Termiz agrotexnologiya va inavatsiyon rivojlantirish inistituti

Termiz agrotexnologiya va inavatsiyon rivojlantirish inistituti
Agrolagistika fakulteti iqtisodiyot (qishloq xòjaligi ) yònalishi
116-guruh talabasi Toʻxtamurodov Imomalining òzbek tili fanidan tayyorlagan taqdimoti
Leksikologiya. Soʻz maʼnosining koʻchish yoʻllari
Reja:
1. Soʻzning atash maʼnosi
2. Metafora va metonimiya usuli orqali maʼno koʻchishi
3. Sinekdoxa va vazifadoshlik usuli orqali maʼno koʻchishi
4. Matn asosida soʻzning maʼno koʻchish yoʻllarini aniqlash
Soʻzning leksik maʼnosi - soʻzning material qismi — leksema bildiradigan maʼno: muayyan tovushlar majmuini maʼlum obʼyektiv voqelikka bogʻlash bilan kishi ongida yuzaga keladigan mazmunmundarija; lugʻaviy maʼno. Mas, "Bolalarni oʻynatdik" gapidagi birinchi soʻz hali yosh, voyaga yetmagan odamni, goʻdakni, ikkinchi soʻz esa harakatni (bola bilan bogʻlangan harakatni) biddiradi. Demak, "bola" va "oʻyna" soʻzlaridan ifodalanadigan mazkur konkret maʼnolar shu soʻzlarning leksik maʼnolaridir. Soʻzning leksik maʼnosi muayyan soʻzning aniq mazmunini (narsa, belgi, harakat tushunchalarini ifodalash, emotsiyalarni bildirish) tashkil etadi. Soʻzning leksik maʼnosi oʻzaknegizning oʻzi bilan ifodalanadi; yasovchi affikslar ham soʻzdagi material qismning ichiga kiradi. Shu jumladan leksik maʼno suz yasalishi va leksikologiya bilan bogʻliqdir. Soʻzning leksik maʼnosi shu soʻzning oʻzigagina tegishli xususiy maʼno boʻlishi bilan bir qancha oʻxshash soʻzlar uchun umumiy hisoblanadigan, umumiylik harakteriga ega boʻlgan grammatik maʼno dan farq qiladi.
Bu gap boshqa narsani eslatib, bir narsaga ishora qiladigan nutq figurasi. Metaforalarda bir-biriga bog'liq bo'lmagan, ammo umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan ikkita narsani taqqoslash mavjud.
Ushbu adabiy shaxsda ob'ekt, faoliyat yoki g'oya boshqa narsaning ramzi sifatida ishlatiladi. Metafora misollari: "hayot bu marafon", "sizning ovozingiz mening qulog'imga musiqaga o'xshaydi", "kulgi eng yaxshi dori", "yoz uchib ketgan" yoki "uning so'zlari donolik durdonalari".
Bu gap boshqa narsani eslatib, bir narsaga ishora qiladigan nutq figurasi. Metaforalarda bir-biriga bog'liq bo'lmagan, ammo umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan ikkita narsani taqqoslash mavjud.
Ushbu adabiy shaxsda ob'ekt, faoliyat yoki g'oya boshqa narsaning ramzi sifatida ishlatiladi. Metafora misollari: "hayot bu marafon", "sizning ovozingiz mening qulog'imga musiqaga o'xshaydi", "kulgi eng yaxshi dori", "yoz uchib ketgan" yoki "uning so'zlari donolik durdonalari".
Metonimiya quyidagi ma'nolarni ifodalaydi:
1) o'rinmunosabati (ko'za, piyola. samovar) masalan, to'ldirib qo'y qadahlarni, yangrasin gulyor (qo'shiq);
2) joy, tashkilot so'zidagi doimiy aloqaga ko"ra (shahar,tashkilot):
Ko'zimning oldidan o'tadir g'amgin , Navoiy tobutin kcftargan Hirot. (A.O.)
3) muallif bilan asari orasidagi doimiy aloqa:
Fuzuliyni oldim qo'limga
Majnun bo'lib yig'lab qichqirdi
4). Boshqa hodisalar bilan uzviy aloqa asosida ko'chadi:
O'n to'qqizga chiqasan bugun ,
Uzoqdaman. Yo'q menda toqat (H.O.)
metonimiya Bu ma'no va yaqinlik jihatidan bir-biri bilan bog'liq bo'lgan taqdirda, bir narsaga yoki narsaga boshqa narsaning nomini berishdan iborat bo'lgan adabiy asbobdir. Boshqacha qilib aytganda, ushbu element bir atamadan kontseptsiyasi bevosita bog'liq bo'lgan boshqasiga o'tishga imkon beradi.
Metonimiyaga misol: "Qirol Pikassoni sotib oldi". Ushbu jumldagi Pikasso so'zi ispaniyalik rassom tomonidan chizilgan rasm yoki rasmning o'rnini bosadi. Demak, metonimiya tilning rang-barangligi va dinamizmini berish maqsadida ishlatiladi.
Metonimiya odatda badiiy matnlarda qo'llanilgan bo'lsa-da, uning so'zlashuv tilida o'z mavqeini topgani ham haqiqat.
Bu, ehtimol, u taqdim etiladigan shakllarning turlariga bog'liq bo'lishi mumkin: sababga ko'ra ta'sirga, ta'sirga qarab sababga ko'ra, konteynerga ko'ra tarkibga, ramziy narsalar bilan ramzga, unda ishlab chiqarilgan narsalar bilan joyga va boshqalarga.
Vazifadoshlik ( funksiyadoshlik). Bir pedmetning vazifasini ikkinchi bir predmet bajarishi natijasida awalgining nomini keyingisi ifodalashi asosida ko'chishi vazifadoshlik deyiladi. Bu usul bilan ma'no ko'chish bir tomondan metaforaga o'xshasa ham, u metaforadan vazifa bajarish xususiyatiga asoslanishi bilan farq qiladi. Masalan,qanot (qush), qanot (samolyot), o'q (kamon), o'q (har xil qurollar o'qi, qalam (yozuv quroli). qalam (qoshga qo'yiladigan bo'yoq), o't bog'lagan qanotlar (H. 0.), qalam-qoshig'a tekizgil qalamni (Amiriy), aytilgan so'z, otilgan o'q (Maqol).
Hayvon, parranda a'zolari: qizilishton (qush), tulki (tulkiterisi).
Daraxt va mevasi: Namanganning oknasi hil-hil pishib-di.(Qo'shiq.)
Sinekdoxa. gr. " sinekdohe" birga anglamoq demakdir. Butun nomi bilan qismni yoki, aksincha, qism nomi bilan butunni ifodalash asosida so'z ma'nolarining ko'chishi sinekdoxa deyiladi. Sinekdoxa qisman o'rin anglatish munosabatiga ko'ra metonomiyaga kiradi. Bu usul bilan ma'no ko'chishini quyidagicha izohlash mumkiii. Odam a'zolari (qo'l, bosh) o"n qo'limga uzuk taqmg qizlarim (butun), besh qo'l barobar emas (maqol) gapida qo'l so'zi (butun nomi) barmoq ma'nosmi (butunning qismini) anglatadi. Chorva tuyoqlarini ko'paytiramiz (gazetadan). bar boshdan yuz litrdan sut sog'ib olamiz (radio eshittirishidan).
Sinekdoxa quyidagi munosabatlarga asoslanadi:
Odam a'zolari: o'n qo'lni og'zingga solma.
Kiyim va umng qismlari: liisobidan adashgan cho'ntagidanayrilar. (Maqol.)
EʼTIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!