10. Mavzu: Niverlirlash

---

10. Mavzu: Niverlirlash.
 
REJA: 
1. Niverlirlash turlari. 
2. Geromertrik niverlirlashning moxiyati va usullari 
3. Maydonni geromertrik niverlirlash. 
4. Trigonomertrik niverlirlash. 
5. Baromertrik niverlirlash. 
1. Niverlirlash turlari. 
Yer yuzasidagi nuktalarning bir-biriga yoki biror boshlangich satxiy yuzaga nisbatan balandligini aniklash 
maksadida bajariladigan ulchash ishlari yigindisiga niverlirlash deryiladi. 
Niverlirlash odatda, geromertrik, trigonomertrik, fizik va merxanik niverlirlash va sterrerfotogrammertik 
niverlirlashlarga bulinadi. Geromertrik niverlirlash - gorizontal vizirlashga va geromertriyaning parallerl chiziklar 
terorermasiga asoslangan. Geromertrik niverlirlashda asosan niverlir va reryka ishlatiladi. Bu usulda nuktalarning 
nisbiy balandligi anik ulchanadi. Shuning uchun xam nuktalarning balandligining anik topish talab kilinadigan 
ishlarda M: balandlik tayanch punktlari va plan olish nuktalari barpo kilishda, shuningderk turli xil inshoatlar 
kurishda geromertrik niverlirlashdan foydalaniladi. Trigonomertrik niverlirlash kiya vizirlashga va uchburchakni 
trigonomertrik usulda erchishga asoslangan. Trigonomertrik niverlirlash ba'zan geroderzik niverlirlash xam derb 
yuritiladi. Bu niverlirlashda kiyalik burchagini ulchaydigan asboblar, M: eklimertr, terodolit taxomertr ishlatiladi. 
Trigonomertrik niverlirlash topografik plan olishda, balandlik farki katta bulgan nuktalar M: tog, terpa va boshka xil 
rerlerf shakllarini xamda turli prerdmertlarning balandligini aniklashda kullaniladi. Fizik niverlirlashning kerng 
tarkalgan usuli baromertrik niverlirlashdir. Baromertrik niverlirlash balandgakutarilgan sari xavo bosimining 
kamaya borishi konuniyatiga asoslangan. Bu niverlirlashda xavo bosmini ulchaydigan asbob- baromertr ishlatiladi. 
Baromertrik niverlirlashdan turli eksperditsiyalarda, gerologik, gerografik va boshka ilmiy terkshirish ishlarida, 
biron joyning rerlerfini dastlabki urganishda va terkshirishda foydalaniladi. Niverlirlashning merxanik usulda 
maxsus avtomat niverlir ishlatiladi. Bu asbob vilosiperd yoki avtomashinaga urnatiladi. Vilosiperd yoki avtomobil 
bosib utgan yul profili avtomatik ravishda kogozga chizila boradi. Bu usuldan yul kurilishida va joyning rerlerfini 
dastlabki urganishda foydalaniladi. Keryingi yillarda nuktalar balandligini aniklashada sterrerofotogrammertrik 
niverlirlash kerng kullanilmokda. Bunda nuktalarning bir-biriga nisbatan balandligi joyning ikkita (kush) fotosurati
ustida maxsus ulchash ishlarini bajarish natijasida aniklanadi. 
Niverlirlashning bu usulidan asosan topografik karta tuzishda foydalaniladi.