Temir yo‘l avtomatika va telemexanika tizimlari ishonchliligiga tashqi omillar tasiri

Temir yo‘l avtomatika va telemexanika tizimlari ishonchliligiga tashqi omillar tasiri
Reja

1. 
   Kirish
   
2. 
   Poyezdlar harakatini boshqarish tizimlarining algoritmik xatoliklar ehtimolliklarini kamaytirish tamoyillari
   
3. 
   Xavfli nosozliklarni paydo bo‘lishini kamaytirish usullari
   
4. 
   Xavfsizlikni ta’minlash darajalari iyerarxiyasi
   
5. 
   Xulosa
   

1.Poyezdlar harakati insonlarning hayoti va moddiy boyliklarini saqlash uchun yuqori javobgarlikka bog‘liq bo‘lgan texnologik jarayonlardan biri hisoblanadi. Temir yo‘l transporti hozirgi vaqtda tashishlarning eng katta hajmini ta’minlaydigan asosiy transport hisoblanadi. Yo‘lovchilar va yuklarni yetkazish imkon qadar minimal bo‘lishi mumkin muddatlarda ta’minlanishi kerak, bu birinchi navbatda, transport bozoridagi raqobat kurashi orqali belgilanadi. Bu masalani yechish poyezdlar harakati jadalligi va tezligini oshirish, yuk va boshqa texnologik operatsiyalarni amalga oshirishda vagonlarning turib qolish vaqtini kamaytirishni talab qiladi. Temir yo‘l transportida mehnatni intensifikatsiyalash poyezdlar harakati xavfsizligini ta’minlashga alohida e’tiborni talab qiladi. Poyezdlar harakati xavfsizligi temir yo‘l transporti tizimining barcha elementlarining ishonchli ishlashi va tashqi muhit sharoitlari orqali aniqlanadi.
Poyezdlar harakati paytida xavf manbalari quyidagilar bo‘lishi mumkin:  xodimlarning xato hatti-harakatlari;
 yo‘l ustki tuzilishi, boshqarish va aloqa qurilmalarining yaroqsizligi;
 harakatlanuvchi tarkibning yaroqsizligi;
 tashish jarayoni texnologiyasining buzilishlari.
Bu sabablar poyezdlarning to‘qnashuvlari, ularning yonishi, portlashlar, zaharli moddalarning chiqarilishi, yashash joylarining o‘zgarishlariga, ya’ni inson hayoti va yuklarning xavfsizligi uchun xavfli vaziyatlarga olib keladi. Temir yo‘lda har doim texnikaning ishdan chiqishlarini tashish jarayoniga ta’siri imkoniyatlarini yo‘qotish uchun yetarlicha puxtalik zahirasini yaratish asosida tizimlar va qurilmalarni qurishga qattiq yondashishlar mavjud bo‘lgan. Ammo, afsuski, tabiatni aldash qiyin va avariyalar tez-tez davriylikda vujudga kelmoqda. Poyezdlar harakati xavfsizligini ta’minlashda signalizatsiya, markazlashtirish va bloklash qurilmalariga eng muhim o‘rin berilgan. Birinchi darajali ishonchlilik sinfidagi elektromagnit releda qurilishi va katta puxtalik zahirasiga ega bo‘lish bilan ular ishonchli, lekin kam sonli funksiyalarni bajaradigan kam samarali tizimlarni yaratishga imkon berdi.
2.Peregonlarda poyezdlar harakatini boshqarish tizimlarining algoritmik xatoliklar ehtimolliklarini kamaytirish tamoyillari Poyezdlar harakatini boshqarishning integratsiyalangan tizimining funksional sxemasi poyezdlar harakatini boshqarish komandalarini quyidagi to‘rtta shakllantirgichlarni o‘z ichiga oladi: mashinist, haydovchining xushyorligini nazorat qilish qurilmasi, avtoto‘xtash, poyezd tormozlarini avtomatik boshqarish tizimining boshqarish komandalarini shakllantirgich (boshqarish komandalarini shakllantirgich - TABT). Barcha boshqarish komandalarini shakllantirgichlarning vazifasi poyezdning boshqa poyezd bilan to‘qnashuvining yo‘qotish va poyezdni buzilgan relslarga ega bo‘lgan oraliqlarda poyezdni kuzatib borish maqsadida poyezdning tormoz tizimi va harakatlanish dvigatellarining boshqarish komandalarini shakllantirish hisoblanadi. Bu boshqarish komandalarini shakllantirgichlarning xavfsizligini ta’minlash, ya’ni ularning xavfsiz harakatlanishi uchun sharoitlarni ta’minlash uchun apparatlar vositalarida xavfli ishdan chiqishlarning, dasturiy vositalarda esa xavfli xatoliklarni bo‘lmasligi yetarli emas. Yana boshqarish komandalarini shakllantirgichning kirishlariga ularning manbalari - AB, II-TABT, GLONASS, YTD, TBD manbalaridan to‘liq va to‘g‘ri ma’lumotlar berilishi kerak. Masalan, AB tizimlarining relslar zanjirlari bloklar-oraliqlarning bo‘shligi va ularning chegaralaridagi relslarning yaxlitligi to‘g‘risida ma’lumotlar manbai hisoblanadi. Bloklar-oraliqlarning holatini to‘g‘ri aniqlashga relsli liniyalari parametrlarini atrof-muhitning harorati va namligi ta’sirida o‘zgarishi sezilarli ta’sir qiladi. Relsli zanjirning ishlash algoritmi birlamchi parametrlarning bo‘lishi mumkin o‘zgarishi chegaralarini hisobga olmaydigan hollarda relsli zanjir bloklar oraliqlarning bo‘shligi va ularning chegaralaridagi relslarning yaxlitligi to‘g‘risida noto‘g‘ri ma’lumotlarni berishi mumkin. Buning natijasida boshqarish komandalarini shakllantirgich band blok-oraliqni poyezdda egallashi uchun noto‘g‘ri komandani shakllantirishi mumkin. O‘xshash vaziyat, agar relslar zanjirining bloklar-oraliqlarining bandligi haqida to‘g‘ri va to‘liq ma’lumotlar ularni ALS kanali orqali uzatishda halaqitlar ta’sirida buziladigan tarzda boshqarish komandalarini shakllantirgich orqali bloklaroraliqlarning bo‘shligi haqida ma’lumotlar sifatida qabul qilinadigan vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Bu agar ALS ma’lumotlarni uzatish kanallarining halaqitbardoshligi yetarli bo‘lmasa, o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Ma’lumotlarni buzilishining boshqa bo‘lishi mumkin sababi poyezdlar harakatini boshqarish tizimi va boshqa maqsadlardagi tizimlar, masalan, elektrovozlarning elektr ta’minoti tizimlarining elektromagnit moslashuvchanligini ta’minlash vositalarining yetarli bo‘lmagan samaradorligi bo‘lishi mumkin. Noto‘g‘ri ma’lumotlar nafaqat relslar zanjirlari, balki yo‘l va tezlik datchiklari (YTD), tormoz magistralidagi bosim datchiklari (TBD) orqali ham berilishi mumkin. Ko‘rib chiqilgan holatlarga o‘xshash vaziyatlarni oldini olish uchun tizimning barcha funksional tugunlarining ishlash prinsiplaridan foydalanish zarur, ular quyidagilarni ta’minlaydi:  ma’lumotlar manbalari chiqishidagi kerakli ma’lumotlarning zarur 54 asliga to‘g‘riligi;  kanallarning yetarli halaqitbardoshligi;  poyezdlar harakatini boshqarish tizimining boshqa tizimlar bilan zarur elektromagnit moslashuvchanligi. Shuning uchun tizimlar uchun tizimlar boshqarish komandalarini shakllantirgichining algoritmik xatoliklari ehtimolligini kamaytirish prinsiplari quyidagilardan iborat: - datchiklardan to‘liq va asliga to‘g‘ri ma’lumotlarni olish maqsadida ma’lumotlar datchiklarining funksional imkoniyatlarini rivojlantirish prinsiplari; - boshqarish tizimlarida ma’lumotlarni uzatish kanallarining halaqitbardoshligini oshirish, shu jumladan harakatni boshqarish tizimlarining boshqa tizimlar bilan elektromagnit moslashuvchanligini ta’minlash prinsiplari; - algoritmik xatoliklarni kamaytirish prinsiplari.
Lokomotiv haydovchisi poyezdlar harakatini boshqarish tizimining eng muhim funksional bo‘g‘ini (moduli) bo‘lib, uning ishlash xavfsizligi sezilarli darajada harakat xavfsizligini aniqlaydi. Shuning uchun haydovchilarning xavfli xatoliklarini hisobga olmasdan butun harakatlanishni boshqarish tizimlarining tuzilmalari va ularning alohida modullarini ishlab chiqish mumkin emas. Haydovchilarning butun xatoliklari to‘plamini ularning vujudga kelishi sabablari bo‘yicha psixologik va biologik xatoliklarga bo‘linadi. Psixologik xatoliklarning sabablari haydovchining dala manbalaridan unga uzatiladigan ma’lumotlarni noto‘g‘ri qabul qilishi (sensorli xatoliklar); ularning poyezdning tormoz tizimlarini boshqarish to‘g‘risida qaror qabul qilishda mantiqiy xatoliklari; qarorlarning noto‘g‘ri bajarilishi (vositaviy xatoliklar). Biologik xatoliklar o‘ta charchash, ziqlik holatlari, bioritmlar va boshqalar keltirib chiqaradigan haydovchining organizmidagi funksional va organik o‘zgarishlarga bog‘liq. Poyezdlar harakatini boshqarishdagi xatoliklarning sabablari tasodifiy xarakterga ega va shuning uchun xatoliklarning vujudga kelishi vaqti tasodifiy kattalik hisoblanadi. Shuning uchun, poyezd haydovchilarining ishlash xavfsizligini oshirish prinslarini shakllantirishda xavfli xatolikkacha tasodifiy buzilmasdan o‘rtacha ishlash vaqti ehtimolligi zichligi va buzilmasdan o‘rtacha ishlash vaqti t dan katta emasligi ehtimolligi ifodalardan foydalanish mumkin

.

3. Xavfli nosozliklarni paydo bo‘lishini kamaytirish usullari. Bu usullar yana resursli yoki puxtalikli, ya’ni texnik vositalar alohida elementlarining mexanik yoki elektr puxtaligini ta’minlash yo‘li bilan xavfsiz resurslarni yaratishga yordam beradigan usullar deyiladi. Resursli usullarning qo‘llanishi bir vaqtning o‘zida apparatlar vositalarining ham xavfsizligi, ham ishonchliligini oshirishi mumkin, chunki ishonchlilik barcha turdagi ishdan chiqishlar, aynan xavfli va xavfli bo‘lmagan ishdan chiqishlar jadalligiga bog‘liq. Shu bilan birga, texnik vositalarning xavfsizligi va ishonchliligini ta’minlash masalalarini yechish usullari sezilarli darajada farq qiladi. Bu shundan iboratki, xavfsizlikni ta’minlash masalalarini yechishda puxtalik zahirasi elementlarning xavfli ishdan chiqishlar vujudga kelishi mumkin bo‘lgan joylarida yaratiladi, ya’ni puxtalik zahirasini yaratish, avvalo, xavfli ishdan chiqishlar ehtimolligini kamaytirish maqsadiga qaratilgan. Bunday elementlar assimetrik ishdan chiqishlarga ega bo‘lgan elementlar deyiladi, chunki xavfli ishdan chiqishlarning vujudga kelishi ehtimolligi xavfli bo‘lmagan ishdan chiqishlarning vujudga kelishi ehtimolligidan ancha past. Ishonchlilikni oshirish muammosini hal qilishga kelsak, u holda alohida ishdan chiqishlarning xavflilik darajasi hisobga olinmaydi. Resursli usullar apparatlar vositalari va tizimlarning ishlash xavfsizligini ta’minlashning boshqa usullariga nisbatan oldin qo‘llanila boshlandi. AB-ChK tizimlarining relslar zanjirlarida resursli usullar KPT-5 va KPT-7 transmitterlarining xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun ishlatilgan. Bu motor rotorining o‘qiga mahkamlangan kulachokli shaybalar yordamida kodlar kombinatsiyalarini shakllantiradigan motorli transmitterlar hisoblanadi. KPTning ishlash xavfsizligi kulachokli shaybalarning zarur mexanik puxtaligi zahirasini yaratish hisobiga ta’minlanadi. Bu shaybalarning KJ shaybasini 3 shaybaga o‘zgarishi va relslar liniyasiga KJ kodlar kombinatsiyasi o‘rniga 3 kodlar kombinatsiyasi uzatilishiga olib keladigan xavfli ishdan chiqishlari mumkinligini tasavvur qilish qiyin Lekin bitta kodlar kombinatsiyasi o‘rniga boshqa kodlar kombinatsiyasining shakllanishini istisno etadigan kodlar kombinatsiyalari datchiklarini yaratishning o‘zi etarli emas. Bundan tashqari, to‘g‘ri shakllantirilgan kodlar kombinatsiyalaridan relslar liniyasining holatiga mos keladigan kodlar kombinatsiyasini tanlash zarur. Buning uchun AB-ChK tizimida maxsus konstruksiyali elektromagnit reledagi sxema qo‘llaniladi. Masalan, 3, J, KJ bilan belgilangan KPT kontaktlari va JR, ZR rele kontaktlari yordamida zarur kodlar kombinatsiyasi tanlash amalga oshiriladi. Agar JR, ZR rele yoki har ikkala relelar kontaktlarining xatolikli tutashuvi bo‘lib o‘tsa, u holda relslar liniyasiga xatolikli kodlar kombinatsiyasi uzatiladi. Elektromagnit relening chulg‘amlarida tok bo‘lmaganda uning old kontaktlarning bo‘lishi mumkin tutashishi sabablari kontaktlarning erib yopishishi, yakorning magnit yopishishi, yakor aylanish o‘qining tiralib qolishi hisoblanadi. JR, ZR relelar bu hodisalarni bo‘lmasligiga quyidagi choralarni ko‘rish orqali amalga oshiriladi. Old kontaktning harakatlanuvchi (umumiy) kontakt bilan erib yopshishini oldini olishni old kontaktlarning materiali sifatida ko‘mirdan foydalanish bilan ta’minlanadi, ular oshirilgan qattiqlikda yetarli elektr o‘tkazuvchanligi bilan ajralib turadi. Kontaktlarning elektr o‘tkazuvchanligini oshirish uchun eng mayda kumush changi shaklida kumush to‘ldirgichli ko‘mir ishlatiladi. Rele yakorining yopishib qolishini oldini olish uchun uning o‘zagi kichik koersetiv kuch va kichik qoldiq induksiyaga ega bo‘lgan po‘latdan bajariladm. Bundan tashqari, qoldiq magnitlanish ta’sirida yakorning yopishib qolishini oldini olish uchun uning ichiga kamida 0,38 mm magnit bo‘shliqni kafolatlaydigan qattiq bronza turlaridan yasalgan shtiftlar o‘rnatiladi. Ayrim relelar turlari uchun bunday shtiftlar ikkitadan o‘rnatiladi, ulardan biri ishchi va ikkinchisi nazorat uchun o‘rnatiladi. Tiralib qolishning oldini olish uchun rele yakori ikkita bronza o‘q vintlarning uchlarida aylanadi va ma’lum o‘lchamdagi bo‘ylama va ko‘ndalang lyuftlarga ega bo‘ladi. Bunday relening chulg‘amidan tokni olishda yakor sinishi mumkin bo‘lgan prujinaning harakati natijasida emas, balki o‘z og‘irligi ta’sirida tushadi. Bunday relelarga misollar bo‘lib NR, NMSh, REL turlardagi relelar xizmat qiladi. Ularning asosan kontaktlarning soni, yakorning tuzilishi va elektr parametrlari bilan farqlanadigan bir nechta konstruktiv turlari ishlatiladi. Assimetrik ishdan chiqishlarga ega bo‘lgan xavfsiz relelardagi sxemalarni ishlab chiqish quyidagi qoidaga amal qilishi kerak:
 maksimal tezlikda harakatlanishga ruxsat etadigan kodlar kombinatsiyalarini tanlash zanjirlari old kontaktlarning tutashishiga nisbatan xavfsiz bo‘lgan relening bu kontaktlari orqali shakllantirilishi kerak;
 past tezlikda harakatlanishga ruxsat etadigan kodlar kombinatsiyalarini tanlash zanjirlaridagi old kontaktlarning sonini ruxsat etiladigan tezlikni pasayishi bilan kamaytirish kerak. O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok relslar zanjirlarida relslar liniyalaridagi tokni cheklaydigan elementlar sifatida assimetrik ishdan chiqishlarga ega bo‘lgan rezistorlar va drossellar ishlatiladi. Bu elementlarning qisqa tutashishi relslar zanjirining tokini sezilarli ortishiga olib keladi va bu bilan relslar liniyasining bo‘shligini yoki yaxlitligini noto‘g‘ri aniqlash ehtimolligini oshiradi. Shuning uchun ular qisqa tutashishlarning ehtimolligi ularning ulanishlarini zanjirlarining uzilishlari tufayli cheksizlikkacha ortishi ehtimolligidan kichik bo‘ladigan tarzda bajariladi. Bu ma’noda xavfsiz elementlarga shisha asosidagi metall oksidli rezistorlar, PE-15 turdagi simli sirlangan naysimon rezistorlar, chinni izolyatorlarga oksidlangan simlar bilan o‘ralgan 7156 va 7157 turdagi rostlanadigan va rostlanmaydigan simli rezistorlar kiradi. Tok o‘tkazadigan qismlarning korpusga nisbatan izolyatsiyasi 1 minut davomida 50 Gts chastotali 1500 V o‘zgaruvchan kuchlanishga bardosh bera oladi. Elektr zanjirning korpusga nisbatan izolyatsiyasi atrof-muhitning 15 dan 25 ° C gacha bo‘lgan haroratida 25 MOmdan kam emas. Cho‘lg‘amining maxsus konstruksiyasi va chulg‘amning o‘ramlararo qisqa tutashishlarining oldini oldini oladigan qo‘llaniladigan izolyatsion materialning yuqori elektr puxtaligi tufayli ROBS-ZA turdagi drossel xavfsiz hisoblanadi. Puxtalikli usullar xavfsiz chastotalar filtrlarini yaratishda ham ishlatiladi. Bu usullar diskret elementlar, aynan kondansatorlar, induktivliklar, rezistorlar o‘rniga elektromexanik rezonans tizimlar (rezonatorlar) ishlatilishiga asoslangan [12]. Bu katta mexanik puxtalik tufayli kichik xavfli ishdan chiqishlar intensivliklariga ega bo‘lgan elektr rezonans tizimlarining analoglarini yaratishga imkon beradi.
4. Xavfsizlikni ta’minlash darajalari iyerarxiyasi
Qurishning barcha qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan xavfsiz TYAT tizimi uning past halaqitbardoshligi tufayli ishlash qobiliyatga ega bo‘lmay qolishi mumkin. Shuning uchun mikroprotsessorli va mikroelektron tizimlarni ishlab chiqishning barcha bosqichlarida halaqitbardoshlikning ma’lum bir darajasini ta’minlash choralarini ko‘rish kerak. Halaqitbardoshlik tashqi elektromagnit hodisalarning ta’siridan himoyalanganligini ta’minlaydigan apparaturaning xususiyati hisoblanadi qiladi. So‘nggi vaqtlarda zamonaviy xavfsizlikni ta’minlash mikroelektron tizimlarining halaqitbardoshligi quyidagi sabablarga ko‘ra alohida ahamiyat kasb etmoqda: Releli tizimlarga qaraganda, mikroelektron elementlar asosi elektromagnit halaqitlarga nisbatan ko‘p uchraydi. Bu mikroelektron tizimlarning murakkabligini oshishi, tashqi o‘lchamlarining kamayishi, montaj qilish zichligining ortishi, elementlar asosiining tezkorligi va sezgirligiga bog‘liq. Muhim texnologik jarayonlarini boshqarishn tizimlari murakkab elektromagnit muhitda ishlaydi. Mikroelektron tizimlarning ishlashida ishdan chiqishlarga qaraganda uzilishlar tez-tez bo‘lib o‘tadi. Shu bilan bir vaqtda, halaqitlarning ta’siri oqibatlarini appratlar vositalarining ishdan chiqishlari va dasturiy ta’minot xatoliklarining ta’siri bilan tenglashtirilishi mumkin. Shuning uchun xavfsizlikni ta’minlash mikroelektron tizimlarini EMM sinovlarida, uzilishlar oqibatlarini tahlil qilish va tizimlarning ishlash xavfsizligini buzilishiga olib keladigan uzilishlarni (xavfli uzilishlarni) qidirib topish muammosi dolzarb muammo hisoblanadi. Bunday tizimlarning yuqori darajadagi murakkabligi ko‘p sonli holatlarning (ishlash taktlarining) bo‘lishini ko‘zda tutadi. Biroq, tizimning turli ishlash taktlarida o‘sha bir elektromagnit ta’sir turli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, elektromagnit halaqitlar ta’siriga eng kam barqaror ishlash taktlarini topish va bu holatlarda bo‘ladigan tizimni sinash yoki umumiy darajani oshirish talab etiladi. Halaqitbardoshlikning determinantlangan (darajalashtirilgan) ko‘rsatkichlari elektromagnit halaqitlarga elementlar asosining qabul qiluvchanligi hisoblanadi, u statik (masalan, Ubo‘s - bo‘sag‘aviy ishlab ketish kuchlanish) va dinamik (masalan, Gbo‘s - bo‘sag‘aviy halaqitlar davomiyligi) parametrlarda ifodalanadi. Halaqitbardoshlikning ehtimoliy ko‘rsatkichlari uzilishlar ehtimolligi va jadalligi, uzilishgacha ishlash vaqti va uzilishlar orasidagi ishlash vaqti hisoblanadi. Halaqitbardoshlik strategiyasini amalga oshirishning asosiy yo‘llari quyidagilar hisoblanadi:
- vujudga kelish manbasida elektromagnit halaqitlarni so‘ndirish;
- mikroprotsessorli axborot-boshqarish tizimlari apparaturalarining elektromagnit halaqitlarga sezgirligini pasaytirish;
- halaqqitlarni kirishi kanaliga ta’sir etish.
Ishdan chiqishlarning xilma-xilligi va ularning namoyon bo‘lish shakllari TYATning turli funksional darajalarida rad etmaslik va xavfsizlikni ta’minlash usullarini qo‘llanishini talab qiladi. Xavfsiz mikroprotsessorli axborot-boshqarish tizimlarini qurish muammosini yechishning quyidagi ikki yo‘llari mavjud:
- ma’lum turdagi ishdan chiqishlarining vujudga kelishi ehtimoli shunchalik kichikki, uni e’tiborga olmasa bo‘ladigan maxsus xavfsiz mantiqiy elementlar, KISlar, mikroprotsessorlar va kompyuterlarni yaratish va ulardan foydalanish;
- tijorat KISlar, mikroprotsessorlar va kompyuterlardan, ya’ni xavfsizlik muammolarini yechish uchun maxsus mo‘ljallanmagan qurilmalardan foydalanish.
Bu holda, xavfsizlik tizim arxitekturasi, dasturiy ta’minot va tashqi boshqarish sxemalarining o‘ziga xususiyatlari orqali ta’minlanadi. Dastlab, elektron avtomatika tizimlarida birinchi usul qo‘llanilgan. Bunda birinchi ishonchlilik sinfidagi relening elektron analoglari ishlatilgan. Hozirgi vaqtda ikkinchi usul yoki funksional blok simmetrik ishdan chiqishlar, boshqarish sxemalari nossimetrik ishdan chiqishlar bilan bajariladigan har ikkala usullarning kombinatsiyasi eng keng ishlatiladi. Simmetrik ishdan chiqishlarga ega bo‘lgan elementlarda qurilgan tizimlarning xavfsizligi turli ortiqchaliklarni kiritish bilan ta’minlanadi. Hozirgi vaqtda funksional, tuzilmaviy, vaqt bo‘yicha va axborot ortiqchalik turlari eng ko‘p qo‘llaniladi. Funksional ortiqchalikka ishlash samaradorligi va ishlash qobiliyati saqlanishida elementlarning ishdan chiqishi holatlarida boshqarishni avtomatlashtirish darajasini kamaytirish orqali erishiladi. Bu holda, xavfsizlikni ta’minlashga bog‘liq bo‘lmagan funksiyalarni bajaradigan elementlar (turli xilservis funksiyalari), tizimning asosiy bloklari rad etganda asosiy funksiyalarning bajarilishini o‘z zimmasiga oladi. Bu holda servis funksiyalari bajarilmaydi. Tuzilmaviy ortiqchalikda bir nechta hisoblash kanallarida yoki bitta hisoblash kanalida bir nechta dasturlar yordamida ma’lumotlarga parallel ishlov berish usuli qo‘llaniladi. Tuzilmaviy ortiqchalik apparatli va dasturiy bo‘lishi mumkin. Vaqt bo‘yicha ortiqchalikka umuman tizimning va uning tarkibiy qismlarining to‘g‘ri ishlashini nazorat qilish uchun tizimning ishlashi vaqtida maxsus vaqt oraliqlarini ajratish orqali erishiladi. Vaqt bo‘yicha ortiqchalik tashqi testlash ta’sirlari generatorlari va tashqi nazorat qilish vositalari yoki o‘z-o‘zini tekshirish va o‘z-o‘zini nazorat qilish vositalari asosida qurilishi mumkin. Axborot bo‘yicha ortiqchalikka xavfsizlik masalalari uchun muhim bo‘lgan axborotni ko‘p karrali takrorlanishi, ortiqchalikli kodlash yoki ma’lumotlarni ko‘p kanalli uzatilishi orqali erishiladi. Mikroprotsessorli markazlashtirish tizimlarini qurishda funksional va tuzilmaviy ortiqchalik eng ko‘p ishlatiladi. Vaqt bo‘yicha ortiqchalik va axborot bo‘yicha ortiqchalik tizimning to‘g‘ri ishlashini, nazorat qilish ishonchliligini oshirish uchun boshqa ortiqchalik turlari bilan birgalikda qo‘llaniladi. Xavfsiz tizimlarda ishdan chiqishdan himoya qilish bo‘yicha choralarni quyidagi beshta himoyalash darajalarida amalga oshirish mumkin:
1. Apparatlar darajasi (eng pastki) obyektlarni boshqarish qurilmalarida, nazorat qilish sxemalarida, taqqoslash sxemalarida va majoritar sxemalarida amalga oshiriladi. Himoyalash nosimmetrik ishdan chiqishlarga ega bo‘lgan elementlar, ishdan chiqishga barqaror va o‘z-o‘zini tekshirish sxemalari yordamida amalga oshiriladi. O‘z-o‘zini tekshirish sxemalari ularda nosozliklar paydo bo‘lganda, o‘z chiqishlarida xatoliklar signalini shakllantiradi;
2. Axborot darajasida xotirada saqlanadigan va aloqa kanallari va mikroelektron tizimlarning shinalari bo‘yicha uzatiladigan ma’lumotlar xatoliklardan himoyalash tashkil etiladi. Asosiy himoyalash usullari ma’lumotlarni saqlash va uzatishda paritet apparatli nazorat qilinadigan xotiraning qo‘llanishi va tuzatuvchi kodlardan foydalanish hisoblanadi. Juftlikka tekshirish, teng vaznli, takrorlanadigan, yig‘iladigan, arifmetik, Xemming kodlari va boshqalar eng ko‘p ishlatiladigan kodlar hisoblanadi
3. Dasturiy ta’minot darajasida xavfsizlik ishdan chiqishlardan himoyalangan dasturiy vositalar orqali ta’minlanadi. Dasturiy ta’minotning (DTning) rad etmasliligi va xavfsizligini oshirish muammosi apparaturalardagiga qaraganda ancha murakkab va kam o‘rganilgan. Bu dasturiy mahsulotlarning murakkabligi, turli nuqsonlarning katta xlma-xilligi va ularning hisoblash jarayoniga ta’siriga bog‘liq. Dasturlarning ishonchliligini oshirishning asosiy usullari testlash, tekshirish, o‘z-o‘zini tekshirish dasturlarini yaratish hisoblanadi;
4. Arxitektura darajasida zarur xavfsizlik ko‘rsatkichlariga apparaturalar va dasturiy ta’minotning tuzilmaviy zahiralashdan foydalanish hisobiga erishiladi. Bu holda bir nechta hisoblash kanallarida yoki bitta hisoblash kanalida bir nechta dasturlar yordamida ma’lumotlarga parallel yoki ketma-ket ishlov berish usuli ishlatiladi; 5. Interfeys darajasida (yuqori) xavfsizlik ijrochi obyektlar bilan xavfsiz interfeysning qo‘llanishi orqali ta’minlanadi. Bu yerda boshqarish obyekti bilan maxsuslashtirilgan moslashtirish qurilmasi (OMQ) ishlab chiqiladi. Bu darajalarning har birida pastroq darajalarda vujudga keldigan ishdan chiqishlarning oqibatlarini kompensatsiyalashga imkon beradigan ishdan chiqishdan himoyalash choralari ko‘rilishi mumkin.
Xulosa
Temir yo‘l avtomatika va telemexanikasi tizimlari ishonchliligiga tashqi omillar tasiri turli xil nosozliklar va avariyaviy holatlar keltirib chiqarishi mumkin. Temir yo‘l avtomatikasiga bo‘ladigan tashqi tasirlar natijasida signallar buzilishi, yolg‘on malumot olinishi va qurulmalarga jiddiy zarar yetishi mumkum. Temir yo‘l transportida harakat xavfsizligi muhim hisobladi va bu xavfsizlik taminlanishi uchun qurilmalar ishonchli ishlashi, va ularga tasir qiladigan tashqi omillarni hisobga olgan holda qurilmalar tanlanishi zarur.
Ko‘rib chiqilgan holatlarga o‘xshash vaziyatlarni oldini olish uchun tizimning barcha funksional tugunlarining ishlash prinsiplaridan foydalanish zarur, ular quyidagilarni ta’minlaydi:  ma’lumotlar manbalari chiqishidagi kerakli ma’lumotlarning zarur asliga to‘g‘riligi;  kanallarning yetarli halaqitbardoshligi;  poyezdlar harakatini boshqarish tizimining boshqa tizimlar bilan zarur elektromagnit moslashuvchanligi. Shuning uchun tizimlar uchun tizimlar boshqarish komandalarini shakllantirgichining algoritmik xatoliklari ehtimolligini kamaytirish prinsiplari quyidagilardan iborat: - datchiklardan to‘liq va asliga to‘g‘ri ma’lumotlarni olish maqsadida ma’lumotlar datchiklarining funksional imkoniyatlarini rivojlantirish prinsiplari; - boshqarish tizimlarida ma’lumotlarni uzatish kanallarining halaqitbardoshligini oshirish, shu jumladan harakatni boshqarish tizimlarining boshqa tizimlar bilan elektromagnit moslashuvchanligini ta’minlash prinsiplari; - algoritmik xatoliklarni kamaytirish prinsiplari.
Xavfli nosozliklarni paydo bo‘lishini kamaytirish usullari. Bu usullar yana resursli yoki puxtalikli, ya’ni texnik vositalar alohida elementlarining mexanik yoki elektr puxtaligini ta’minlash yo‘li bilan xavfsiz resurslarni yaratishga yordam beradigan usullar deyiladi. Resursli usullarning qo‘llanishi bir vaqtning o‘zida apparatlar vositalarining ham xavfsizligi, ham ishonchliligini oshirishi mumkin, chunki ishonchlilik barcha turdagi ishdan chiqishlar, aynan xavfli va xavfli bo‘lmagan ishdan chiqishlar jadalligiga bog‘liq. Shu bilan birga, texnik vositalarning xavfsizligi va ishonchliligini ta’minlash masalalarini yechish usullari sezilarli darajada farq qiladi. Bu shundan iboratki, xavfsizlikni ta’minlash masalalarini yechishda puxtalik zahirasi elementlarning xavfli ishdan chiqishlar vujudga kelishi mumkin bo‘lgan joylarida yaratiladi, ya’ni puxtalik zahirasini yaratish, avvalo, xavfli ishdan chiqishlar ehtimolligini kamaytirish maqsadiga qaratilgan. Bunday elementlar assimetrik ishdan chiqishlarga ega bo‘lgan elementlar deyiladi, chunki xavfli ishdan chiqishlarning vujudga kelishi ehtimolligi xavfli bo‘lmagan ishdan chiqishlarning vujudga kelishi ehtimolligidan ancha past. Ishonchlilikni oshirish muammosini hal qilishga kelsak, u holda alohida ishdan chiqishlarning xavflilik darajasi hisobga olinmaydi. Resursli usullar apparatlar vositalari va tizimlarning ishlash xavfsizligini ta’minlashning boshqa usullariga nisbatan oldin qo‘llanila boshlandi. AB-ChK tizimlarining relslar zanjirlarida resursli usullar KPT-5 va KPT-7 transmitterlarining xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun ishlatilgan
Qurishning barcha qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan xavfsiz TYAT tizimi uning past halaqitbardoshligi tufayli ishlash qobiliyatga ega bo‘lmay qolishi mumkin. Shuning uchun mikroprotsessorli va mikroelektron tizimlarni ishlab chiqishning barcha bosqichlarida halaqitbardoshlikning ma’lum bir darajasini ta’minlash choralarini ko‘rish kerak. Halaqitbardoshlik tashqi elektromagnit hodisalarning ta’siridan himoyalanganligini ta’minlaydigan apparaturaning xususiyati hisoblanadi qiladi. So‘nggi vaqtlarda zamonaviy xavfsizlikni ta’minlash mikroelektron tizimlarining halaqitbardoshligi quyidagi sabablarga ko‘ra alohida ahamiyat kasb etmoqda: Releli tizimlarga qaraganda, mikroelektron elementlar asosi elektromagnit halaqitlarga nisbatan ko‘p uchraydi.