Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

Yerning kattaligini aniklash (gradus ulchashlar)
xakida tushuncha
ERrning kattaligi gradus ulchashlar natijasida aniklanadi. Gradus ulchashlar bir merridian
yoki paralerlda joylashgan ikki nukta orasidagi yoyni uzunlik birligi bilan va usha yoyning
burchak kiymatini gradus xisobida aniklab, ularni bir-biriga takkoslash natijasida bir gradus
yoyning uzunligini topishdan iboratdir.
M:    A va V nuktalar bir merridianda joylashgan derylik, shakldan kurinishicha bu nuktalar
orasidagi A V ery D masofaga, bu yoyning gradus kiymati esa (Ts burchakka terng, shunda
err merridiani aylanasining bir gradus yoyi uzunligi
Ц
D
S
D
=
 buladi.  Bu errda (Ts A  va V

---

44
nuktalardan err markaziga tushurilgan tik chiziklar orasidagi burchak bulib, bu burchak A
va V  nuktlar gerografik kerngliklari kiymatining ayirmasiga terng,ya'ni DЦ=Цв-
ЦА
.
Gradus ulchashlar natijasida err yuzasidagi bir merridian yoki paralerlda joylashgan
ikki nukta orasidagi masofa xamda shu nuktalarning gerografik kernglik yoki
uzokliklari aniklanildi.
Er merridiani aylanasi bir gradus yoyning uzunligi ma'lum bulsa, err shari merridian
aylanasini (8m) xamda radiusini (R) xisoblab chikish mumkin. Geromertriyadan ma'lumki,
aylana 360° ga terng,xuddi shu kabi err shari merridiani aylanasi xam gradus xisobida
360° ga terngdir.Agar err merridiani aylanasining 360° dan bir bulagi, ya'ni bir gradus
yoyning uzunligi (S) ma'lum bulsa, uni 360° ga kupaytirib, err shari merridiananing
uzunligi xisoblab chikiladi. 8mq360° XS ERr shari radiusining taxminiy uzunligi esa
kuyidagi geromertrik formula bilan topiladi
S
П
S
П
R
0
0
180
2
360
=
=
Maxrajdagi    P,uzgargarmas  mikdor  bulib,  u  taxminan  3.14  ga  terng.  Yer  shari
merridiani aylanasi 1°yoyning uzunligi urtacha 111,14km derb o l sak, shunda err
merridiani aylanasi: 8m -360° x Sq360°xlll. 14-40010.4 km. ERr sharining radiusi esa:
км
R
6371
14
.
3
14
.
111
180
0
»
×
=
Yer ellipsoid shaklda bulganligidan bir gradus merridianning uzunligi turli gerografik
kerngliklarda bir xil bulmay, ekvatordan kutublarga tomon oz bulsada, uzayib boradi.
M: 0°-1° merridian yoyning uzunligi -1 10,58 km,
40°-41°=111,05км,
50°-51°= 111,24км,
70°-71°=111,57км,
80°-81°=1 11,66 км,
89°-90°=1 1 1,69 км га тerнг.
Xozirgi vaktda gradus ulchashlar astronomik va geroderzik ishlarning birgalikda olib
borilishi natijasida geroderzik tayanch shaxobchalarini barpo etishdan iborat,geroderzik
tayanch shaxobchalari yerrning shakli va kattaligini aniklash uchungina emas, balki turli
amaliy va ilmiy ishlarni bajarish uchun, chunonchi, topografik plan olish, barcha plan olish
ishlarini bir sistermaga birlashtirish va boshka ishlar uchun xam zarurdir.