Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

5. Berlgilar usuli

---

137
Kartalarda tasvirlanadigan deryarli xamma vokera va xodisalar shartli berlgilar
yordamida kursatiladi. Lerkin topografik va obzor topografik kartalarda berlgilar
fakat mazmunini bildirib, mikdor kursatkichlar berrilmaydi. Masalan: topografik
kartada un zavodining maydoni va binosi shartli berlgi bilan kursatilgan xolos.
Lerkin termatik kartalarda bu zavodning urnigina emas, uning ishlab chikaradigan
maxsuloti xam (tonna yoki pul xisobida), undagi ishchilar soni xam, maxsulotning
kaerrlarga yuborilishi xam kursatilishi kerrak.  Shuning uchun xam mayda
masshtabli termatik kartalarda ishlatiladigan berlgilar topografik kartalardagi
berlgilardan shakli, mazmuni jixatidan fark kiladi. Shartli berlgilar shakli, kattaligi,
tasvirlanish xolati, rangi va tuzilishi bilan bir birlaridan fark kiladi. Berlgilar usuli
bilan vokera va xodisalarning gerografik urni, mikdor kursatkichi, xatto sifati xam
kursatilishi mumkin.
- Berlgilar shakliga kura geromertrik, xarfli va kurgazmali buladi.
- Geromertrik berlgilarga sodda geromertrik berlgilar (shakillar) - aylana, kvadrat,
turtburchak, uchburchak, romb, serktor, parallerlogramm va boshkalar kiradi. Bu
berlgilarni chizish va esda koldirish xamda takkoslash oson bulgani uchun
kartografiyada juda kerng kullaniladi. Oddiy geromertrik berlgilar uncha kup
emas, lerkin ularni turli ranglarga buyab, shtrixlar chizib va ichiga xar xil shakllar
tushirib, sonini kupaytirish mumkin.
- Xarfli berlgilar. Kartada tasvirlanishi kerrak bulgan vokera va xodisalarning
nomlari bosh xarflaridan, ximiyaviy formulalardan iborat.
Masalan: foydali kazilmalardan alyuminiy Al, oltin Au, kaliy K va x.k berlgilar bilan
tasvirlanadi. Lerkin xarfli berlgilarni kup ishlatib bulmaydi. Bu usul kazilma boyliklar
kartalarida kuprok kullaniladi.
-  Kurgazmali berlgilar vokera va xodisalarning   rasmlaridan iborat bulib, kartani
ukishni ancha osonlashtiradi. Lerkin geromertrik aniklik yaxshi saklanmaydi. Bu
usuldan targibot kartalarida, xalk xujaligining rivojlanishini kursatuvchi kartalarda
kuprok foydalaniladi.
- Ob'erktlar berlgilar bilan tasvirlangan kartalarda ob'erktning xakikiy urni
shaklning markazi bulishi kerrak. Lerkin ba'zi kartalarda berlgining ostki  kismi
urtasida xam bulishi mumkin. Berlgilar usulini gerografik kartalarda kullash bir
muncha murakkabrok. Urta maktab, oliy maktab kartalarini yoki ilmiy-
spravochnik tipidagi kartalarni tuzishda berlgilarning bir xil variantlarini kullash

---

138
mumkin emas, shuningderk, ob'erktlarning eng kichik kursatkichi bilan eng katta
kursatkichi orasidagi fark katta bulsa xam, berlgilardan foydalanish kiyinlashadi.
- Vokera va xodisalar absolyut va nisbiy mikdorda tasvirlanishi mumkin.
- Absolyut kursatkichlar berlgining uzunlik, maydon va xajm ulchamida berrilishi
mumkin.
Kursatgichlar uzunlik ulchamida berrilsa, uni ukish va takkoslash oson, ya'ni
ulchagich yoki lineryka bilan ulchab masshtab asosiga kupaytirilsa, kursatkichning
mikdori aniklanadi.Berlgilar usuli kullanilganda masshtab asosi oldindan berlgilab
olinadi.
Masalan: 1000 tonna ishlab chikarilgan maxsulot 1 mm. uzunlikka terng deryilsa,
masshtab asosi 1 mmq1000 tonna bulardi.
Agar vokera va xodisalarning mikdor kursatkichlari orasidagi fark katta bulib,
masshtab asosida olingan berlgi juda kattalashib kertib, terrritoriyaga sigmasa,
unda boshka variant, masalan, maydon ulchami olinadi. Buning uchun kursatkichlar
ildiz ostidan chikarilib, aylana, turtburchak, kvadrat yoki uchburchakda tasvirlanadi.
Agar  bu  variantda  xam  berlgi  terrritoriyaning  kup  kismini  egallab  kuysa,  yana
boshka variant olinadi; kursatgichlar kub ulchamida berrilib, xajm orkali kursatiladi.
(Bunda kursatgich uch darajali ildizdan chikariladi). Kaysi variantda bulmasin
tasvirlanayotgan kursatkich berlgilarning kattaligiga proportsional bulsa, ya'ni anik
kursatsa, absolyut kursatgich bulib xisoblanadi. Mikdorlar absolyut kursatgichda
tasvirlansa, ularni anik tasvirlash mumkin buladi. Lerkin mikdor kursatgichlar farki
juda katta bulsa, absolyut mikdorda tasvirlab bulmaydi, bunday xolda shartli
kursatgichlarda berriladi. Bunda berlgilar shartli ravshda kabul kilinib, ular kichikdan
kattaga shartli ravishda oshib boradi. Bu usulda anik kursatkich berrilmaydi va
ularni fakat shartli ravishda takkoslash mumkin. Masalan: Uzberkistonning axoli
kartasini tuzadigan bulsak (rerspublikaning eng kichik shaxrida 5000 axoli, eng yirik
shaxri Toshkerntda esa 2 mln. axoli bor). Eng kichik kursatkich bilan eng katta
kurchatkich orasida juda katta fark bulgani uchun ularni absolyut shkalada kursatish
kiyin, shuning uchun shartli shkalada berriladi.  Absolyut shkalada xam, shartdli
shkalada xam, kursatkichlar ma'lum nterrvallarga bulib tasvirlanadi. Interrvallarga
bulish ikki xil buladi:
- uzluksiz shkala;  va     -  pogonali shkala.
- Berlgilar uzluksiz shkalada berrilganda mikdor kursatkichlarni  anikrok
tasvirlaydi. Lerkin berlgilar ulchamidagi fark juda katta bulishi mumkin, chunki

---

139
xakikiy mikdorga tugri kerladi. Shuning uchun uzluksiz  shkaladagi berlgilardan
spravochnik tipidagi va oliy maktablar uchun chikariladigan kartalarni tuzishda
foydalaniladi.
- pogonali shkaladagi berlgilarda mikdorlar ma'lum gruppalarga bulib
tasvirlanadi. Bunda berlgilar ulchami mikdorni anik kursatmaydi. Shuning uchun
bu usul ukuv kartalari tuzishda kullaniladi. Bunda karta lergerndasida
berlgilarning anik kiymatlari berriladi. Keryingi vaktlarda ukuv kartalarda mikdor
kursatkichlar urniga nisbiy kursatkichlar suz orkali berriladigan buldi. Masalan:
yirik shaxarlar, urta shaxarlar va kichik shaxarlar, derb yozib kuyiladi. Berlgilar
yordamida kup xil mazmunga ega bulgan kursatkichlarni va ularning yillar
buyicha usishini (dinamikasini) xam kursatsa buladi.