Temir (lotincha: Ferrum), Fe

Reja:

• Temirning davriy jadvalda tutgan o’rni va atom tuzilishi
• Temirning fizik va kimyoviy xossalari
• Temirning eng muhim birikmalari

Temir (lotincha: Ferrum), Fe — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruxiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 26; atom massasi 55,847. Temir 4 ta barqaror izotop: 54Fe(5,84%), 56Fe(91,68%), 57Fe(2,17%) va 58Fe(0,31%) dan iborat. Temir qadimdan ishlatib kelingan. Inson dastlab metiorit temirini bilgan. Temirning qadimgi xalqlar tilida atalishi bunga dalildir: qadimgi misrliklar tilida "benipet" — "osmon temiri" maʼnosini bildiradi; qadimgi yunoncha sideros, lotincha sidus — yulduz, osmon jismi bilan bogʻlaydilar. Mil. av. 14-asrlardagi xettlar yozuvida Temir haqida osmondan tushgan metall deb eslanadi. Roman tillarida Temirning rumocha atalish negizi saqlanib qolgan.

Temir (lotincha: Ferrum), Fe — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruxiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 26; atom massasi 55,847. Temir 4 ta barqaror izotop: 54Fe(5,84%), 56Fe(91,68%), 57Fe(2,17%) va 58Fe(0,31%) dan iborat. Temir qadimdan ishlatib kelingan. Inson dastlab metiorit temirini bilgan. Temirning qadimgi xalqlar tilida atalishi bunga dalildir: qadimgi misrliklar tilida "benipet" — "osmon temiri" maʼnosini bildiradi; qadimgi yunoncha sideros, lotincha sidus — yulduz, osmon jismi bilan bogʻlaydilar. Mil. av. 14-asrlardagi xettlar yozuvida Temir haqida osmondan tushgan metall deb eslanadi. Roman tillarida Temirning rumocha atalish negizi saqlanib qolgan.

1908 yil 30 iyunda mashhur Tungus metoriy tushgan. Uni qidirishda L. A. Kulin mehnat qilgan. I. A. Astonovich hisoblashicha metoritning massasi 50 ming tonna. Temirdan II Jahon Urushida keng qo’llanilgan. Temir metallurgiyada, mashinasozlikda, Eyfel minorasi qurilishida , aviatsiyada va boshqa joylarda ishlatiladi. Toza temir- kumushsimon –qo’ng’ir, yaltiroq, yumshoq metall.Korroziyaga , kislotalarga chidamli, zichligi 7,87g/ml, suyuqlanish temperaturasi 1539 ◦ C , 2740 ◦ C da qaynaydi.

• 1908 yil 30 iyunda mashhur Tungus metoriy tushgan. Uni qidirishda L. A. Kulin mehnat qilgan. I. A. Astonovich hisoblashicha metoritning massasi 50 ming tonna. Temirdan II Jahon Urushida keng qo’llanilgan. Temir metallurgiyada, mashinasozlikda, Eyfel minorasi qurilishida , aviatsiyada va boshqa joylarda ishlatiladi. Toza temir- kumushsimon –qo’ng’ir, yaltiroq, yumshoq metall.Korroziyaga , kislotalarga chidamli, zichligi 7,87g/ml, suyuqlanish temperaturasi 1539 ◦ C , 2740 ◦ C da qaynaydi.
• Temir Sanskrit tilida’jalja”-“ruda, metall” degan ma’noni anglatadi. Ilmiy nomi lotin tilidan olingan bo’lib, “ferrum”-temir degan ma’noni anglatadi.

Mil. av. 2000-yillarda Osiyoning garbiy qismida Temirni rudalardan olish usuli topilgan; shundan keyin Temir Misr, Yunonistonda ham ishlatiladigan boʻldi; jez davrini temir davri egallay boshladi.

Mil. av. 2000-yillarda Osiyoning garbiy qismida Temirni rudalardan olish usuli topilgan; shundan keyin Temir Misr, Yunonistonda ham ishlatiladigan boʻldi; jez davrini temir davri egallay boshladi.

Temir tabiatda eng koʻp tarqalgan element. Yer poʻstida massa jihatidan 4,65% Temir bor. Temirning 300 dan ortiq minerallari maʼlum boʻlib, ular Temir rudalarining asosini tashkil etadi.

Temirning sanoat uchun ahamiyatli rudalariga magnetit (magnit temirtosh) Fe3O4 (tarkibida 72,4% Fe bor), gematit (qizil temirtosh) Fe2O3(70% Fe), lepidokrokit FeO(OH) va gidrogyotit (limonit) 2Fe2O3x3H2O (62% ga yaqin Fe), siderit FeCO3(48,2% Fe), ilmenit FeTiO3 (36,8% Fe) va boshqa kiradi. Tabiiy silikatlar tarkibida ham Temir bor. Bundan tashqari, tabiatda pirit FeS2 ham uchraydi. Planetalararo fazodan Yerga tushadigan meteoritlar tarkibida 8095% Fe va 520% Ni boʻladi.

Temirning sanoat uchun ahamiyatli rudalariga magnetit (magnit temirtosh) Fe3O4 (tarkibida 72,4% Fe bor), gematit (qizil temirtosh) Fe2O3(70% Fe), lepidokrokit FeO(OH) va gidrogyotit (limonit) 2Fe2O3x3H2O (62% ga yaqin Fe), siderit FeCO3(48,2% Fe), ilmenit FeTiO3 (36,8% Fe) va boshqa kiradi. Tabiiy silikatlar tarkibida ham Temir bor. Bundan tashqari, tabiatda pirit FeS2 ham uchraydi. Planetalararo fazodan Yerga tushadigan meteoritlar tarkibida 8095% Fe va 520% Ni boʻladi.

 

Temirning olinishi.

Temirning olinishi.

1. Temir oksidlariga vodorod,uglerod yoki is gazi tasir ettirib olinadi.

FeO + H2= Fe + H2O

Fe2O3 + 3CO = 2Fe + 3CO2

2.Temir oksidlaridan ALYUMINOTERMIYA usuli bilan olinadi.

3Fe3O4 + 8Al = 9Fe + 4Al2O3

3.Temirning ikki valentli tuzlarini elektroliz qilib olinadi.

2FeSO4 + 2H2O = 2Fe + O2 + 2H2SO4