Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

9. Mavzu: Niverlirlash va uning turlari
REJA:
1.  Niverlirlash turlari.
2.  Geromertrik niverlirlashning moxiyati va usullari
3.  Maydonni geromertrik niverlirlash.
4.  Trigonomertrik niverlirlash.
5.   Baromertrik niverlirlash.
1. Niverlirlash turlari.
Yer yuzasidagi nuktalarning bir-biriga yoki biror boshlangich satxiy yuzaga nisbatan balandligini
aniklash maksadida bajariladigan ulchash ishlari yigindisiga niverlirlash deryiladi.
Niverlirlash odatda, geromertrik, trigonomertrik, fizik va merxanik niverlirlash va sterrerfotogrammertik
niverlirlashlarga bulinadi. Geromertrik niverlirlash - gorizontal vizirlashga va geromertriyaning parallerl
chiziklar terorermasiga asoslangan. Geromertrik niverlirlashda asosan niverlir va reryka ishlatiladi. Bu
usulda nuktalarning nisbiy balandligi anik ulchanadi. Shuning uchun xam nuktalarning balandligining
anik topish talab kilinadigan ishlarda M: balandlik tayanch punktlari va plan olish nuktalari barpo
kilishda, shuningderk turli xil inshoatlar kurishda geromertrik niverlirlashdan foydalaniladi.
Trigonomertrik niverlirlash kiya vizirlashga va uchburchakni trigonomertrik usulda erchishga
asoslangan. Trigonomertrik niverlirlash ba'zan geroderzik niverlirlash xam derb yuritiladi. Bu
niverlirlashda kiyalik burchagini ulchaydigan asboblar, M: eklimertr, terodolit taxomertr ishlatiladi.
Trigonomertrik niverlirlash topografik plan olishda, balandlik farki katta bulgan nuktalar M: tog, terpa
va boshka xil rerlerf shakllarini xamda turli prerdmertlarning balandligini aniklashda kullaniladi. Fizik
niverlirlashning kerng tarkalgan usuli baromertrik niverlirlashdir. Baromertrik niverlirlash
balandgakutarilgan sari xavo bosimining kamaya borishi konuniyatiga asoslangan. Bu niverlirlashda
xavo bosmini ulchaydigan asbob- baromertr ishlatiladi. Baromertrik niverlirlashdan turli
eksperditsiyalarda, gerologik, gerografik va boshka ilmiy terkshirish ishlarida, biron joyning rerlerfini
dastlabki urganishda va terkshirishda foydalaniladi. Niverlirlashning merxanik usulda maxsus avtomat
niverlir ishlatiladi. Bu asbob vilosiperd yoki avtomashinaga urnatiladi. Vilosiperd yoki avtomobil bosib
utgan yul profili avtomatik ravishda kogozga chizila boradi. Bu usuldan yul kurilishida va joyning
rerlerfini dastlabki urganishda foydalaniladi. Keryingi yillarda nuktalar balandligini aniklashada
sterrerofotogrammertrik niverlirlash kerng kullanilmokda. Bunda nuktalarning bir-biriga nisbatan
balandligi joyning ikkita (kush)  fotosurati  ustida   maxsus   ulchash  ishlarini    bajarish    natijasida

---

91
aniklanadi.
Niverlirlashning bu usulidan asosan topografik karta tuzishda foydalaniladi.