Teri tuzilishi va funksiyasi

Teri tuzilishi va funksiyasi.
Reja:
I.Kirish.
II.Asosiy qism.
1.Terining tuzilishi.
2.
3.
4.
III. Xulosa.
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish.
Hozirgi davr sog‘liqni saqlash tizimida umumiy amaliyot shifokori asia-sekin asosiy o‘rin egallayapti. Umumiy amaliyot shifokori amaliyotni o4ash jarayonida turli xil kasalliklarga tashxis qo‘yib davolashi zarur. Mazkur kitobni yaratishdan maqsadimiz shuki, ko‘p uchrovchi teritanosil kasalliklari va ichki a’zolar kasalliklaridagi teri o ‘zgarishlari haqidagi m a’lumotlar bilan talabalar va umumiy amaliyot shifokorlarining bilimini boyitishdir. Barcha mutaxassislikdagi shifokorlar - pediatr, allergolog, terapevt, jarroh. umumiy amaliyot shifokori va o‘rta tibbiyot xodimi o‘z mehnat faoliyati mobaynida bemorlar terisidagi patologik o‘zgarishlarga duch keladilar. Shuning uchun ham ular dermatologiya asoslarini bilishlari shart. Teri jarohatlanishi bexosdan, kutilmaganda «topilishi» yoki bemorning asosiy shikoyati sababli aniqlanishi mumkin. Kardiologlar elektrokardiogrammani «o‘qigani»dek, har bir shifokor dermatologiya «alifbo»sini, ya’ni teridagi toshmalarni aniq va to‘g‘ri «o‘qib», bemorni dermatologga yo‘llashi yoki o‘zi davolashi zarur. Dermatologning asosiy quroli - ularning ko‘zidir. Dermatologik tashxis, asosan teri, shilliq pardalarni ko‘zdan kechirishga asoslanadi, faqatgina qanday ko‘rishni va nimani izlashni bilish zarur. T o ‘g ‘ri q o ‘yilgan tashxis - samarali davo kaliti. Biz tayyorlagan m o‘jazgina kitobcha turli soha shifokorlariga o‘z amaliyotlari davomida uchraydigan teri kasalliklariga oson tashxis qo'yishda yordam beradi, degan fikrdamiz. Teri kasalliklari tashxisi oson emas, eng asosiysi, teri toshmalarini kuzata bilish, birini boshqasidan farqlay olish zarur. Shuning uchun ham mazkur kitobda kasalliklaming qisqa klinik ko‘rinishlari, tashxis va davolash prinsiplari ko‘plab jadvallar yordamida bayon etilgan. 0 ‘ylaymizki, mazkur kitobdan amaliyot shifokori yoki tibbiyot talabalari ko‘plab yangi, zarur m a’lumotlar oladilar, mutaxassis der-matologlar esa o ‘z bilimlarini yangi m a’lumotlar bilan boyitadilar. Bemor toshmalar bezovta qilmasa, ularga aytarli darajada e’tibor qilmaydi. Bunday «nomsiz», «noma’lum» kasalliklami b a ’zan oylab kortikosteroidlar, antibiotiklar yoki sitostatiklar bilan davolaydilar. Natijada kosmetik nuqsonlar, bemorlaming uzoq vaqt aziyat chekishlari, jarayonning tarqoqlashishi, qayta tiklanmas o‘zgarishlar, eng asosiysi, ichki og‘ir xastaliklarni kechirib bo‘lmas darajada kechikib tashxis qilish holatlari kuzatiladi. Bir qarashda zararsiz ko‘ringan teri o ‘zgarishlari og‘ir kasalliklaming yagona belgisi bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘kimtir dog4 - rivojlanayotgan melanoma, mayda yaracha esa zaxmning dastlabki belgisi bo4lishi mumkin. Bu xil teri o‘zgarishlari turli profilaktik ko‘riklarda aniqlanishi mumkin va shart. Aks holda, shifokor muolaja uchun vaqtdan yutqazadi. Bemorning ambulator qabulda yoki shifoxona sharoitida shikoyatidan qat’i nazar, teri va shilliq pardalarining holati shifokor tomonidan ko‘zdan kechirilmog‘i shart. Har qanday o‘zgarishlarga e’tibor berish, toshmalarning qanday elementlardan tarkib topganligini aniqlash, zarur boiganida biopsiya olinishi kerak. Teri holati - tekshirilishi eng qulay hisoblangan a ’zo, bir paytning o‘zida ko‘plab zarur ahamiyatga ega bo‘lgan m a’lumot manbai hamdir.

1. Teri - inson tanasini qoplab turuvchi a ’zo. Terida morfofunksional yagona holatda bo‘lgan va shartli ravishda uch qavat: epidermis - teri po‘stlog‘i, derma - asosiy teri va gipoderma - teri osti yog1 qavatlari tafovut etiladi (1-rasm). Teri homilaning birinchi haftalarida embrionning ektoderma va mezoderma qavatlaridan hosil bo‘ladi. Homilaning ektoderm a v a ra g ‘idan epidermis, mezoderma varag‘idan esa derma va teri osti yog‘ qavatlari yuzaga keladi. Homilaning 3-4-haftalarida teri ultrastrukturasida faqat bir qavat - silindrik hujayralar terining ayrim sohalarida kuzatiladi, kaft-tovon sohalarida esa ikki qavat silindrik hujayralar kuzatiladi. Embriogenezning 6-7-haftasida homilani qoplab turuvchi epitelial parda ikki qavatdan - bazal va teri - dermadan iborat bo‘ladi. Homila 7 oyligida epidermisning to‘liq rivojlangan hamma qavatlari kuzatilib, kaft va tovon sohalarida muguzlanuvchi hujayralar vujudga keladi. Shu davrda elastik va kollagen tolalar, sochlar, tirnoqlar, soch follikullari vujudga keladi. Dastlab tekis konturga ega boMgan bazal membrana dermaning rivojlanib, sitoplazm atik o ‘sm alar hosil b o ‘lishi hisobiga t o ‘lqinsimon konturga ega b o ‘lib, derm aning so‘rg‘ichsimon yo‘nalishi b o ‘ylab uning konturini takrorlaydi. Homilaning so‘nggi oylarida teri strukturasi to iiq , k o ‘p tarmoqli fiziologik vazifani bajara oluvchi yagona a ’zo sifatida takomillashadi. Epidermis - terining ko4p qavatli ustki qismi boiib, 5 qavat hujayradan tashkil topgan b o ‘ladi. Hujayralar bir-biridan shakli, soni hamda funksional holati bilan farq qiladi. Epidermisning asosini bazal yoki asosiy qavat (Stratum basalis) tashkil etadi, undan so‘ng tikanaksimon (Stratum spinosum), donador (Stratum granulosum), yaltiroq-shaffof (Stratum lucidum) va muguz (Stratum corneum) qavatlari tafovut etiladi. Tashqi muguz qavat hujayralari doimo ko‘chib, yangilanib turadi. Shu sababli muguz qavati shartli ravishda ikki qavatga ajratiladi: birmuncha zich muguzlanuvchi keratinotsitlar qavati - shaffof qavat yuzasida joylashadi va biriktiruvchi deb ham nomlanadi; yuza qavati - oson ko‘chib, toiiq muguzlanuvchi keratinotsitlardan tashkil topadi. Bir qator prizmasimon silindrik hujayralardan tashkil topgan bazal qavat ostida va dermaning chegarasida, bazal membrana hujayralarning yulduzsimon o ‘smalaridan vujudga keladi. Bazal membrana epidermis va dermaning mustahkam aloqasini ta’minlaydi. Bazal qavat keratinotsitlari doimiy ko‘payib, mitotik jarayon holatida bo4ladi (shuning uchun ham bu hujayralar sitoplazmalari ko‘p miqdorda DNK va RNK saqlovchi strukturalar - ribosoma va mitoxondriyalarga ega) va bu faollik epidermis yuqori qavat strukturalarining hosil boiishi va yangilanib turishini ta ’minlaydi. Bazal qavat hujayralari orasida melanin pigmenti ishlab chiqaruvchi melanotsit hujayralari, oq o ‘simtasimon epidermotsitlar - Langergans hujayralari va sezuvchi hujayralar (Merkel hujayralari) joylashadi. Bazal qavat yuzasida 3-8 qator hujayralardan iborat b o ig a n tikanaksimon qavat joylashadi. Bu hujayralar ko ‘plab sitoplazmatik o ‘simta (tikan yoki ko‘prik, akant)larga ega. Hujayralar zichlashgan hujayra parda - tonofibrill va tonofilamentlarga ega. Sitoplazmatik o ‘sma (akant)lar hujayralami bir-biri bilan biriktiradi va ular orasida kanallar to‘rini hosil qiladi, bu to‘rlardan esa hujayralararo suyuqliklar sirkulyatsiya qiladi ( 1-2-rasmlcir) . Desmosoma va tonofibrillalar hujayralarning ichki tayanch karkasini ta ’minlaydi, hujayralami mexanik jarohatlanishlardan himoyalaydi. Tikanaksimon qavatda ham oq o ‘simtasimon epidermotsitlar mavjud boiib, ular keratinotsitlar bilan birgalikda immun - himoyalovchi funksiyasini amalga oshiradilar. Tikanaksimon qavatdan so‘ng 1 -3 qavat hujayralardan iborat donador qavat joylashadi, bu qavat hujayralari kaft-tovon sohasida 3-4 qator hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralar teri sathiga yaqin sohalarida rombsimon, yassilashgan shaklga, quyi qismida esa silindr va kub shakliga ega. Keratinotsit yadrolarida DNK va RN K saqlovchi strukturalar soni keskin kamaygan bo4ib, sitoplazmalarida esa donador kiritmalar - keratogialin kuzatiladi. Donador qavat hujayralarida tonofibrillyarkeratogialin strukturalari hosil boMishi sababli bu qavat ko‘pincha keratogialin qavati deb ham ataladi. Donador qavat hujayralari protoplazmalarida keratogialin mahsuloti epidermis hujayralarining o‘sishini t a ’minlovchi faktor sekretsiyasini kamaytiradi, mitotik bo‘linishni to‘xtatuvchi moddalar, polipeptid keylonlar to‘planishiga olib keladi. Bazal, tikanaksimon va donador qavat hujayralarida mitotik bo‘linish mavjudligi sababli bu qavatlar ko‘pincha umumlashtirilib epidermisning o‘suvchi qavati (malpigiy qavati) deb ham ataladi. Donador qavat hujayralarida keratogialin, keratinizatsiya jarayonida eleidin moddasi hosil bo‘ladi, undan esa eleidin saqlovchi shaffof qavat yuzaga keladi. Bu qavat kaft-tovon terilarida aniq kolrinadi. Eleidin moddasidan keratinotsitlar yuzaga kelib, ular epidermisning muguz qavatini hosil qiladi. Muguz qavat birmuncha qalin bo‘lib, cherepitsasimon, yadrosiz plastinkasimon, bir-biriga zich yopishgan hujayralardan tashkil topadi. Muguz qavatning yuza hujayralari doimiy ko4chib yangilanib turadi. Epidermis oqsil sintez qilish, pigment hosil qilish, himoya va immunologik funksiyalami bajaradi. Epidermis derma bilan bazal membrana orqali chegaralanadi. Bazal membrana 40-50 nm qalinlikda bo‘lib, notekis konturga ega, u epider misning dermaga birikkan yo‘nalishini takrorlaydi. Bazal membrananing asosiy funksiyasi barer-to‘siq vazifasidir, shuningdek, sirkulyatsiyalanuvchi immun komplekslar, antigenlar, autoantigenlar va boshqa biologik faol mediatorlarning kirishi va diffuziyasini chegaralab turishdan ham iborat. Bundan tashqari, bazal membrana epidermis va derma orasidagi moddalar almashinuvida faol ishtirok etadi. Derma yoki asosiy teri (asl, sutis propria) hujayra elementlari, tolali substansiyalar va oraliq moddalardan tarkib topadi. Dermaning qaliniigi 0,49-4,75 mm ni tashkil etadi. Terining biriktiruvchi to‘qimali qismi shartli ravishda ikki qavatga ajratiladi: yuza, epidermisosti - so‘rg ‘ichsimon qavati (Stratum papillare) va chuqur to ‘rsimon qavat (Stratum reticulare). Dermaning yuqori qavati epidermis o ‘rkachlari ostiga kirib, tikanaksimon va bazal qavat ostida so‘rg‘ichlar hosil qiladi. Bu qavat amorf, strukturasiz moddalar va nozik tolali biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topadi. Ular orasida ko‘plab hujayra elementlari, tomirlar, nerv oxirlari joylashgan. Dermaning hujayra elementlari fibroblastlar, fibrotsitlar, gistiotsitlar, semiz sayyor hujayralar va maxsus pigment hujayralari - melanofaglardan iborat. Derma so‘rg‘ichlarida mayda qon tomirchalari joylashgan bo‘lib, ular epidermis, derma va nerv oxirlarini oziqlantiradilar. Dermaning chuqur to‘rsimon qavati birmuncha zich va dag‘al tolali b o ‘lib, dermaning asosiy qismini tashkil etadi. Dermaning stromasj kollagen tolalar tutamlaridan tuzilgan bo‘lib, ular esa elastik tolalar to‘ri bilan o‘ralgan, ular orasida esa hujayra elementlari kuzatiladi. Terining mustahkamligi to‘rsimon qavat strukturasiga bog‘liqdir. Gipoderma yoki teri osti yog4 qavati. Bu qavat bir-biriga chuvalashib ketgan biriktiruvchi to‘qimalar to ‘plamlaridan iborat. Bu to‘plamlar orasida turli m iqdordagi sharsim on yog1 hujayralari saqlanadi. Gipodermada qon tomirlari, nerv tolalari, nerv oxirlari, ter bezlari, soch follikulalari joylashadi. Gipoderma fastsiya bilan tugaydi, ayrim hollarda periost yoki mushak aponevrozlari bilan uyushib ketadi. Qon va limfa tizimi. Terini oziqlantiruvchi arteriyalar gipoderm aning quyi qismlarida keng tutamli tomirlar to ‘rini hosil qiladi. Bu to ‘rlardan esa m ayda shoxchalar tarqaladi. ular boMinib, bir-birlari bilan ulanib, anastam ozlar to ‘rini hosil qiladi va subderm al arterial to'rni vujudga keltiradi. S u b d erm al arterial t o ‘r ta rm o q la n ib va a n a s t a m o z la r hosil qilib, y u q o r ig a t o ‘g ‘ri yok i q iysh iq k o ‘tariIib, t o ‘rsim on va s o ‘r g 4ich sim o n q a ­ vatlar chegarasida derm aning yuza tomirlar to ‘rini vujudga keltiradi. Shu tom irlar tu ta m id a n arteriolalar b o sh lan ib . teri s o ‘rgkichi arteriolasi t o ‘rini v u ju d g a keltiradi. Bu s o h a d a g i k apillyarlar zichligi 1 kv m m terida 16-66 kapillyarlami tashkil etadi