Tema;Jamiyet ham tariyx. Tariyx filosofiyasi

Tema;Jamiyet ham tariyx.Tariyx filosofiyasi
Reje;
Kirisiw;
1)Tariyxtin maxsetin,manisin izertlew
2)Tariyxiy processtin uluwma bagdarlaniwinin agartiwshiliq ideyasi.
3)Istoritsizm. 4)Tariyxiy processti tusindiriwde marksistlik usili.
5)Anti istoritsizm.
Tariyxtin' maqsetin, ma'nisin izlew adamzattin" sotsial-filosofiyaliq oyinda ozınin” uzaq dawam etken evolyutsiyasina iye. Sotsial-filosofiyaliq oyda adamzat tariyxinin” ma'nisin ha'm bag'darlaniwin izertlewde óz tu'sinigin bergen bir neshe usillardi sha'rtli tu'rde bo'lip ko'rsetiwge boladı. Olar adamzat ta'repinen ozınin" bolmisin ruwxiy tu'siniwde ustemlik etiwshi paradigmalardi an'latti.Birinshi gezekte, bunday usillardin" biri retinde orta a'sirlerde payda bolgan tariyxtin” diniy tu'sindirmesin alip qarawg'a baladı. Ol tariyxiy protsestin" birligin qudayliq baslamada kórdi. Qudayliq bolmis do'retiwshi substantsiya retinde barliq du'nyani jaratadi, al adamzat tariyxi bolsa «do'retilgen» bolmis retinde alip qaraladı. Tariyxti diniy tu'sindiriw esxatologiyaliq ideyani— du'nyanin" son" i ideyasin—o'z ishine qamtiydi. Birinshi ret adamzat tariyxin qudayliqtan bo'lip ko'rsetiwge urıng'an oyshil, italyali Neapolitan universitetinin” ritorika professori Djambatista viko boldi. Ol ozınin” «Osnovaniya novoy nauki ob obshey prirode natsiy» (1975) degen miynetinde adamlardin" ja'miyetlik ta'biyatina tiykarlanip adamzat tariyxinin" ishki sebeplerin izleydi.Adam talaplarin sheklewdegi qudaydin" rolin biykarlamay, ol tariyxtin” ma'nisin ta'biyiy za'ru'rlik (hesh waqitta sebep ha'm na'tiyjelerdin” buzilmaytug'in ta'rtibi) tu'sinigi menen baylanistiradi. Bul ta'biyiy ta'rtip barliq xaliqlardin” ha'm milletlerdin" izbe-ızlıkte rawajlaniwin anıqlaydı. Olar bir jol menen, izbe-ız u'sh a'sirdi basip o'tedi: qudaylar a'siri (balaliq), batirlar a'siri (jasliq), adamlar a'siri (er jetkenlik). Ar-namis, aqil, minnet adamlar arasindag'i qatnasti retlestiretug'in rawajlaniwdin' joqarg'i basqishina erisip, adamzat milletti tiklew arqali óz jolin qaytaldan baslaydi!. viko ta'repinen qoyilg'an adamzatti tariyxiy tu'siniw problemasi Frantsuz Ag'artiwshilig'inin” jan'a evropaliq da'stu'rlerinde óz rawajlaniwin dawam ettirdi. volter ta'repinen birinshi ret kirgizilgen «tariyx filosofiyasi» adamnin" aqil ta'biyatinin” rawajlaniwi ha'm evolyutsiyası menen baylanisli o'zgeshe predmetlik reallıq sipatinda tariyxti filosofiyaliq tu'siniwge bag'darladi. volterden keyin J. J. Russo adamnin" ta'biyiy aqilliq ta'biyatina tiykarlanip tariyxti teoriyaliq jaqtan izertlewge urındı. Usilayinsha adamzat tariyxinin” ma'nisin ha'm bag'darin tu'sindiriwge ag'artiwshiliq usildin o'zgesheligi qa'liplese basladi. Bul o'zgeshelik tariyxtin” tiykarliq mazmunınn' adam aqilinin" progresi menen gu'zetiletug'inin ko'rsetti. Og'an sa'ykes adamzat tariyxi bul progrestin" basqishlardag'i ha'reketi sipatinda alip qaraldi. Bul progressiv usil ozınin" ayqin sa'wlesin M. Kondorsenin” «Eskiz isto- risheskoy kartini progressa shelovesheskogo razuma» (1974) degen miynetinde tapti. Ol progressti adamzattin” shinliqqa ha'm baxitqa qaray u'zliksiz ha'reketin ta'miyinleytug'in adamzat tariyxinin" tiykarg'i tendentsiyası sipatinda alip qaradi. Kondorse adamzat tariyxinda 10 da'wirdi bo'lip ko'rsetedi. Olardin" bir birinen parqin ko'rsetiwshi o'lshem retinde adam aqilin jetilistiriw tabislari, onin" tolıq erkinlikke erisiwi alip qaraldi.Kondorse ozınin' progress ideyasin basqariwshilardi bilimlendiriw menen emes, al individlerdin', xaliqlardin", milletlerdin” massalıq ha'reketi baylanistiradi.Olardin' texnikag'a, ilimiy ashiliwlarg'a, moralliq siyasiy ha'm huqiqiy institutlardi jetilistiriwge tiykarlanip rawajlaniwdin joqargi basqishina ko''teriletug'inlig'in aytti.Biraq adamzat teginin" keleshekte baxitli halatqa erisiwi,Kondorsenin pikirinshe, u'sh problemani—milletler arasindag'i ten'sizlikti saplastiriwdi har qiyli klasslar arasindag'i ten'liktin' progresin, adamdi haqiyqiy jetilisti; sheshkennen keyin iske asiwi mu'mkin!, Kondorsenin" tariyxiy optimizmi nemets ag'artiwshilig'i wa'killeri tarepinen sipayiliq penen qabil etildi. Kanttin” pikirinshe, tariyx bir pu'tinlik birlik sipatinda hesh qashan ta'jiriybede berilmeydi. Sol sebepli tariyxtin ma'nisin tu'siniwde tariyxtin" «basina» emes, al «son'ina», ku'tiletug'in natiyjege tiykarlaniwimiz tiyis,«Ideya vseo obshey istorii vo vsemirno-grajdanskom plane» (1784) maqalasinda Kant uliwma huqiqiy puqaraliq ja'miyetti ornatiwda adamzattin sheshiwi kerek bolgan qıyınshiliqti payda etetug'in tog'iz jag'daydi alg'a suredi Ol problemalardin" arasinda en" a'hmiyetlileri retinde puqaranin” maksimal da'rejedegi erkinshegin ma'jbu'rlew menen u'ylestiriw, ma'mleketler arasinda nizamg'a uqsas sırtqı qatnaslardi ornatiw, adamlardin” barliq uqiplarn rawajlandiniw ha'm jetilistiriwdi alip qarawg'a boladi. Bul aytilg'an ratsionalistlik, kosmopolitlik konstruktsiyasin nemets oyshili 1. Gerder oylanip ko'riwge ha'reket etti. Onin” kontseptsiyasina sa'ykes barliq tariyxiy waqiyalar ten'dey bahaliqqa iye, olar basqalar ushin emes, al o'zleri usl ma'deniy da'stu'rlerge ha'm organikalıq ku'shke tiykarlang'an halda iskeasadi.Sol sebepli tariyxtin" en" keyingi maqseti—adamzattin" altin a'siri—haqqindagi tálimatti tariyxiy protsesti izertlewge qollaniwg'a bolmaydi. «Adamlardin! barliq a'wladlari keyingi a'wlad ushin o'mir su'redi» dep oylaw aqilg'a say kele me degen sorawdi Gerder alg'a su'redi?.
Tariyxiy protsestin” uliwma bag'darlaniwinin" ag'artiwshiliq ideyasn adamdi ta'rbiyalaw ha'm jetilistiriwdi saqlay otirip, Gerder ma'deniyattin tariyxiy formalarinin" kóp tu'rliligine dıqqat awdaradi. Ma'deniyattin" kóp tu'rliligi du'nya ju'zlik tariyxtin” «ha'reketinin! garmoniyasin» do'retedi, ol adamzat birliklerinin" ha'm da'stu'rlerinin” rawajlaniwin'" bir pu'tin shinjirin beredi ha'm bul shinjirda ha'r bir zveno ózinen aldin'g'i ha'm keyingi zvenolar menen baylanisqan boladı. Usilayinsha Ger- derde tariyxtin” ma'nisin tu'siniwge jan'asha usil—istoritsizm tuwiladi.İstoritsizm ozınin” fundamental da'lilin Gegeldin" tariyx filosofiyasinda tabadi. Du'nya ju'zlik tariyx Gegelde «du'nya ju'zlik ruwxtin" aqilli, za'ru'rli koriwin anlatadi. Bul ruwx ozınin" birden-bir ta'biyatin du'nya ju'zlik bolmista ko'rsetedi ha'm ol rawajlaniw barisinda bir neshe basqishlard basipi o'tedi. Ozınin" en" aqirg'i maqseti retinde erkinlikti tu'siniwdi, onin" haqiqatliqta iske asiwin alip qaraydı. — Gegel de, Kant siyaqli, du'nya ju'zlik tariyxtin” «Baxit arenasi emesligin» aytadı. Onda talaplar, jamanliqqa ha'm gu'llenip atirg'an ma'mleketlerdin" o'liwine alip keliwshi egoizmdi qanaatlandiriw u'stemlik etedi. Gegeldin" istoritsizmi eki tiykarg'i printsipti óz ishine qamtiydii. Birinshisi tariyxtin” substantsiallig'in moyinlaw, onda tiykarg'i substantsiya retinde «sheksiz formag'a», «sheksiz mazmung'a», «sheksiz qu'diretke» iye aqildin" alip qaraliwi. Ekinshisi—tariyxiy protsestin" pu'tinligin ha'm teleologiyasin moyinlaw, du'nya ju'zlik tariyxtin" keyingi maqsetin ruwxtin” óz erkinshegin tu'siniw dep anıqlaw. Gegel filosofiyasinin” usi principleri XIX a'sirdin" aqin—XX a'sirdin” baslaninda N. Danilevskiy, O. Shpengler, A. Toynbi, P. Sorokinnin" kontseptsiya - larinda óz sa'wlesin tapqan, tariyxti tu'sindiriwge qa'liplesken jan'a ma'deniyatliq usilda negativ reakciyanı payda etti desek qa'telespeymiz. Ma'deniyatliq usildin" en" uliwma xarakterli belgileri sipatinda ja'miyetlik progresstin” qatan", evropotsentrlik, bir siziqli sxemasın jaqtirmawshiliqti, ma'deniyat ha'm tsivilizatsiyanin” kópliginin" o'mir su'riwin moyinlawdi, оlardin” lokalliig'in ha'm ha'r qiyli sapasin ta'n aliwdi, ma'deniyatlardin” qa'liplesiw ha'm rawajlaniw tariyxin tu'sindiriwge biologiyaliq, antropologıyalıq h. b. sxemalardi engiziwdi alip qarawg'a baladı. Bul usildin” tiykarin saliwshilardin” biri—rus alimi N. Danilevskiydin” tálimatina toqtap o'teyik. N. Danilevskiy tariyxtin” rawajlaniwin ta'biyiy protses sipatinda alip qarap, rawajlaniwdin" tiykarg'i ma'deniy-tariyxiy tiplerin (egipetlik, qitayliq, hindistanliq, iranliq, evreylik, greklik, rimlik, aravi evropaliq) bo'lip ko'rsetedi". Usi tiykarg'i tipler adamzat tariyxinin" rawaj laniwin anıqladi. Olardin" ayrımları basqalar menen kontaktke tu'spey lokal da'rejede rawajlandi (misali, qitayliq). Sol sebepli olar tariyxiy rawajlaniwdin" tendentsiyalarina sezilerli da'rejede tásirin tiygizbedi. Al basqalari bolsa kommunikatsiya ha'm miyrasliqtin” ja'rdeminde basqa tipler menen óz ara baylanista bolip, adamzattin” rawajlaniwinin” magistral jollarin aniqladi. Onin" ayqin Misalı retinde uliwma evropaliq tiptin" qa'liplesiwin bu'gingi ku'nge shekem anıqlag'an greklik tipti alip qarawg'a boladı. Danilevskiydin" ja'miyetlik progresstin” evropotsentrlik bir siziqli sxemasına bolgan sinli qatnasi nemets oyshili, «O'mir filosofiyasinin'” wa'kili O. Shpenglerdin” esxatologiyaliq eskertpelerinde ozınin' o'zgeshe dawamin tapti.Ol ozınin' belgili «Zakat Evropi» (1918) degen kitabinda istoritsizimnin ha'm tariyxtin” ma'nisin evropotsentrlik tu'siniwdin" tiykarlarin radikal turde qayta ko'rip shiqti. Batis ma'deniyatinin'", onin" janinin" idrawinin,qulawinin, ha'm tsivilizatsiyag'a o'tiwinin" ishki mexanizmlerin izertley otirip, Shpengler du'nya ju'zlik tariyxtin" pu'tinligin ha'm birligin, ondag'i «uliwmaliqti u'zliksizlikti» biykarlaydi. Shpenglerdin' pikirinshe, «rus oylawina batis oylawinin" kategoriyalari, batistin” oylawina—qitaydin" yaki grektin" kategoryalarinin" jat bolganinday sa'ykes kelmeydi»!. Du'nya ju'zlik tariyxti ha'r qiyli waqitta bir birine uqsamaytug'in «ko'plegen qu'diretli ma'deniyatlardin" » o'mir su'riwi sipatinda qaray otirip, gu'llenip ha'm qartayip atirg'an ma'deniyatlardi bo'lip ko'rsetedi. Har bir ma'deniyat teren” ma'nige iye boladı, biraq olardin" ha'r qaysısin «o'zinin menshik tsivilizatsiyasi» «ma'deniyattin' tamam boliwi» sipatinda kutedi.Shpengler barliq joqari ma'deniyatlar o'zlerinin" jollarin du'nya juzlik protsestin" orayi bolgan batis ma'deniyatinin" do'gereginde iske asiradi evropahqlarg'a ta'n bolgan sxemanı biykarlaydi ha'm barliq ma'deniy tariyxiy protseste birdey a'hmiyetke iye degen pikirdi bekkemleydi. Usigan tiykarlang'an halda ol tariyxtin” ma'nisin joqari ma'deniyat formaların tilin, janin ha'm ta'g'dirin tu'siniw retinde alip qaraydı. Du'nya ju'zlik tariyxti batis tsivilizatsyanin” negizinde unifikaciyalaw tezisi ma'deniyatliq qatnastin" tag'i bir iri wa'kili Angliyalı tariyxshi, filosof A.Toynbi ta'repinen de qollap-quwatlanilmadi. Onin” «tariyxti tu'siniwi «tsivilizatsiya» kategoriyasinin” izertleniliwi menen baylanisli boldi. Tsivilizatsiyani «evolyutsion tiptegi dinamikalıq sho'lkemler» retinde tu'sindirip, Toynbi ha'r bir tsivilizatsiyada tariyxiy jasawdin" tiykarg'i fazalarin' payda boliw o'siw, shitnaw, qulaw ha'm idirawdi bo'lip ko'rsetedi. Egerde birinshi faza «o'mirlik ruwxlaniwshiliq» penen baylanisli bolsa, al keyingi ekewi «o'mirlik ku'shlerdin" toziwi» menen payda boladı. Du'nya ju'zlik tariyxta Toynbi diniy belgisi boyinsha bir-birinen pariqlanatug'in 21 tsivilizatsiyani ajiratadi. Ha'r bir tsivilizatsiyanin” unikalligi onin" tariyxtin” «shaqiriqlarina» bergen o'zgeshe juwaplari menen anıqlansa al tsivilizatsiyanin” genezisi «bir rasadan kóp rasanin” do'retiwshilik ku'shilerin talap etedi»?. Tsivilizatsiyalardin" jabiqlig'i ha'm óz betinshe jasawi olardin ruwxiy óz ara tásirin biykarlamaydi, sol sebepli Toynbi du'nya ju'zlik tariyxtin" ma'nisin adamzattin" diniy evolyutsiyasinda ha'm ruwxiy jetilisiwinde ko'redi. Ma'deniy usil menen birlikte XX a'sirdin' birinshi yarımında basqasha— ekzistentsialliq kózqaras qa'liplesip baslaydi. Al tariyxtin” ma'nisin adamnin! o'mir su'riw maqseti ha'm mazmunı menen baylanistiradi. Bul usildin iri wakili retinde K. Yaspersti alip qarawg'a boladı. Ol adamzat tariyxinda u'sh qasiyetti bo'lip ko'rsetedi. Birinshiden, ol ózin basqa realliqlardan—ta'biyat ham kosmostan-—ajiratip ko'rsetiwshi shegaralarg'a iye. Ekinshiden, tariyx bir da'wirden ekinshi da'wirge o'tiwdi an'latadi. Usi ma'nide da'stu'r «Adam —bolmisinin" tariyxiy substantsiyasin» beredi. U'shinshiden, adamnin' ja'miyettegi ornin ha'm onin" o'mirinin”" mazmunın anıqlasaq, «tariyx pu'tin ideyag'a aylanadı». «Nege men tiyislimen, ne ushin men jasayman? —bulardin" ha'm- mesin men tariyx aynasinan ko'remen» dep jazadi K. Yaspers!. Yasperstin" pikirinshe, joqlıq birliginin" negizlerin adamnin'" biologiyaliq ta'biyatinda emes, al onin” «joqari ta'rtiptin" birligi sipatindag'i» adamliq tiykarinda izlewimiz kerek. Adamliq tiykardi ol erkinlikte, adamnin" ruwxiy ku'shlerinin” erkin ko'rinisinde ko'redi. Tariyxiy birlikti tu'sindiriw ushin Yaspers «ko'sherlik da'wir» (b. e. sh. keyingi min' jiliqtin” ortasi) degen tu'sinikti kirgizedi. Onin” pikirinshe, usi da'wirde adamzattin” du'nya ju'zlik tariyxi ozınin" jekke strukturasına iye boladı. Usi waqittan baslap tariyx birlik belgisi astinda ha'reket etpekte ha'm ol hesh qashan tamamlanbaydi. Tariyxtin" ma'nisin ha'm bag'darin tu'sindiriwdegi usillardin" kópligi du'nya ju'zlik tariyxtin” logikasin biliwge qaratilg'an basqa teoriyalardin" o'mir su'riwin biykarlamaydi. Olardin" biri retinde marksistlik teoriyani alip qarawimizg'a boladı. Ol tariyxtin” rawajlaniwin ta'biyiy-tariyxiy protses retinde tu'sindiredi. Aniqlawshi kategoriyalar retinde K. Marks «ja'miyetlik-ekonomikaliq forma tsiya», «ja”miyetlik qatnaslar», «tariyxiy nizamliliq» tu'siniklerin bo'lip ko'rsetedi. Olardin" ja'rdeminde K. Marks du'nya ju'zlik tariyxtin" logikasin tariyxiy rawajlaniwdin” belgili basqishlarinin" izbe-ız almasiwi retinde tu'sindiriwge urınadı. Bul tariyxiy basqishlardin” almasiwindag'i anıqlawshi faktorlar retinde o'ndiriwshi ku'shler ha'm o'ndiris qatnasiqlarinin' dialektikaliq óz ara baylanisi, kem-kemnen o'sip baratirg'an subektivlik faktordin" roli (xaliq massasinin", klasslardin”, partiyalardin", insanlardin" sanali iskerligi) alip qaraladı. Marksizm ta'repinen berilgen tariyxiy protseske formatsiyaliq qatnas ja'miyetlik qatnaslardin” quramali shinjirinda en" baslisin - sotsialliq toparlardin” qatnasig'inin” tiykarg'i strukturalarin bekkemleytug'in ekonomikaliq qatnaslardi bo'lip ko'rsetiwge mu'mkinshilik berdi. Menshikliktin' tiplerin tallaw menen materialistlik pozitsiyada qoyilg'an tariyxiy protsestin" miyraslig'i ha'm birligi problemasi baylanisli.. Bul birlikti ideyalardin" ha'm eleslerdin" evolyutsiyasinda dep tu'sindiriwshi ekzistentsialliq usildan parqi, marksistlik teoriya oni adamlardin" sanasinda emes, al belgili sotsialliq nizamlarg'a bag'inatug'in ja'miyetlik bolmista ko'redi. Ma'deniyatliq kontseptsiyalarda tariyxtin” maqsetin ha'm bag'darin bere tug'in mazmundi, marksizm o'ndiris ha'm ja'miyettin' ruwxiy turmisi ara-Sindag'i za'ru'rli, a'hmiyetli ha'm qaytalanatug'in sebepli g'a'rezlilikti sipatlaytug'in ha'm ja'miyetlik rawajlaniwdin” belgili tendentsiyalari alip qaralatug'in sotsialliq nizamlardin" ha'reketi menen tu'sindiredi. Adamzattun" tariyx baslanbastan búring'i da'wirinin” aqiri ha'm haqiyqiy tariyxinin" basi retinde marksizmde kommunistlik formatsiya qaraladı. OI haqiyqiy real gumanizmdi ha'm adamnin' uqiplarinin har ta'repleme rawajlaniwin ta'miyinleydi.Ekonomikaliq qatnaslardin" sheshiwshi rolinn" ha'm sotsialliq nizamlardin o'mir su'riwinin” marksistlik da'lili XX a'sirdin" batis filosofiyaliq oyinda birdey emes tu'siniwdi payda etti.
Tariyxiy protsesti tu'sindiriwge bolgan marksistlik usilg'a ózin jaqtirmawshiliq qatnasin Britaniyalı filosof K. Popper tasqın sa'wlelendirdi.Ozinin «Otkritoe obshestvo i ego vragi» degen izertlewinde ol Marks metodin «sotsiologiyaliq determinizm» dep, al onin" sotsialliq filosofiyasin barliq tariyxti «ekonomikaliq u'stemlik ushin alip barilatug'in klassliq gu'res processinin na'tiyjesi» sipatinda tu'sindiriwshi «istoritsizm» dep sipatladi!. Popper Markstiy «ken” masshtablı tariyxiy kózi ashiqliqta» ha'm tariyxtin" aldin ala belgileniwinde ayiplaydi. Ha'm marksizmnin" tiykarg'i jag'daylarina ózi; tu'sindirmesin berip, óz usilina «antiistoritsizm» dep at beredi. «Antiistoritsizmnin”» tiykarin ol qanday da bir universallıq tariyxiy nizamlar din" o'mir su'riwin, tariyxtin” maqset ha'm mazmunın biykarlawda koredi.Popperdin' pikirinshe, «bir pu'tin tariyxtr» tu'sindiriwshi «hesh qanday tariyxiy) nizamlardin" boliwi mu'mkin emes». Tariyx ma'nige iye emes ha'm ogan' hesh qanday universal bayanlamalar ha'm uliwmalastiriwlar qollanilmaydi.Du'nya ju'zlik tariyx da'rejesine siyasiy ha'kimiyat tariyxinin" ko'teriliwin ol adamzatti qorlawshiliq dep tu'sinedi. Ha'kimiyatti qudayliq da'rejege ko'teriw qorqinishga tiykarlang'an bolip, «adamnin” butparazlig'inin”» en” pa's tu'rlerinin" biri bolip tabiladi. Popperdin" antiistoritsizmi tariyxiy protsesti biykarlawda ayqin ko'rindi. Oni tek adamlar ushin o'mir su'retug'in (al uliwma tariyx ushin mu'mkin emes), qanday da bir maqsetke bag'darlang'an ha'reket sipatinda alip qaradi. Popper erkinliktin" iske asiwi g'a'rezli bolgan demokratiyalıq institutlardi qorg'aw arqali tek g'ana adam individuumlari progressiv rawajlaniwi mu'mkin dedi. Tariyxqa keletug'in bolsaq, ol progressiv protses retinde de (Misalı, qulshiliq penen gu'resiw), regressiv protses (Misalı, ren”li rasalardi aq rasanin" eziwi) retinde de tu'siniwi mu'mkin. Bul eki kózqaras biri-birin toliqtiradi. Progress ha'm regresstin" u ylesiwinen Popper tariyxiy processtin obiektiv kriteriylerin biykarlaytug'in juwmaqti shig'aradl Al progresstin'" ózin marksizmge ta'n bolgan providentsializm (jamiyettin" rawajlaniwi aldin ala sirtqi ku'shler menen anıqlanadı dep tariyxti tu'siniw) menen barabar alip qaraydı.progress», «regress» tu'siniklerinin” tariyxiy protsestin' analizine qollaniliwina toqtap o'teyi ik ha'm Popper haq bolganba degen sorawg'a juwap beriwge hareket eteyik. Ja'miyetlik progress problemasi du'nya ju'zlik tariyxtin" birligi problemasi menen tig'iz baylanisli. Sol sebepli jekke ma'mleket ha'm xaliqlardin” rawajlaniwinda qanday da bir uliwma belgilerdi moyuinlaytug'in kontseptsiyalar jamiyetlik rawajlaniwdin” belgili da'rejede bag'darlaniwin ta'n aladi. Joqarida bizler frantsuz ha'm nemets oyshillarinin” ja'miyettin" izbe-ız rawajlaniwin adam aqilinin” progresi menen baylanistiratug'in progressistlik teoriyalarin qarap o'tken edik. Marksistlik kontseptsiya progresstin" onday tu'sinigin biykarlaydi ha'm oni tariyxti materialistlik tu'siniw kózqarasinan da'lilleydi. Progresstin" mazmunın ol menshikliktin” tiykarg'i formalarinin" tariyxiy rawajlaniwinda, olardin” baylanisi ha'm miyraslig'inda, «adamzat ja'miyetinin" to'mengi basqishtan joqarg'i basqishga qaray sheksiz rawajlaniwinin" tek g'ana o'tpeli basqishlarin» an'latiwshi ja'miyetlik ta'rtiplerdin” almasiwinda ko'redi. Usig'an sa'ykes progresstin" o'lshemlerin de ol menshiklikti jetilistiriw formalarinda, o'ndiriwshi ku'shlerdin", ilim ha'm texnikanin”, ruwxiy ma'deniyattin” rawajlaniwinda, insannin" erkinliginn” ha'm uqiplarinin" o'siwinde kórdi. A. Toynbi ha'm O. Shpenglerdin' ma'deniyatliq kontseptsiyalarina progressti' uliwma basqasha tu'rde tu'siniw ta'n. Olar progresstin" shegaralarin lokal ma'deniyatlar ha'm tsivilizatsiyalar menen shekleydi, bir pu'tin du'nya ju'zlik tariyxtin” progresin biykarlaydi. Progresstin" mazmunın anıqlawda du”" nya ju'zlik tariyxtin” baslaniw noqati— tariyxiy ken'islik ha'm tariyxiy waqit—u'lken a'hmiyetke iye. Ol Marksta tonawshiliq basqishin, alg'ashqi obshinaliq ja'miyetlik-ekonomikaliq formatsiyani an'latadi. Yaspersta bolsa «du'nya ju'zlik tariyxtin" ko'sheri» retinde «ko'sherlik da'wir»—filosofiyanin” ha'm du'nyaju'zlik dinlerdin" qa'liplesiw waqti alip qaraladı. Tariyxiy waqit ha'm ken'isliktin” o'zgeshe tu'sindiriliwin (traktovkasin) Toynbide ko'riwimizge boladı. Tariyxiy protsesti izertlewde olardin" sheshiwshi ahmiyetke iye ekenligin moyinlap, Toynbi waqitti adam turmisinin" ken'isligi retinde jamiyettin halatlarinin almasiwi iske asatugin maydan retinde aniqlanadi.Kenislik waqittin u'zliksizligi ha'rekettin" qa'legen momentinin' keyingi momenttin” baslamasi ekenligin an'latadi. Tariyxiy turmistin” barliq ken'isligin Toynbi lokal tsivilizatsiyalarg'a —waqittin” da'wirlerine bo'ledi. Adamnin' jasin Toynbi 300 min jil dep, al tsivilizatsiyanin” jasin—6 min jil dep belgileydi. Alip qaralg'an kózqaraslar tariyxiy protsesti abstrakt tu”rde oylaw mu'mkin emesligin ko'rsetedi. Onin" kriteriyi tek g'ana pu'tin sotsialliq sistemag'a qatnasta
g'ana qollaniadi. Bul jerde sistemanin" strukturasınin' quramalasiwi ha'm rawajlaniwdin” joqari basqishinda sapali jan'a formalardin” payda boliwiDıqqatqa alinadi. Bug'an qosimsha du'nya ju'zlik tariyxtin" progressi bir siziqli tegis bolmaydi. Ol regress jag'daylarin da óz ishine qamtiydi. Tariyxiy rawajlaniwdin" progressiv bag'darlaniwi cikllıq ha'rekettii momentlerin, aylanbaliqti (da'slepki halatqa qaytiw belgili ta'biyiy ta'rtipte qaytalanadı ) biykarlamaydi. Ekonomikadag" i cikllıq o'zgerisler, jeke ma'deniyatlardin" ha'm tsivilizatsiyalardin” rawajlaniwindag'i gu'lleniw, turip qaliw ha'm to'men tu'sip ketiw da'wirleri og'an Misal bola aladi. Olar oz ishine evolyutsiyalıq o'zgerislerdi ha'm revolyutsiyaliq qayta quriwlardi oz ishine qamtiytug'in ja'miyetlik rawajlaniwdin" izbe-ız bag'darin buzbaydi. Uzaq dawam etken ha'm quramali jol sipatinda adamzat progresi spiral ta'rizli formada boladı, ha'r bir tariyxiy cikl tek g'ana da'stu”riy formal; óz ishine kirgizip qoymastan, al tariyxiy protsestin" alg'a ilgerilewin saqlag'an, halda jan'alarin da do'retedi. Progresstin" bul tu'sinigi a'sirese marksizimge ta'n ekenligin aytiwimiz tiyis. Du'nya ju'zlik tariyxtin” progresin biykarlawshi basqa teoriyalarg'a kelsek, olar oni tsivilizatsiya ha'm ma'deniyatlardin? integraciyası dep qaraydı. Ja'miyetti anıqlawshi struktura retinde o'ndiris qatnasiqlarin bo'lip qarag'an formatsiyaliq usil ja'miyettin" o'zgeshe ma'deniy-tariyxiy tiplerin sa'wlelendiriwshi ma'deniyatliq usil menen bir qatarda ayriqsha a'hmiyetke iye. Tsivilizatsiya kontseptsiyasin islep shig'iw ma'deniy-tariyxiy sho'lkemlerdin? ózinde ekonomikaliq, siyasiy ha'm ruwxiy turmistin" salistirmali birligi menen pariqlanatug'in bir neshe basqishlardi bo'lip ko'rsetiw mu'mkinshiligin berdi. «Tariyxiy da'wir» tu'sinigi du'nya ju'zlik tariyxtin" qandayda bir uzaq dawam etken basqishinda ja'miyetlik rawajlaniwdin" u'stemlik etiwshi tendentsiyalarin sipatlaydi.

PAYDALANILG'AN A'DEBIYATLAR DiZiIMI

1. Andreev 1. Proisxojdenie sheloveka i obshestva, M., 1988. 2. Antologiya mirovoy filosofii. v 4-x tóbeax. T. 1. Sh. 2. M.: “Misl”,1969. 3. Aristotel. Sosh. v 4-x tóbeax. T. 4.- M., 1983.
4. Asmus v. F. Antishnaya filosofiya, M., 1999
5. Barulin v. S. Sotsialnaya filosofiya. Sh. 1. M., 1993. 6. Basov v. Bitie i razvitie.- M. INTRAF. 2005. 7. Boxenskiy Yu. Sto sueveriy. M., 1993. 8. Bekon F. velikoe vosstanovlenie nauk. Sobr. sosh. L., 1935. 9. viko Dj. Osnovaniya novoy nauki ob obshey prirude natsiy. L., 1940v. . 10. Gegel. Entsiklopediya filosofskix nauk. T. 1. M., 1974.