Teodolit syo m kasin in g plani

  Teodolit syo m kasin in g plani. 
T o ‘rtburchak  yuzasi  uning  balandligi  va  asosini  o ‘lchab,  S=a-b  
orqali  topiladi.  Trapetsiya  maydonini  topishda  uning  parallel 

tomonlari  hamda  balandligi  o'lchanib.  uning  yuzasi  с _  a + h  ^  ifodasi 

2 yordamida  hisoblanadi.  Yuzaning  joydagi  qiymatini  topish  uchun  uning  
planda o'lchangan  qiymati  plan  masshtabiga ko'paytiriladi. 
Yuzani  ushbu  usullarda  o'lchash  aniqligi  planda  ob’ekt  tomonlari  
qanchalik  darajada aniq  o'lchanganiga bog'liq. 
  Y uzani  gra fik  (a) va  an alilik usullarda  aniqlash chizmasi. 
Egri  chiziqlar  bilan  chegaralangan  kichik  maydon  yuzasini  aniqlash  
uchun  kvadral  yoki  parallel  palctkalar  qo'llaniladi.  Kvadrat  paletka  shaffof  
plastik  ustiga  chizilgan  tomonlari  1-2  mm.li  kvadrat  to'rlardan  iborat.  
Planda  shakl  yuzasini  o'lchash  uchun  paletka  uning  ustiga  qo'yiladi  va  
shakl  ichiga  to 'g 'ri  kelgan  kataklar  sanaladi,  yarim  kataklar  esa  k o 'z  bilan  
chamalab,  ulami  bir-biriga  qo'shib,  to'liq  kataklarga  aylantiriladi.  Plan  
masshtabiga  bog'liq  holda  har  bir  kvadrat  katakka  yer  yuzasida  to 'g 'ri  
keladigan  maydon  har  xil  bo'ladi.  Masalan  kvadrat  kataklar  tomoni  5  
mm.dan  chizilganda  shakl  yuzasi  120  katak  bo'ldi  deylik,  plan  masshtabi  
1:1000  bo'lsa  I  sm  =  10  m,  I  mm  =  I  m,  5  mm  =  5  m  bo'ladi  va  bitta  
kvadrat  katak  yuzasi  25  m2  ni  tashkil  etadi.  Kvadrat  kataklar  soni  katak  
yuzasiga  ko'paytirilsa,  shakl  yuzasi  kelib  chiqadi,  ya'ni  120-25  m2  =  3000  
m 2=  0,3  ga. 
Yuzani  analilik  usulda  hisoblash.  Yuzani  analitik  usulda  aniqlashda  
shakl  yuzasi  joyda  bevosita  o'lchangan  chiziqlar  va  ular  orasidagi  
burchaklar  natijalari  yoki  maydon  chegaralari  uchlarining  koordinatalari  
bo'yicha  hisoblanadi  (34-  rasm).  Agar  joyda  uchburchakning  ikki  tomoni  
D]  va  D2  hamda  ular  orasidagi  burchak  /?2  o'lchangan  bo'lsa,  uning  yuzasi  
quyidagi  ifoda orqali  aniqlanadi: 
  Poligon  yuzasini  un in g  uchlari  koordinatalari b o'yicha  
an iqlash chizmasi. 
To'rtburchakning  hamma  tomonlari  hamda  ular  orasidagi  burchaklar  Д>  va  o'lchangan  bo'lsa,  uning  yuzasi  quyidagiga  teng  bo'ladi: 2S=D ,  D2  sin p 2- Di  Dt  sin ft 
Yopiq  ko'pburchak  yuzasini  uning  uchlari  koordinatalari  bo'yicha  
hisoblash  mumkin 
b u y e r d a x  va у  -  koordinatalar;  n  -  ko'pburchak  uchlarining  soni;  к  - ketma-  
ket  1  dan  n gacha burchak  uchlarining tartib  raqami. 
Analitik  usulda  hisoblanganda  yuzaning  nisbiy  xatosi  1:2000  dan  
oshmasligi  lozim. 
Yuzani  mexanik  usulda  hisoblash.  Plan  va  xaritalarda  shakllar  (ekin  
maydonlari,  o'rm onlar,  aholi  yashaydigan  joylar,  к о 'liar  va  h.k.)  yuzasini  
m exanik  usulda  ham  aniqlash  mumkin.  Bu  usulda  aniqlash  uchun  maxsus  
planim etr  asbobidan  foydalaniladi.  Chiziqli,  qutbli  va  elektron  planimetrlar  
mavjud  bo'lib,  ulardan  qutbli  planim etrlar  hozirgi  paytda  eng  ko'p  
qo'llanilib kelinmoqda. 

Qutbli  planimetr  asosan  qutb  richagi,  aylantirish  richagi  va  

karetkadan  tashkil  topgan.  Qutb  richagining  bir  uchida  qutb  -  nina  yukcha,  
ikkinchi  uchida  esa  sharsimon  boshli  shtift  joylashgan.  Shtift  karetkadagi  
chuqurlikka  joylashtiriladi!  Yuk  ostidagi  nina  (qutb)  plan  yoki  xaritaga  
sanchib  qo'yiladi.  Aylantirish  richagining  bir  uchida  metall  gardishga  
olingan  lupa  o'm atilgan  bo'lib,  uning  oslki  sirtiga  aylantirish  indeksi  
qo'yilgan.  Shakl  yuzasi  aniqlanayotgan  paytda aylantirish  nuqtasi  shaklning  
chegarasi  bo'yicha  dasta  yordamida  sekin  yurgiziladi.  Aylantirish  richagida  
shkala  tushirilgan  bo'lib,  u  orqali  richagning  uzunligi  vem er  yordamida  
aniqlanadi.  Karetkadagi  sanoq  olish  mexanizmi  gorizontal  doira  -  siferblat,  
hisob  g'ildiragi  va  undan  sanoq  olish  uchun  vemerdan  iborat.  Siferblat  10  
ta,  hisob  g'ildiragining  silindrik  sirti  esa  100  ta  teng  bo'lakka  bo'lingan.  
Vemerda  hisob  g'ildiragining  9  ta  bo'lagiga  teng  oraliq  10  ta  teng  bo'lakka  
bo'lingan  (36-  va  37-  rasmlar). 
Sanoq  olish  mexanizmidan  to 'rtta  raqamdan  iborat  sanoq  olinadi.  
Sanoq  olishda  birinchi  raqam  siferblatdan.  ikkinchi  va  uchinchi  raqamlar  
hisob  g'ildiragidan  (vem em ing  nol  shtrixigacha  bo'lgan  to'liq  bo'laklar  
soni),  to ‘rtinchi  raqam  esa  vemerdan  (vem erdagi  hisob  g‘ildiragining  biron  
bir shtrixi  bilan  tutashgan  shtrix  nom  eri)  olinadi. 
36-  ra sm   O u tb li  p lu n i m e t r n i n g   u m u m iy   tu z ilis h i: 
I  - q u lb   ric h a g i;  2  -  a> lan tirish   ric h a g i;  3  - k a rc tk a . 4   -  yuk  o stid a g i q u tb ;  
5  -  sh tift;  6   - a v la n tirish   in d e k si  (n u q ta si);  7-  d astasi 

S an o q   U -3 5 4 8. 

  Sanoq  olish  m exanizm ining tuzilishi. 
8  - ric h a g  u z u n lig in i  a n iq la sh   u c h u n   v c m e r;  9  - sife rb la t;  10  -  h iso b   g 'ild ira g i;  11-  v e m c r:  12  -ric h a g   u z u n lig i  sh k a la si;  13.14-  tu z a tg ic h   v in tlar; 
15,16  -  m a h k a m la sh   v in tla ri;  17-  k o 'r s a tk ic h . 
Planimelrni  tekshirish  va  yuzani  hisoblash.  Ish  boshlashdan  oldin  
hamma  geodezik  asboblar  singari  planimetr  ham  batafsil  tekshiriladi  va  
zarur  hollarda  tuzatib  olinadi.  Ishga  yaroqli  planimetr  quyidagi  shartlami  
qanoatlantirishi  kerak:  1)  hisob  g'ildiragi  o ‘z  o 'q id a  yerkin  va  vem erga  
tegmasdan  aylanishi  kerak.  Buni  tekshirish  uchun  aylantirish  richagi  qo'lga  
olinib,  barmoq  bilan  hisob  g'ildiragi  aylantirib  yuboriladi,  shunda  g'ildirak  
o 'z   inersiyasi  bilan  bir necha sekund erkin  aylanib turishi  lozim.  Agar ushbu  
shart  bajarilmasa,  vintlar  bo’shatilib,  verner  bilan  hisob  g'idiragi  orasi  
to 'g'rilanadi  yana  tekshirish  qayta  takrorlanadi;  2)  hisob  g'ildiragining  
gardishiga  tushirilgan  rifelli  shtrixlar  yo'nalishi  aylantirish  richagining  
o'q ig a  parallel  bo'lishi  kerak.  Tekshirish  
uchun  qutb  nuqtasi  o'zgarm asdan  biron  shakl,  masalan  doira chegarasi  ikki  qutbholatida -  o 'n g   
qutb  (O 'Q )  va chap qutb  (ChQ) da aylantirib chiqiladi  va  ular orasidagi  farq  
uch  bo'lakdan  ortiq  bo’lmasligi  kerak.  Agar  bu  shart  bajarilmasa,  hisob  
g'ildiragining  gardishiga  rifelli  shtrixlar  yo'nalishining  holati  tuzatgich  
vintlar yordam ida to'g'rilanadi.  Shundan  keyin  tekshirish  yana takrorlanadi. 
Plan  taxtaga  tekis  qilib  yoyib  qo'yiladi.  Planimetming  qutbi  
shunday  joylashtirilishi  kerakki,  shakllar  aylantirilib  chiqilayotganda  
richaglar  orasidagi  burchak  30°  dan  kichik  va  150°  dan  katta  bo'lm asligi 

hamda  sanoq  olish  mexanizmi  plandan  tashqariga  chiqib  ketmasligi  kerak.  

Shakl  chegarasida  boshlang'ich  nuqta  belgilab  olinadi  va aylantirish  nuqtasi  
shu  nuqtaga  qo'yiladi  hamda  sanoq  L\  olinadi.  Keyin  shakl  chegarasi  
bo'ylab  aylantirish  nuqtasi  tekis,  bir  tezlikda  soat  mili  yo'nalishi  bo'yicha  
yurgizilib,  boshlang'ich  nuqtaga  qaytib  kelinganda  U2  sanog'i  olinadi.  
Keyin  ikkinchi  marta aylantirilib,  boshlang'ich  nuqtaga  kelganda  
sanog'i  
olinadi. Bunda  asbobni  ikki  marta  aylantirish  natijasida  olingan  U,,  (Jh  Uj  
sanoqlarining  ayirmasi  teng  yoki  shakl  yuzasi  200  bo'lakchagacha  bo'lsa,  
ular  farqi  2  dan,  200  dan  2000  bo'lakchagacha  b o 'lsa  3  dan,  2000  dan  ortiq  
bo'lsa 4  dan  ortiq  b o lm aslig i  kerak.  Aks  hollarda  o'lchash  ishlari  qaytadan  
bajariladi. 
Agar  U2  sanog'i  U x  sanog'idan  yoki  
sanog'i  U2  sanog'idan  
kichik  bo'lsa,  unda  sanoqlar  ayirmasi  olinayotganda  kichik  sanoqqa  10000  
qo'shib  olinadi.  Planimetrda  yuzani  hisoblash  uchun  uning  bir  bo'lagining  
qiymati  aniqlanadi.  Planimetming  bo'lak  qiymati  deb  uning  kichik  bir  
bo'lagi  (vem er  bo‘lagi)ga  planda  yoki  joyda  to 'g 'ri  keladigan  S  yuzaga  
aytiladi. 
Planimetming  bo'lak  qiymati  S   m a’lum  bo'lsa,  shakl  yuzasi  S   
quyidagi  ifoda bo'yicha  hisoblanadi: 
5   =  A  U S. 
bu yerda  AU  -  planimetmi  aylantirish  boshida  va  oxirida  olingan  sanoqlar  
ayirmasi. 
Planimetr  bo'lagining  S   qiymati  quyidagi  ifoda  yordam ida  
aniqlanadi: 
s=s„/Au, 
bu  yerda  S„  -  planda  tanlab  olingan  geometrik  shakl  (kvadrat,  doira  va  
h.k.)ning  m a’lum  yuzasi. 
.V  ni  aniqlash  uchun  plan  yoki  xaritada  yuzasi  m a’lum  bo'lgan  
shakl  tanlanadi.  Masalan,  1:10000  masshtabli  planda  koordinata to 'ri  har  10*  
sm.dan chizilgan  bo'lib,  bir katak yer yuzasida  100 gektarga teng.  y a ’ni 
S„  
100 ga. 
Plandagi  shakllar yuzasini  hisoblash  qulay bo'lishi  uchun  planimetr  
bo'lagining  qiymatini  yaxlit  songa,  masalan,  0.1  ga  yoki  10  n r   ga  keltirib  
olish  kerak.  Buning  uchun  aylantirish  richagining  uzunligi  o'zgartiriladi,  
y a ’ni  R2  ning qiymati  quyidagi  ifoda yordamida topiladi: 
R iH C i/C d -R i, 
bu yerda C,  - richag  uzunligi  R\  bo'lgandagi  qiymat;  C2=0,2 ga. 
Aylantirish  richagining  uzunligi  R2  sanoqqa  qo'yiladi  va  yuzasi  
aniqlanishi  kerak  bo'lgan  xaritadagi  shakl  bo'ylab  planimetr  aylantirilib 

chiqiladi. 

Olingan  natijalar  maxsus  jadvalga  yozib  boriladi.  Hamma  
shakllam ing  yuzasi  aniqlanib  bo'lingandan  so'ng,  ulam ing  yig'indisi  
umumiy  yuzaning  amaliy  qiymati  JJSa deb  olinib,  u  analitik  usulda  topilgan  
va  nazariy  qiymat  deb  qabul  qilingan  
bilan  solishtiriladi.  Bunda  
o'lchash  xatosi  quyidagicha aniqlaniladi: 
/= и > аГр 
№ 
Xatoning chekli  qiymati  quyidagi  ifoda yordamida  hisoblanadi: 
/sdKkii=0,7 5   v a   -  0,05  М /  10000  4 s . 
bu  yerda  S   -  planimetming  bo'lak  qiymati,  n  -  yuzasi  aniqlangan  shakllar  
soni,  M   -  plan  masshtabining  maxraji;  S   -  umumiy  yuzaning  yaxlitlangan  
qiymati. 
Planimetr  asbobining  afzalligi  shundan  iboratki,  u  m a’lum  
matematik  shakllar  -  doira,  to'rtburchak,  ko'pburchak,  uchburchak  
ko'rinishida bo'lm agan  shakllar (ekin  maydonlari, ko'llar,  yaylovlar va h.k.)  
yuzasini  yetarlicha aniqlikda o'lchashga  imkon beradi. 
Nivelirlash  turlari.  
Yer  yuzasidagi  
nuqtalaming  joylashgan  
balandliklarini  aniqlashda  bajariladigan  ishlar  majmuiga  vertikal  syomka  
deyiladi.  Joy  relefini  o ’rganib.  uni  plan  yoki  xaritada  tasvirlash  xalq  
xo'jaligining  hamma  tarmoqlarida,  ayniqsa,  qishloq  xo'jaligida  alohida  
ahamiyal  kasb  etadi.  Joy  relefini  sinchiklab  o'rganib,  uni  to 'g 'ri  
tasvirlagandagina  shirkat,  fermer  va  o'rm on  xo'jaliklari  yerlaridan  to 'g 'ri  
foydalanish,  yo'llar,  aholi  yashaydigan  punktlar,  sug'orish  va  kollektor-  
zovur  tarmoqlari  va  boshqa  meliorativ  inshootlami  to ’g'ri  loyihalashtirish  
imkoniyati  tug’iladi.  Relefni  qog'ozda  tasvirlash  uchun  joyning  xarakterli  
nuqtalari  dengiz yuzasiga  nisbatan  aniqlansa,  u  mutlaq  (absolyut)  balandlik 

deyiladi.  N uqtalam ing  balandliklarini  aniqlash  uchun  dasilab  ular  orasidagi  

nisbiy  balandliklar aniqlanadi. 
Ikki  nuqta  orasidagi  nisbiy  balandlikni  aniqlashga  nivelirlash  
deyiladi.Nisbiy  balandlikni  aniqlash  usuliga  k o r a   ,  
trigonometrik.  fizikaviy,  barometrik,  stereofotogram m elrik  va  avtom atik  nivelirlashlar farqlanadi. 
Geometrik  nivelirlash  gorizontal  
nur  yordam ida  bajariladi.  
Gorizontal  ko'rish  nuri  hosil  qilinadigan  asbobga  nivelir  deyiladi  Trigonometrik  nivelirlash  qiya  nur  yordamida  bajariladi.  Bunda  nivelirlanadigan  nuqtalar  orasidagi  
masofa  bilan  qiyalik  burchagi  o'lchanadi. Fi:ika\’iy  nivelirlash  barometrik,  gidrostati va  aeroradio  nivclirlashlarga bo'linadi. 
Barometrik  nivelirlash  barometrlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  
Bunda  ikki  nuqtada  havo  bosimlari  o'lchanib,  ulam ing  ayirmasi  orqali  bir-  
biriga nisbatan  balandliklari  topiladi. 
Gidrostatik  nivelirlash  tutash  idishlardagi  suyuqlikning  yuzi  
hamma  vaqt  bir xil  balandlikda  bo'lishiga asoslangan. 
Aeroradio  nivelirlash  samolyotlarga  o'm atilgan  radio  balandlik  
o'lchagich  va  statoskop  yordamida  bajariladi.  Bu  asboblar  yordam ida  yer  
vuziga  nisbatan  samolyotning  balandligi  va  uning  uchish  vaqtidagi  
balandligining  o zg arish i  aniqlanadi.  Olingan  qiym atlar  yordam ida  yer  
yuzidagi  nuqtalar orasidagi  nisbiy  balandliklar hisoblanadi. 
Stereofotogrammelrik  nivelirlash  bitta  joyning  ikkita  nuqtadan  
olingan  surati  (stereojufti)ni  kuzatganda  hosil  bo'ladigan  joyning  
stereomode I ini  o ‘lchash  orqali  bajariladi. 
Avtom atik  nivelirlash  joy  profili  avtomatik  ravishda  chiziladigan  
asbob yordamida  bajariladi. 
Yuqorida  qayd  qilib  o ’tilgan  nivelirlash  turlari  ichida  geometrik  
nivelirlash  eng  aniq  natijalar  beradi  va  shu  boisdan  ushbu  usul  injenerlik  
ishlarida  ko'proq  qo'llaniladi. 
Geometrik  nivelirlash.  uning  turlari  va  usullari.  Nivelirlash  ishlari  
uchga  bo'linadi:  1)  bo'ylama  nivelirlash;  2)  ko'ndalang  nivelirlash;  3)  
yuzani nivelirlash. 
Bo'ylam a  nivelirlash  bir  necha  yuz  metr  yoki  kilom etr  masofada  
quriladigan  y o 'l,  kanal  kabi  uzunasiga  ketgan  inshootning  o 'q   chizig'i  deb  
yuritiluvchi  joyning  o 'rta  chizig'i  bo'yicha  olib  boriladi.  Ushbu  o 'q   chiziq  
o'tadigan  bo'ylam a jo y  trassu deb ataladi. 
Ko'ndalang  nivelirlashda  trassa  o 'q   
chizig'ining  ikki  yon  tomonlaridagi  relefning  xarakterli  nuqtalarining  o'rinlari  o ‘q  chiziqqa nisbatan belgilanib,  balandliklari  bo'ylam a  nivelirlash  vaqtida aniqlanadi. 
Yuzani  nivelirlashda  qishloq  xo'jalik  ekinlari  ekiladigan  yerlar,  
stadion,  aeroport  kabi  inshootlar  quriladigan  maydon  yuzasi  nivelirlanadi,  
joy  relefi  gorizontallar  bilan  tasvirlanadi.  Bo'ylam a  va  ko'ndalang  
nivelirlash  natijalari  bo'yicha  bo'ylam a  va  ko'ndalang  profil  chiziladi.  
Trassa  o'm ini  belgilash  bilan  bog'liq  dala  ishlari  trassalash deyiladi.  Trassa  
100  m.Ii  kesmalarga  bo'linadi,  bu  tadbir  piketlash  deb  yuritiladi.  ular  
qoziqlar qoqib  mahkamlanadi. 
13 
3 S -  ra sm   H - J   n iv e lirin in n |>   u m u m iy   lu z ilis h i: 
I  - k o 'r is h   tru b a si,  2  -  silin d rik   a d ila k ,  3  -  d o ira v iy   a d ila k ,  4  -  tag lik .  5  -  k re m a le ra , 
6  -  m a h k a m la s h   v in ti.  7  - q a ra tish   v inti:  8  -  e le v atsim i  v in t, 9  -  o k u ly ar,  10  - o b ’e k tiv ; 
11  -  k o   ta rg ic h   v in tlar;  12  -  d o ira v iy   a d ila k n in g  tu z a tg ich   v in tlari: 
13  -  n ish u n g a   o lish   q irra la n 

nivelirining um um iy  tuzilishi: 
1  -  k o 'r is h   iru b a si;  2  -  k rc m a lc ra .  3  -  d o ira v iy  a d ila k ;  4  -  o b   e k tiv ;  5  - o k u ly a r; 
6  - q a ra lis h   \  in tlari;  7  -  d o ira v iy  la g lik ;  8  -  k o t a r g i c h   v intlar. 
J 
J '   N iv e lirla rn in g asosiy geom etrik  qlari: 
Г Г '-   in ib a n in g  k o 'r is h   o 'q i ;  C l  
-  silm d rik   a d ila k   o 'q i ;   77. ’- d o ira v iy  a d ila k   o 'q i ; 
J J   - n iv e lim in g   a y la n ish   o 'q i ;  H H  ‘ -  ip la r tu rin in g  g o riz o n ta l  ipi. 
Ushbu  nuqtalar  piketlar  deyiladi  va  PK  belgisi  bilan  belgilanadi.  
Trassa  bosh  nuqlasi  0  dan  boshlanadi  (bu  nolinchi  piket  PK0  ko‘rinishida  
yoziladi).  Ikki  qo'shni  piket  orasidagi joyning  balandlik  bo'yicha  xarakterli 

nuqtasi  ply us  nuqta deyiladi  va  uning o ‘mi  oldingi  piketga  nisbatan  o'lchab  

topiladi.  Masalan, 4- jadvaldagi  PK|+75  o'm ini  belgilashda piket nomeridan  
keyin  plyus  ishorasi  qo'yilib,  uning  piketdan  uzoqligini  ko'rsatuvchi  son  
yoziladi.  Millimetrli  qog‘ozdan  tayyorlangan  maxsus  daftarchaga  (piketlash  
daftarchasi)  trassa  o'qidan  o 'n g   va  chap  tomondagi  tafsilotlar  plani  
chiziladi.  Piket  va  plyus  nuqtalar  o ’mi  piketlash  daftarchasida  masshtab  
bo'yicha belgilanadi. 
Geometrik  nivelirlash  ikki  turga  o'rtadan  va  oldinga  nivelirlashlarga  bo'linadi.  O 'rtadan  nivelirlashda  nivelir  A  va  В  nuqtalr  
o'rtasiga  o'm atiladi  Nivelir  mustahkamlagich  vint  yordamida  shtativ  ustiga  
o'm atiladi.  Shtativ  boshmoqlari  yerga  botirilib  o'm ashtirilganda,  uning  ustki  qismini  taxminan  gorizontal  bo'lishiga e ’tibor  qilinishi  kerak.  Shunday  qilinmasa,  nivelirdagi  doiraviy  adilak  pufakchasini  
o'rtaga  keltirish  uchun  buraladigan  ko'targich  vintlam ing  buramasi  yetmay  
qolishi  mumkin.  Ko'targich  vintlari  yordamida  doiraviy  adilak  pufakchasi  
nol  punktga  keltiriladi.  Buning  uchun  avval  2  ta  ko'targich  vint  yordamida  
pufakcha  nol  punkt  qarshisiga  olib  kelinadi,  keyin  esa  uchinchi  ko'targich  
vint  yordam ida  nol  punktga  keltiriladi.  So'ngra  niveliming  ko'rish  trubasi  
reykaga qaratiladi  va  mahkamlash  vinti  bilan  mahkamlanadi,  qaratgich  vinti  
orqali  asosiy  vertikal  ip  reyka  o'rtasiga  to'g'rilanadi.  Reykadan  sanoq  
olishdan  oldin  elevatsion  vint  yordamida  silindrik  adilak  o'qi  gorizontal  
holga  keltiriladi,  ya’ni  ko'rish  maydonidagi  adilak  pufakchasi  yarim  
pallalarining  tasviri  tutashtiriladi.  S o'ngra reykadan  sanoq  asosiy  gorizontal  
ip  bo'yicha  olinadi.  Sanoq  olishda  avval  gorizontal  ip  to 'g 'ri  kelgan  
detsimetrli  bo'lak  qiymati  o'qiladi,  keyin  detsimetrli  bo'lakning  yuqori  
chetidan  gorizontal  ipgacha  to'liq  santimetrli  bo'laklar  va  oxirgi  to"liq  
bo'lm agan  santimetrli  bo'lakning  millimetrdagi  qiymati  cham alab  olinadi.  
Nivelirdan  reykagacha  bo'lgan  masofani  aniqlashda dalnomer  iplardan  ham  
shu tartibda sanoq  olinadi. 
Texnik  nivelirlashda  bo'yi  3  -   4  m,  eni  8 - 1 0   sm.  qalinligi  2 - 3   
sm  bo'lgan  ikki  tomonli,  yaxlit  va yig'm a reykalardan  foydalaniladi. 
Ikki  tomonli  reykalam ing  bir  tomonida  santimetrli  bo'laklar  oq  va  
qora,  ikkinchi  tomonidagilari  oq  va  qizil  rangda  shashkasimon  chizilgan  va  
raqamlar  yozilgan.  Reykaning  qora  ranglr tomoni  qora,  qizil  rangli  tomoni  
qizil  tomon  deb  nomlanadi.  Qora  tomonda  reyka  eng  pastidan  boshlab  
santimetrli  oq  va  qora  bo’laklarga  bo'linadi  va  0  dan  boshlanib  3000  yoki  
4000  da tugaydi.  Sanoq  olish  qulay  bo'lishi  uchun  bo'laklarni  har detsimetri  
«Е»  shaklidagi  belgidan  boshlanadi  va  qiymati  detsimetr  (dm)  birlikda  
yoziladi.  Har  metr  10  detsimetrga,  detsimetr  10  sm.ga  bo'lingan.  Bir  
bo'lakning qiymati  1  sm  =  10  mm.  Qizil  tomonda  sonlar 0  dan  boshlanmay,  
balki  boshqa  bir  kata  sondan,  masalan  4687,  4700,  4800  mm.dan 

boshlanadi.  Reykaning  qora  va  qizil  tomonidan  olingan  sanoqlar  ayirmasi  

doimiy  son  bo'lib,  nivelirlashni  bekatda  tekshirish  uchun  xizmat  qiladi.  
Truba  teskari  tasvir  berganidan  reyka  yozuvlari  teskari.  ko'rish  m aydonida  
esa  ulami  tasviri  to 'g 'ri  bo'ladi.  Sanoqlar  reykaning  quyi  qism ida  ortib  
boradi.  Texnikaviy  nivelirlashda  reyka  bo'laklaridan  sanoq  to 'm in g   o 'rta   
ipidan  millimetrgacha  aniqlikda  olinadi.  Bunda  ko'rish  maydonining  
tepasidan  pastga  tomon  o 'rta  ipigacha  avval  yozuvli,  keyin  yozuvsiz  
bo'laklar  soni  aniqlanadi.  38-  rasmda  H-3  va  H-3K  nivelirlarida  sanoq  olish  
ko'rsatilgan. 
Nivelirlashda  reykalar  qattiq  joy  yoki  mustahkam  qoqilgan  
yog'och yoki  temir qoziq.  boshmoqlar ustiga  vertikal  holda qo'yiladi. 
A  va  В  nuqtalarda  reykalar  vertikal  holda  o'm atiladi.  Silindrik  
adilak  pufakchasi  uchlari  elevatsion  vint  yordamida  tutashtirilgandan  so 'n g   
reykadan  sanoq  I  mm  aniqlikda  olinadi.  B o'laklar  sanog'i  reyka  tagidan  
yuqoriga  tomon  orta boradi,  ya’ni h  -   a -  b. 
bu yerda a va b -   reykalardan  olingan  sanoqlar. 
Agar  nivelirlash  A  nuqtadan  В  nuqtaga  tomon  bajarilsa,  A  dagi  reyka  
orqa,  В  dagi  reyka  esa  oldingi  reyka  bo'ladi.  Shunga  binoan  ikki  nuqta  
orasidagi  nisbiy  balandlik  orqa  va  oldingi  reykalardan  olingan  sanoqlar  
ayirmasiga  teng.  Agar  a  >  b  bo'lsa,  nisbiy  balandlik  musbat,  a  <  b  bo'lsa,  
manfiy  ishorali  bo'ladi.  Oldinga  nivelirlashda  nivelir  asbobi  A  nuqtaga  
o'm atiladi  (41b-  rasm).  Truba  ko'rish  o'qi  gorizontal  holatga  keltiriladi  va  
asbob  balandligi  i  o'lchanadi  hamda  oldingi  reykadan  b  sanog'i  olinadi.  
Bunda  h  ~  i  -  b.  y a’ni  nisbiy  balandlik  asbob  balandligidan  oldingi  
reykadan  olingan  sanoqning ayirilganiga teng  bo'ladi.