aytadi.Olbasta grek tilindegi etizimnin latin tilindegi baslamasi retinde azday qollanilsa,kiyininen bilim beriw dasturinde Etizm-ilim manisinde,-onin pani retinde qarastirildi.Adette,etizmlik oy-pikirler adamlardin minez-xulqlari menen salt-dasturlerinin har turli ekenligin bayanlawdan baslanadi.Sokrat har turli minez-xulqlardi bagalap,saralaw ushin parasatqa juginiw kerek dep bildi.Platon adam jan-jaqti uyimlastirilgan mamlekette omir surip,onin basshiligin dana-filosoflar atqarganda gana ruwxaniy jane minez-xulq kamilligine jete aladi dep biledi.Parasat iyesi retinde oz mumkinshiliklerin juzege asirgan adam oz omirinin jogaltiw maxsetin aniqlap,mamlekettin negizi bolip tabilatin siyasatqa,ekonomika etikaliq normalar menen jetekshilik ornatadi.Etizim ugimi tuwrali D.Yumnin ‘’Adamnin tabiyati’’tuwrali traktatinda jan-jaqti aytiladi.
Aristotel filosofiyanin basqa panlerden ustinligin blayinsha tariyplegen edi;”Tiykarinan,danaliq hukimran pan,basqa panler bolsa ogan qarsi turiwga azzi.Sonin ushin maxset ham jaqsiliqti uyreniw juda ahmiyetli.”Aristotel filosofiyasi barliq tabiyat jane hamme narsenin tiykari bolgan birlemshi materiya haqqindagi taliymatqa itibar qaratqan.Aristotel”Metafizikada tabiyatti terennen uyrengen.Tabiyat bir tarepten,materiyanin kelip shigiwinin tiykari,materiyanin qurami ham “har birinde birinshi harekettin natiyjesi”,”ekinshi tarepten tabiyat tiri janzatlardin korinisi”.Aristoteldin aytiwinsha”Eger biz aspan adamlarin hesh qashan jasirmagan bolsaqta,bizler menen narselerden basqa adebiy substansiyalar bolar edi”.Leninnin pikirinshe;”Ajayip!Sirtqi dunyanin haqiyqatina gap joq.Bul adam uluwmaliq ham individual,tusinik ham sezgi,mani ham hadiyse korinisinde sawlelenip ketken.Arastu Platonnin ideyalari haqqinda idiyalistik taliymatin rawajlantirgan.
Aristoteldin pikirinshe;filosofiyanin pretmeti uluwmaliq bolsada,ol oz aldina obektler-haykeller,jagdaylar ham basqalardi uyrenedi.Eger biz individual narselerdin bar ekenligin sezgi arqali bilsek,putkil dunyanin bar ekenligin aqil arqali sawlelemdire alamiz.Aristotel “Metafizika” ham basqa shigarmalarinda narselerdin ahmiyetin tusindirip tort turli sebepti belgileydi,moddiy sebep,rasmiy sebep,islep shigariwshi sebep,maxsetli sebep.Maselen;uy quriwdin baslaniwi-qurilis sanaati,maxseti,materiyali,korinisi.Arestoteldin pikirinshe maselenin ahmiyetin tusindiriwde bul sebeplerdin barligin kiritiw kerek.Mis haykeldin ahmiyetin tusindiriw ushin,albette,birinshi nawbette onin substraktin(materiyasin)korip shigiw kerek.Braq estetik tuygi mistin ozinen,haykelden qanday tuwiliwin tusiniw qiyin.Sonin ushin oqiwdi dawam ettiriw imkaniyatina iye boliw kerek.Arastu filosofiyada korinis materiyanin ahmiyeti ham hareket natiyjesi esaplanadi.Aristotel ozinin korinis ham materiya haqqindagi taliymatinda olardin oz-ara baylanisliligi aship berdi ham olar haqqinda kerekli dialektik qarasti usinis qildi.Braq Arastudin idealistic qarsi bul jerde de oz korinisin tapqan;ol materiyanin azziligin ham korinisin bir-biri menen baylanisli ekenligin tusintirgen.Korinissiz materiya bar bola almaydi ham sawleleniwge iye bolmaydi.Sonday qilip Aristotel korinisti turli mazmunga iye(tur,sebep-natiyje,kush)dep tusindiredi.Aristoteldin ideyalistik qateleri,asirese onin korinis tuwrali ideyalari birden-bir ulken kush esaplanadi.
Filosofiyanin tiykargi bolimi onin kategoriyalarin uyreniw bolip esaplanadi.Ol kategoriyalardi barliq spatta tusindirip,olardin mazmunin,haqiyqatligin waqiyalar menen baylanisliligin nutqiy nazerde aniqlawga hareket qiladi.Aristotel uluwmaliq insanity ahmiyetke iye bolgan tusiniklerdin 10 turine tariyp beredi.”Baylanissiz aytilgan har bir soz-dep jazadi ol-mani,spat,mugdar,munasebet,jagday,hareket,azap emes”.Aristoteldin kategoriyalar haqqindagi taliymatinda dizimnin joqligi,kategoriyalardin emperik sawlleleniwi filosofiya tariyxinda bir neshe marte korinis bergen.Braq soni umitpawimiz kerek,ol birinshi marte uluwmaliq tusiniklerdi terenrek uyrenip,mani kategoriyasin basqa kategoriyalar tiykari spatinda korgen.
“Eger baslangish qadiryatlar bolmaganinda,Aristotel aytadi,basqa hesh narse bolmaydi”.Aristotel hareket turleri ham biliw tiykarlarin uyreniwge da ulken itibar qaratqan.Aristotel metafizikada,analitikada ham basqada shigarmalarinda biliw haqqindagi taliymatin rawajlandiradi.Ol obektiv haqiyqatti biliw mumkinligine guman qilmaydi.Lenin aytiwinsha;Aristotelde hamme jerde obektiv mantiq subektiv mantiq penen aralasip ketkken ham sol menen birge obektiv mantiq hamme jerde.Bilimnin obektiv ekenligine guman joq.Aqil kushine,biliw kushine,kushke,obektiv haqiyqatqa iseniw.
Aristoteldin siyasiy-sociyal qaraslarinda qamusiy taliymati salmaqli orin tutadi.Bul arada ol”Siyasat”,”Nikomax etikasi”ham basqada shigarmalarin jazgan.Aristotel”Mamleket siyasatinda”shanaraqtin kelip shigiwin terenrek uyrenedi.Onin pikirinshe mamlekettin juzege keliwinde,adamlardin birgelikte islewi,oz-ara munasebette boliwga hareket etiwi sebep bolgan.Yagniy Arastu mamlekettin juzege keliwin tabiyiy rawajlaniw natiyjesi dep tusinedi.Ol adamlardin basqa haywanlardan aqiliy miynet penen shugillaniwi menen ajralip turiwin aytadi.”Siyasatqa itibar qaratqan,siyasattan shette qalgan adamlar adamiyligin joytip haywanga uqsap ketedi”
Aristotel Marksinnin insanga siyasiy haywan spatinda qarawin joqari bahalap onin insaniyat mamleketi maselelerin sheshiwdegi qatelerin aytip otedi.Braq Aristotel mamlekettin social omirde payda boliwi sebeplerin emes,balkim insannin tabiyati ham rawajlaniwinan izlegen.Aristotel oz taliymatinda adep-ikramliliq insannin tiykargi paziyletlerinen biri ekenligin aytip otedi.Ol “Siyasat”degen shigarmasinda bilayinsha jazadi;”jaqsiliq ham jawizliq,adillik ham adilsizlik ham basqalar SHanaraq ham mamlekettin tiykarin qurawshi tusiniklerdi tek insane sezimlik jaqtan qabil qiliwi mumkin”.Adillikli ham miynet suygish boliw jaqsiliq qiliw menen baylanisli bolip esaplanadi.Abu Nasr Farabiy Arastu taliymatin islep shiqqan ham dunyaga belgili qilgan shagirtlerinen biri.Aristotel filosofiyanin orta asr ham jana dawirdegi filosofiyasi zamanagoy burjua filosofiyasinda buzip korsetildi,ulli qamusiy alimlar shigarmalarina tek gana Marks,Engels ham Leninlardin shigarmalarinda tuwri baha berilgen dep aytiw mumkin.Iskender Zulqarnayn Arastudin shagirti bolganligi sebepli,Aleksandr taxtqa otirgannan son ogan haykel ornatip,blayinsha jazgan edi;Ol bir waqitlari Aflattunnin ideyalarin omirden ustin qoygani ham real omir onin sayasi boliwi ushin hareket qilgan.Braq Aristotel tur ham mazmun iortasindagi munasebetti uyrenip,birinshi korinisti berdi.Maselen;gerbish bir tur bolip,ol gerbishtin tiykarin qalipke salingan material-yaginiy mazmun payda qiladi.
Aristoteldin “Poetika”shigarmasi;
“Poetika”-(yunansha.poeitike-poeti sanaat)-ameliy shigarmalarda korinis waziypasi dizimi haqqindagi pan,en ayyemgi adebiyatshinasliq pan.Ken manide poetika adebiyat nazariyasi tusinigine tuwri keledi.Adebiyat nazariyasi spatinda poetika adebiy tur ham janrlar qasiyetlerin,agim ham jonelisler,usil ham metodlardiuyrenedi hamde badiylik darejesi ortasindagi ishki baylanis ham oz-ara munasebet qagiydalarin uyrenedi.Poetika 3 bolimnen ibarat;poetika tavsifiy,poetika tariyxiy,poetikauluwmaliq.Poetika har qanday shigarmanin tabiyiy jagdaylari ham qurilis majburyatlarin janrga,adebiy tur ham jinislarga qarap avtor niyetinin usillarinuyreniw mumkin.Poetika terminin daslep Aristotel”Poetika” shigarmasinda qollangan.Bul shigarma adebiy shigarma ham onin tiline baylanisli nazariy maselelerdi jaritiwdagi daslepki shigarmalarinan esaplanadi.SHigarmada grek adebiyatindagi daslepki realizm koz-qaraslari haqqinda magliwmat berilgen.
Paydalanilgan adebiyatlar;
1975-83;Poetika(rus tilinen Mahkam Mahmudov)T;1980
J.P.Kenni,A ham H Amadio,A(2019)Aristotel biografiyasi,
Salgado Gonsales,S.(2012)Aristotel filosofiyasi.